CC BY
0МЭДЕНИ МУРА
https://doi.org/10.47500/2023.v13.i1.10
ЭОЖ 902(574)
Нагашбекова С.М.
«Тарихи-мэдени ескерткiштердi коргау жэне калпына келтiру дирекциясы» КММ Тараз к., Казакстан е.шаП: aniabdunur_2009@mail.ru
ОРТАРАСЫРЛЬЩ ТYРКИЯ ДОЛЖАЗБАЛАРЫНДАРЫ ШУ, ТАЛАС ОЦ1Р1НЕ ЦАТЫСТЫ ДЕРЕКТЕР
Макалада Туркия мемлекетiнде VIII гасырдан берi кызмет етiп келе жаткан ежелп Сулеймания кiтапханасында сакталган жазба деректер мен сирек кездесетш кiтап коры туралы баян етiледi. Соныц шшде 1Х-Х11 гасырлардагы мусылман елдерi саяхатшыларыньщ жазбалары жeнiндегi мэлiметтер берiледi. Тарихи ецбектер Казакстан мен Орталык Азияныц ортагасырлык тарихына катысты мацызды дереккездерге толы. Жазба деректер сол замангы географиялык, этникалык, этнографиялык, экономикалык сипаттагы кунды мэлiметтерден тYзiлген. Ортагасырлык мусылман саяхатшыларыныц жазбалары Казакстан аумагында eмiр сYрген ортагасырлык мемлекеттер eмiрiн терещрек, негiздi зерттеуге мYмкiндiк бередi.
К1лт свздер: СYлеймания ктапханасы, тарихи ктап ;оры, жазба деректер, ортагасырлык; мусылман саяхатшылары, ортагасырлык; ;алалар: Тараз, Сус, Жтл, Атлах, Жаму;ат, Кулан, Меркь Суяб, Баласагун.
Колжазбалар мен сирек кездесетш тарихи итап коры женшен элемдеп Yш итапханалардыц бiрi саналатын, VIII гасырдан берi кызмет етш келе жаткан ежелгi ТYркия мемлекепндеп СYлеймания кiтапханасы Yлкен кешеннщ курамына кiретiн атакты СYлеймен султан мештнщ жанында орналаскан. VП-XIX гасырлар аралыгында 73000-нан аса колжазба, 50000-нан аса итап жинактаган кiтапхананы аралап, eзiмiзге кажет дYниелердi iздестiру жумыстарына ирюп кеттiк. Кiтапханада кызмет сапасыныц жогары децгейде курылганы тацдандырды. БYкiл материалдардыц электронды кeшiрмелерi жасалган. Кажет деректермен танысып, кeне колжазбаларды
алу Yшiн ТYркия бiлiм министрлiгiне eтiнiш бердш. КYнiне жYЗдеген студент, гылым iзденушiлердiц eтiнiштерiн карап, бiрер к^иц iшiнде руксат берiлдi. Руксат алган соц, кiтапханада iздесгiру жумысын жYргiзiп, бiраз колжазбалардыц тYрiк тiлiне аударылган кeшiрмесiн алдым. Бул колжазбалардыц тYрiк тьлше аударылган нускаларынан кезiнде казак жершде кeптеген елдi мекендер мен калалар дуниеге келiп, eркендегендiгiн оки аласыз. Олар эсiресе, ортагасырлык керуен жолдарыныц бойында, оларга жакын жерде, ¥лы Жiбек жолыныц бойында каркынды дамып жаткан елдi мекендер. Сонымен бiрге Казакстандагы археология гылымына Yлкен
QAZAQSTAN RESPfBUKASY
ULTTYQ MYZEli
Yлесiн косып журген Мадияр Елеуовтщ де археологиялык экспедиция кезiнде Шу, Талас eзендерi бойындагы калалардыц баламасын берген галым ретiндегi зерттеулерi енгiзiлдi.
Кейiнгi жылдары бiраз зерттеулердщ уйыткысы болган ортагасырлык калашыктар мен олардыц тiршiлiгi топтщ назарын аударуда. Ортагасырлык кезецде Орталык Азияда журш еткен саяхатшы, тарихшылар ¥лы ЖШек Жолы торабында орналаскан айрыкша калалардыц бiрi Тараз, Испиджаб, Фараб калаларына сипаттама берiп отырган. Калалар тарихы туралы деректер, бiздiц eткенiмiз турасындагы шежiрелер ескелец урпактыц, ^пш^кт^ танымын кецейту Yшiн жасалатын iзденiс. Соныц iшiнде 1Х-Х11 гасырлардагы мусылман елдерi саяхатшыларыныц жазбаларын алга тарткым келш отыр.
Ортагасырлык мусылман саяхатшыларыныц жазбалары туралы казакстандык археолог А.Н. Бернштам, В. Бартольд зерттеп, баламасын тYсiндiрiп кеткен болатын. Сонымен катар К. Байпаков та Бартольдтщ ецбектерше суйене отырып, казак тiлiнде тусацддрме бередi.
Археология саласындагы кeрнектi галым, тарих гылымыныц докторы, профессор, Мадияр Елеуов агамыз тарих факультетi археология жэне этнология кафедрасында жумыс аткарган 1976-1999 жылдарда археологиялык экспедицияныц курамында далалык зерттеу жумыстарына катысып, Шу, Талас жерлершде, Каратауда, Сырдария eзеншщ орта агысында гылыми-зерттеу жумыстарына белсене араласып, осы экспедицияныц барлау тобына жетекшi болды.
1982-1983 жылдарда М. Елеуов жетекшьлш еткен КазМУ университетшщ археологиялык экспедициясыныц барлау тобы Шу мен Талас eзендерiнiц жогаргы агысында К,ыргыз КСР жерiнде зерттеу жумыстарын жYргiзiп, осы тарихи-географиялык аймакта орналаскан узын корганды Бурана, Аксу (Баласагун), Садыркорган калаларында казба жумыстарын жYргiзiп, баска да бiркатар калалардыц тарихи-топографиясын зерттедi. ТYрiк жолы жэне оныц жекелеген тармактары туралы деректердi Киликиялык Зимархтан (568 ж.), Сюань Цзяннан (629 ж.), Тамим ибн Бахрдан, Гардизиден, Ибн Хордадбехтен, Кудама ибн Джафардан, эл Мукаддасиден кездестiремiз делшген. Ибн Хордадбех пен Кудама ибн Джафар бойынша Куланнан Суябка дейiнгi
аралыкта ТYрiк жолы бойында орналаскан 10 кала мен елдi мекендер кeрсетiлген: Меркi (VII-XII гг), Аспара ^П-Х^), ^зкет (Шыштeбе, VI-XП гг.), Харанжуан (Аксу, VIII -XIV гг.), ЖYл (Сокулык, V-XIV гг.), Сарыг (Новопокровка, УН-ХП гг.), ТYрiк каганы мекенi (Шeмiш, VII-X гг.), Кирмирау (Милянфан, VII-X гг), Навакет (Кызылeзен, V-XII гг.), Бунджикет (Кысымшы, VП-XШ г. басы), Суяб (Акбешiм, V-XIV гг). VI-X гг. жазба деректердiц хабарын басшылыкка ала отырып, ТYрiк жолыныц Испиджаб (Сайрам) - Суяб (Акбешiм) аралыгындагы торабына жэне оныц жYЙесiне иретш керуен жолдарына токталады (М. Елеуов, 2016: 6-7). Осы жерде Кысмышы ортагасырдагы Бунджикес каласымен баламаланганын торуге болады. Ортагасырлык саяхатшы, «Ахсену'т-техасим» ецбегiмен танымал ислам географы эл-Мукаддаси Бунжикес каласы туралы былай дейд^ «Бунжикес - Бул Усрушененiц астанасы, халкы тыгыз, кунарлы жэне Yлкен кала. Оныц eзендерi Yлкен, халкы топ. Ол жYзiм бактарымен коршалган. Олардыц Yйлерi Шаштыц Yйлерi сиякты кeздiц жауын алады; бiрак кедейлер туратын Yйлер тып-типыл. Оныц ши сарайы жэне екi какпасы бар: Жогаргы какпа жэне тeменгi какпа. Мешiт кала iшiнде, ал кала сыртында. Оныц мацында халык тыгыз орналаскан жэне тeрт жол бар: Замин жолы, Мерсменде жолы, Нучекес жолы жэне Кехлебаз жолы. Каланыц сыртында агып жаткан Yлкен eзендерге сэйкес алты булак кала аркылы eтедi. Бул керемет жэне тамаша кала» (Д. Ахсен Батур, 2015: 282).
X гасырда араб географтарыныц классикалык мектебi калыптасып, «Жолдар мен елдер» (ал-массалик ва-л-мамалик) атты кeптеген ецбектер жарык кeрдi. Академик В. Бартольд X гасырды «Араб географиялык эдебиетiнiц шарыктаган шагы» деп атады.
Ибн Хордарбек Испиджабтан Шарабка дейiнгi кашыктык (4 фарсах) 24 шакырым. Осы жерден Бедухкетке (Будахкет) дейш (5 фарсах) 30 шакырым, ол жерден Темтакка (ТYркiбасы) дешн (4 фарсах) 24 шакырым, одан Абаркакка (Мыцбулак) дейiн (4 фарсах) 24 шакырым, одан eзен жагасындагы Мензилге дейiн (6 фарсах) 36 шакырым. Абаркак (Абарджаж) деген жерде мыц булак (су булактар) бар жэне бул булактар шыгыска карай агады. Шыгыска карай агатын бул булактар «Беркуваб» деп аталады. Бул сeз «балыктыц тYсi бiрте-бiрте караланып
барады» дегенд бiлдiредi жэне «терк» деген магынаны бiлдiредi. Содан кейш жол осы жерден Кувикетке (Джувикет) казiргi Бектeбе калашыгына дейш созылады, ал бул кашыктык бес фарсах. Зерттеулерде Бектeбе каласы Джувикат деген атпен аталады. Бул жерден Таразга (3 фарсах) 18 шакырым. Испиджабтан Таразга дейiнгi кашыктык барлыгы (26 фарсах) 156 шакырымды курайды. «Тараздан кейiн КYЙкет деген кала келедь Тараздан КYЙкетке дейiнгi кашыктык (7 фарсах) 42 шакырым. Бул жерден Мелики Кимак деген жерге дейшп кашыктык жаяу 80 ^н. Бул жолмен азык-тYлiк eнiмдерi тасымалданады. Бул Тараздан Нушеканю Суфлага дейш (3 фарсах) 18 шакырым. Бул жерден Касрайбаска (2 фарсах) 12 шакырым. Касрайбас - Карлуктардыц кыстагындагы Шермия деп те аталатын жер. Калаштыц кыстактары да осында». Бул ортагасырлык Касрибас каласы (Акыртас) деген нускалар бар. Жакын жерде Yлкен курылыс салу Yшiн тас eндiрiлген карьерi бар тау бар. Одан кейш КYлшYб (Орнек) деген жер келедь Касрайбастан КYлшYб деген жерге дейш (4 фарсах) 24 шакырым. Осы жерден Джулшубка (4 фарсах) 24 шакырым, ол жактагы байлар коныстанган Куланга (4 фарсах) 24 шакырым, Yлкен елдi мекен Беркага (4 фарсах) 24 шакырым, Есберага (Аспарага) (4 фарсах) 24 шакырым, ол жерден Yлкен елдi мекен болып табылатын НYЗкетке (8 фарсах) 48 шакырым (В. Бартольд, 1897: 37-39).
НYЗкеттi В. Бартольд Аксумен, ал А. Бернштам мен К. Байпаков Шыштeбе каласымен баламалайды, одан НYЗкет сиякты Yлкен елдiмекен болыптабылатынХаранжуванга (4 фарсах) 24 шакырым. Харанжуванды А. Бернштам, Г. Пацевичтер Акгебемен, ал К. Байпаков Аксу каласымен баламалайды. Одан ^лга (4 фарсах) 24 шакырым. ^л, ЖYл - Сокулык. ЖYл Харанжуваннан 4 фарсахта орналаскан Yлкен елдi мекен. ЖYлдiц В. Бартольд Пшпек (казiргi Бiшкек каласынан шыгыста) каласымен, ал Томашек пен В. Горячева Бшкек каласымен баламалауды усынды. Байпаков ЖYлдiц (Жулюл) XIV г. дейш eмiр CYргенiн ескере отырып, оны Сокулык каласымен баламалап жYр. Одан (7 фарсах) 42 шакырым Сарыгка дейiн, ол да Yлкен елдi мекен. Сарыг ЖYлден 7 фарсахта орналаскан Yлкен елдi мекен. А. Бернштам Сарыгты Кызыл eзенмен, ал К. Байпаков болса оны Ала арша
МЭДЕНИ М¥РА
eзенiнiц сол жагасында орналаскан Грозненск каласымен баламалайды. Зерттеушшер ЖYлден шыккан ТYрiк жолы шыгыска карай жалгаса берген, сeйтiп арада 35 шакырым eткенде Новопокровка каласына жеткен. Новопокровка осы аралыктагы бiрден-бiр Yлкен, эрi тарихи-топографиялык курылымы кYрделi кала. Бул каланы К. Байпаков Кирмираумен, ал В. Горячева болса, тYрiк каганыныц астанасымен баламалайды. Новопокровканыц Yлкен, эрi тарихи-топографиялык курылымы кYрделi кала екендЫн жэне осы тeцiректе (оцтYCтiкте 8 км жерде) Сары жон аталатын елдi мекен барын ескере отырып, оны жазба деректеп Сарыг каласымен баламалады. Бул калалар жазба деректерде: НYЗкет (Шыштeбе), Харон (Аксу, Актeбе), Сарыг (Новопокровка), Суяб (Баласагун).
«Будан кейiн Хакан ет-Туркеши каласы бар. Бул кала Сарыгтан (4 фарсах) 24 шакырым кашыктыкта орналаскан. Хакан эт-Туркеши (Швмш) каласынан Навакетке (Кызыл eзен) дейiн (4 фарсах) 24 шакырым». П. Кожемяко Швмш каласы Шу eзенiнiц сол жагасында орналаскан тарихи-топографиялык курылымы ^рдел^ бекiнiс-камал кала екенш басшылыкка ала отырып, оны ТYрiк каганыныц мекенi (астанасы) деген птрге токталады. Навакет тYрiк каганы мекеншен 4 фарсахта орналаскан Yлкен кала, онан Барсханга жол шыгады. Навакетт А. Бернштам Орловкамен, ал К. Байпаков эуелi Кысымшымен, кейiннен Кызыл eзен каласымен баламалаган.
«Навакеттен Кубалга дейiн (3 фарсах) 18 шакырым. Нушекану осы жерден кейiн келедь Бул Кытай аймагыныц шекарасында орналаскан кала. Кубалдан Нушекануга дейiн керуендер жаяу 15 кYнде тегiс жерге жетедь Нушеканудан кейiн Тогызгуз ханыныц каласына жеттiк. Тогызгуз ханныц каласы жаяу 3 айлык жерде. Бул жер iрi елдi мекендер мен халык ретiнде тYрiктерден турады. Олардыц арасында мэжусилер (отка табынушылар) бар жэне олар отка табынады. Оныц билеушiлерi он екi темiр какпасы бар Yлкен калада турады. Буныц оц жагы Кимак, ал алдыцгы жагы Кытай жерi, 300 шакырым кашыктыкта. Тогызгуз патшасыныц сарайыныц тeбеriнде жYЗ адам сиятын, бес елден торшетш биiк турак бар. Кимак билеушьлерше келсек; олар шатырларда отырады жэне жайылымды кезедi» (М. Елеуов, 2016: 20,23).
OAZAOSTAN RESPfBUKASY
ULTTYQ MYZEli
Ибн Хордадбех ендi кыпшактарды кимектерден бeлек атап eтедi. «Худуд ал-алам» кiтабында кыпшактарды кимектерден бeлiнiп, карабайыр eмiр салтын устанган халык ретiнде кeрсетедi. Кимектердiц батыс eцiрiне коныстанган кыпшактар элi ^нге дейiн кимектермен саяси байланыстарын сактап келедi. Кыпшак билеушiсiн кимек ханы тагайындады. Кыпшактар мен кимектердiц жакындыгын айтатын Махмуд Кашгари кыпшактардыц eздерiн кимектер санамайтындыгына, кимектермен тек шыгу тегi бойынша гана байланысты екендЫне назар аударады. Сонымен, барлык тоне деректер кыпшактардыц VI-XI гасырларда кимек тайпалары одагыныц (кейiннен мемлекетке) курамында болганын кeрсетсе де, бул байланыстыц эртYрлi этникалык аймактарда бiрдей болмаганын жэне олардыц арасында айырмашылыктар болганын торсетедь Шаруашылык жэне турмыс-тiршiлiгi жагынан екi тайпа. Бул екi руды тура бiр деп ойлау кате. Ортагасырлык деректер бул ей тайпаны тек туыскан тайпалар ретiнде кабылдауга мYмкiндiк бередi. Кымактар немесе кимектер, Батыс КeктYрiк каганаты ыдыраганнан кешн орта гасырда СолтYCтiк Алтай таулары мен Ертiс eзенiнiц тeцiрегiнде eмiр CYрген тYрiк халкы (Б. ^меков, 2002: II, 767).
«Бул жер мен Тараздыц арасы такыр жерде 81 к^дш кашыктык. ТYрiктердiц аймагына келсек: Тогызгу елдерi тYрiк елдерiнiц iшiндегi ец Yлкенi. Олардыц шекаралары Кытай, Тибет, Карлуктар, Кимактар, Огыздар, Печенегтер, ТYркештер, Кыпшактар жэне Кыргыздарга дейшп аумакты камтиды. Карлуктар мен Калаштар eзеннiц бергi тарапында. Фараб каласына келетiн болсак, бул жерде мусылмандардыц, сонымен катар Карлук тYрiктерiнiц айрыкша карулары бар. ТYрiктердiц калаларыныц жалпы саны алпыс» (М. Елеуов, 2016: 39).
Хордадбех былай деп жазады: «Ал Фараб каласында бiр мезплде мусылмандар мен карлук тYрiктерiнiц топтары бар». IX гасырдыц аягы - Х гасырдыц басында астанасы Янгикент каласы болган Сырдария огыздарыныц билш курылды. Огыздар Сырдарияныц орта агысын, Арыс алкабын жэне Каратаудыц етегш алып жатты. Сауран, Суткент, Арсубаникет, Карачык, Фараб калалары оларга багынды. Осы орайда Фараб ауданыныц астанасыныц рeлi Кедерге
ауыскан. Бул 70 мыцга дейiн эскер жинай алатын Yлкен кала болды, оныц Шахристанда орталык мешiтi, Рабадта базарлары болды» деп баяндалады (М. Елеуов, 2016: 39-41).
Тараз - бау-бакшасы, Yлкен бекiнiсi бар, эдемi, гYлденген кала. Кала сыртында сай-салалары, мацында агып жаткан eзендерi бар. Мешт базар iшiнде. Эзеннен eтетiн кeпiрлерi бар. Кейбiр бекiнiстер eзеннiц аргы бетiнде орналаскан (Д. Ахсен Батур, 2015: 279).
Тараз каласыныц тургындары жайында мынадай жазба бар: «ТYркiстаннан Шаш аймагыныц ец шалгай нYктесiне дейш Ислам елдершщ шекарасы. Ойткеш одан eткен соц карлуктардыц шатырлары орналаскан аймакка кiресiц. Бул жер жумак сиякты, адамдары eте сымбатты жэне бул жерде олардан эдемi ешкiм жок. Ерлердiц де, эйелдердщ де жYздерi эдемi» деп сипаттайды (Асару-л Билад, 544).
Жикил (ШЫл, Жiкiл -Тараздан айкайласа адам дауысы жетерлiк жердегi кiшiгiрiм елдi мекен. Тараздыц оцтYCтiк-шыFысынан 3 километр жердеп Жалпактeбенi кезiнде Г.И. Пацевич Жтлдщ орны деп аныктаFан). Тараздан 5 шакырым кашыктыкта орналаскан кала. Базары бар. Iшiнде мешiтi бар. (Д. Ахсен Батур, 2015: 279-280). Жалпа^беде 1960-63 жылдары Т.Н. Сенигова баскарFан Тараз Археологиялык экспедициясы зерттеу жумыстарын жYргiзген. Зерттеу кезiнде табылFан буйымдар (кыш ыдыстар, дэн 'рттиштер табылFан. Тараз каласыныц 8-9 FасырларFа жататын курылыс кабатынан шыккан заттарFа eте уксас.
Махмуд КашFари Чикил есiмiнiц кайдан шыкканы туралы кызыкты ацыз айтады. Ескендiр Зулкарнайын eз эскерiмен осы жолмен келе жатканда нeсер жацбырдыц кесiрiнен бул жердi лай басып калFаннан батпактан шыFа алмай калады. Ескендiр «Ш^ыл шыFа аламыз ба?» (Бул кандай балшык?) дедi. Ол жерге белп салуды буйырды жэне онда туратын халык «Чикил» (Чигил) деп аталды (Д. Ахсен Батур, 2015: 279).
Чигил: Бул Yш тYрiк кауымыныц атауы. Солардыц бiрi - Куяста туратын тошпельлер тобы. Куяс - Барсханнан кейiнгi шаFын кала. Екiншiсi - Тараз мацындаFы Шiгiл деген кала. Бул атау осы каланыц атынан шыккан... ОFыздар елi осында iргелес жатканда чигилдермен Yздiксiз соFысып отырFан. Осы себепт олардыц арасындаFы душпандык
6i34Î4 заманымызга дейiн жалгасты. Огыздар Джейхуннан Жогаргы Кытайга дейшп аумакта туратын барлык тYрiктердi Чигил деп атады. Yшiншiден, Кашкардагы кейбiр ауылдар Чигил деп аталады. Олардьщ адамдары да 6ip жерден тараган (К. Байпасов, 2005: 26).
Барсхан - шыгыска карай екi тас лактырымдай жерде кiшiгiрiм кала. К,органы бузылган халде.
Балу - Барсханнан Yлкендеу кала, Чигилден солтYCтiк тарапына карай жарты фарсах (шакырым) к,ашык,тык,та. Мацайында 5 кыратты елдi-мекен бар.
Утлух (Атлах) - бул Таразга жакын орналаскан Yлкен кала. Оныц сарайы бар. Кала жYзiмдiктермен крршалган, кeбiнесе жYзiм ауылдык жерлерде еарьледь Оныц мешiтi калада, базарлары кала шетiнде.
Жемукет (Костебе) - iшiнде мешiтi, корганы бар. Базарлары шетшде.
Шiлжi - шагын кала болганымен, шетелдiктер кеп, он мыц исфахандыктар бар дейдi. Оныц iшкi сарайы бар, ал мешп оныц сыртында. Ekî таудыц арасында жаткан каланыц жанынан езен агып eтедi, осы езеннщ орта агынында жетi ауыл бар.
Сус - Yлкен бiр кала. Тiкелей жа^ын жерде орналаскан КYл одан кiшiрек, екеуiнiц де сарайы мен булактары бар.
Текабкес - бул Yлкен кала, бiрак1 халкыныц жартысы пуща табынушылар. Бул Yш кала кYмiс кенiштерi орналаскан тауларга карама-карсы орналаскан.
Кулан - бул беишсп кала. Мешп бар. Бiрак ол бузыла бастаган. Таразга апаратын басты жолдыц бойында.
Мерке (Мирки) - бул кулып пен цитаделi бар орташа кала. Оныц мешiтi бурын шiркеу болган (Д. Ахсен Батур, 2015: 278-280).
Талас алкабына Тараз, Сус, ЖЫл, Атлах жэне Жамукат; Шу алкабына Кулан, Меркi, Суяб, Баласагун калаларын жаткызамыз.
Мiне, ортагасыр саяхатшыларыныц колжазбаларындагы елдi мекендердiц орналасу ретiне карай Тараз (Талас), Мерке, Кулан аймактары жайында жазылган сипаттамаларынан кептеген елдi мекендер тiршiлiк етш, ез кезецiндегi дамыган аймактар болгандыгын байкауга болады.
ТYрiк жолыныц непзп торабы Шу eзенiнiц сол жагасымен жYрiп отырып Суябка (Кубалга),
МЭДЕНИ М¥РА
содан соц Сагур Кубалга, онан эрi Ыстык келге еткен. Суябтан солтYCтiкке карай шыккан бiр жол Шортебе каласы мацында Шудан eтiп, Кастек тауын батыс жагынан айналып барып Керу шаткалына ире берiсте, Бунджикеттен шыгып, 1ле ещрше eтетiн жолга косылгандыгы туралы М. Елеуов зерттеп, птр бiлдiрген.
«Сонымен бiрге, Талас пен Шу ещрлершдеп кептеген калалар мен елдi мекендер аркылы жYрiп, ондаган Yлкендi-ишьм керуен жолдарын ^иып еткен. ТYрiк керуен жолы Шу eзенiне жеткенде ей багытка ажыраган: 1ле ещрше жэне Ыстык,келге. 1ле eцiрiне Сарыгтан шы^^ан Кордай жолымен, Навакеттен шыккан Кастек жолы аркылы етсе, ал Ыстык,келге Суябтан (Сагур Кубалдан) жэне Навакеттен шыккан жолдармен еткен болса керек», - деп М. Елеуов ез ецбепнде баяндайды.
Археолог М. Елеуов далалык, зерттеулердiц барысында Жамбыл облысыныц Кордай, Шу, Мерке, Т. Рыскулов, Байзак, Талас, Сарысу, Ощуспк Казакстан облысыныц Созак, ТYркiстан жэне Кызылорда облысыныц Жацакорган, Шиелi аудандарында осы уакытка дейiн гылымга белпаз болып келген, есепке алынбаган 19 ортагасырлык калалар мен елдi мекендердi ашып, есепке алып, гылыми айналымга енгiзiп, казак жерiне тэн ортагасырлык кунды деректердi аныктады.
Ортагасырлык калалар болсын, елдi мекендер болсын казiргi тацда сол орындарга жYргiзiлген археологиялык зерттеулер барысы Yнемi кeрсетiлiп, жарияланып отырса карапайым халыктыц еткенге деген курмеп, урпактыц тарихка деген бiлiмi артады.
Айта кету керек, жогарыда аталган тарихи ецбектер Казакстан мен Орталык Азияныц ортагасырлык тарихына катысты мацызды дереккездер болып табылады. Мундай тарихи эдебиеттер географиялык, этникалык, этнографиялык, экономикалык сипаттагы кунды мэлiметтердi камтиды жэне мемлекетiмiздiц eткенiн одан эрi зерттеу Yшiн айтарлыктай гылыми кызыгушылык тудырады. Ортагасырлык мусылман саяхатшыларыныц жазбалары Казакстан аумагында болган ортагасырлык мемлекеттер eмiрiн терецiрек зерттеуге мYмкiндiк бередi. Демек, бул дереккeздердiц деректану гылымына беретiн мацызы Казакстан тарихын анагурлым толык зерттеуге мYмкiндiк бередь
OAZAOSTAN RESPfBUKASY
ULTTYQ MYZEli
Эдебиеттер
1. В. Бартольд. 1893-1894 жж Орта Азияга гылыми максатпен жасаган саяхаты туралы есеп Тылым академиясыньщ 1893-1894 жж. VIII серия, I том, Санкт-Петербург, 1897. - 4б.
2. Эл-Мукаддаси «Ахсену'т-техасим» Ау-дарма жэне жазбалар. Д. Ахсен Батур, Стамбул 2015. - 85, 265, 278-2826.
3. К,азак,сган галымдарыныц библио-графиясы, М. Елеуов библиографиялык керсетиш, Алматы «Казак университет», 2016. -20, 23б.
4. Мадияр Елеуов, «Шу мен Талас ещрлершщ ортагасырлык, калалары»
5. Ибн Хордадбек «Жолдар мен елдер» итабы (Ibn Hurdazbih Yollar ve Ülkeler Kitabi), аудармашы Murat Agari, Istanbul, 2008. - 37, 39б.
6. Болат Кемеков, «Кимектер», ТYрiк Энциклопедиясы, Стамбул, Жаца ТYркия кектемi, 2002.- II, 767.
7. V. Minorsky «Hududul-Alem Minel-Mesrik Ile l-Magrib».
8. Türkler ve türk ülkeleri Mahmud el-Kasgari «Divanu lugat el-Turk», Istanbul, Matbaa-i Amire 1333-1335. ТYрiк тайпалары мен тiлдерi. - 24-29.
9. К. Байпаков. Казакстанныц ежелгi калалары. Алматы, 2005.
10. А.Н. Бернштам. Талас алкабыныц ежелп ескерткiштерi. Алматы.
References
1. V. Bartöld. 1893-1894 jj Orta Aziaga gylymi maqsatpen jasagan saiahaty turaly esep Gylym akademiasynyñ 1893-1894 jj. VIII seria, I tom, Sankt-Peterburg, 1897. - 4b.
2. Äl-Mukaddasi «Ahsenu't-tehasim» Audarma jäne jazbalar. D. Ahsen Batur, Stambul 2015. - 85, 265, 278-282b.
3. Qazaqstan galymdarynyñ bibliografiasy, M. Eleuov bibliografialyq körsetkig, Almaty «Qazaq universiteti», 2016. -20, 23b.
4. Madiar Eleuov, «§u men Talas ömrlerinm ortagasyrlyq qalalary».
5. Ibn Hordadbek «Joldar men elder» kitaby (Ibn Hurdazbih Yollar ve Ülkeler Kitabi), audarmagy Murat Agari, Istanbul, 2008. - 37, 39b.
6. Bolat Kömekov, «Kimekter», Türik Ensiklopediasy, Stambul, Jaña Türkia köktemi, 2002.- II, 767.
7. V. Minorsky «Hududul-Alem Minel-Mesrik Ile l-Magrib».
8. Türkler ve türk ülkeleri Mahmud el-Kasgari «Divanu lugat el-Turk», Istanbul, Matbaa-i Amire 1333-1335. Türik taipalary men tilderi. - 24-29.
9. K. Baipaqov. Qazaqstannyñ ejelgi qalalary. Almaty, 2005.
10. A.N. Berngtam. Talas alqabynyñ ejelgi eskertkigteri. Almaty.
Нагашбекова С. М.
КГУ «Дирекция по охране и восстановлению историко-культурных памятников»
г. Тараз, Казахстан е.таИ: aniabdunur_2009@mail.ru
ДАННЫЕ В СРЕДНЕВЕКОВЫХ ТУРЕЦКИХ РУКОПИСЯХ, ОТНОСЯЩИХСЯ К ТАЛАССКОМУ, ЧУСКОМУ РЕГИОНАМ
В статье представлены сведения о письменных источниках и коллекции редких книг, хранящихся в библиотеке «Сулеймания», действующей в Турецком государстве с VIII века. В том числе приведены сведения о трудах путешественников из мусульманских стран !Х-ХП веков. Исторические труды насыщены важными источниками, связанными со средневековой историей Казахстана и Средней Азии. Письменные записи содержат ценные сведения современного географического, этнического, этнографического и
экономического характера. Записи
средневековых путешественников-мусульман позволяют глубже и основательнее изучить жизнь средневековых государств, существовавших на территории Казахстана.
Ключевые слова: библиотека «Сулеймания», исторический книжный фонд, письменные источники, средневековые мусульманские путешественники, средневековые города: Тараз, Сус, Жикил, Атлах, Жамукат, Кулан, Мерке, Суяб, Баласагун.
МЭДЕНИ МУРА
Nagashbekova S. M.
KSU «Directorate for the protection and restoration of historical and cultural monuments»
Taraz, Kazakhstan e.mail: aniabdunur 2009@mail.ru
DATA IN THE MEDIEVAL TURKISH MANUSCRIPTS RELATED TO THE TALAS, SHU REGION
The article presents information about written sources and a collection of rare books stored in the Suleymaniya library, which has been operating in the Turkish state since the 8th century. This includes information about the works of travelers from Muslim countries of the 9th-12th centuries. Historical works are full of important sources related to the medieval history of Kazakhstan and Central Asia. Written records contain valuable
information of a modern geographical, ethnic, ethnographic and economic nature. Records of medieval Muslim travelers allow a deeper and more thorough study of the life of medieval states that existed on the territory of Kazakhstan.
Keywords: Suleymaniya library, historical book fund, written sources, medieval Muslim travelers, medieval cities: Taraz, Sus, Zhikil, Atlakh, Zhamukat, Kulan, Merke, Suyab, Balasagun.
