CC BY
29ЭОЖ 902.904 (574)
МРНТИ 03.41.91 https://doi.Org/10.52967/akz2021.4.14.50.63
Э.Х. МарF¥лан ецбектерщдеп керуен жолдары ©2021 ж. Манапова Э.М.
Keywords: archaeology, A.Kh. Margulan, caravan routes, Central Kazakhstan, Betpakdala, settled culture, Middle Ages
Тушн сездер: археология, Э.Х. Марг^лан, керуен жолдары, Ортальщ Казахстан, Бетпакдала, отырыкшы мэдениет, орта гасыр
Ключевые слова: археология, А.Х. Маргулан, караванные пути, Центральный Казахстан, Бетпакдала, оседлая культура, средневековье
Aliya Manapova1
1Candidate of Historical Sciences, Leading Researcher, A.Kh. Margulan Archaeology Institute, Almaty, Kazakhstan. E-mail: merekeevna@mail.ru
Caravan routes in the works of A.Kh. Margulan
Abstract. The article analyzes the results of archaeological research of A.Kh. Margulan on the study of caravan routes. In 1946, under the leadership of A.Kh. Margulan, the Central Kazakhstan archaeological expedition was created. Alkey Kh. walked along the ancient trade roads and nomadic routes of Kazakhstan, found archaeological sites in the vast desert steppes, studied them from a scientific point of view and became known to the world of science. He was able to use materials found during exploration and excavation, in combination with written and literary data, and legends. Attached to each monument are detailed descriptions, references to the works of researchers. During the analysis of the scientific works of Alkey Margulan, you can get answers to all the questions that arose around the monuments of Kazakhstan from the Stone Age to the late Middle Ages. The caravan routes he explored along Betpakdala are "Khan zholy", "Karkaraly zholy", "Uanas zholy", "Zhety konyr zholy", "Sary su zholy". These are well-known roads that previously connected with the southern regions of Central Kazakhstan, Irtysh, Siberia, strengthened cultural and trade relations between them. The scientist noted that for the caravan passing between the Kypchak steppes and the Syrdarya cities, the Zhetykonyr oasis was a resting place. In the culture of the region's population, many factors were of great importance, including the seasons, the situation with pastures, the calculation of routes and their length.
For citation: Manapova A. Caravan routes in the works of A.Kh. Margulan. Kazakhstan Archeology. 2021, 4 (14), 50-63 (in Kazakh). DOI: 10.52967/akz2021.4.14.50.63
Манапова Элия Мерекекызы1
'тарих гылымдарыньщ кандидаты, жетекш гылыми кызметкер, Э.Х. Маргулан атындагы Археология институты, Алматы к., Казакстан. E-mail: merekeevna@mail.ru
Аннотация. Макалада Э.Х. Марг^ланнын керуен жолдар бойынша археологиялык зерттеулершщ нэтижелерi сараланады. 1946 жылы Э.Х. Марг^ланнын баскаруымен Орталык Казахстан археологиялык экспедициясы к¥рылды. Элкей Хакан^лы Казакстан жервдеп кене сауда жолдары мен кэш сокпактарын бойлай етш, кен байтак шeлдi далалардан, к^лазыган к^мдардан археологиялык ескертшштер тауып, оларды гылыми т^ргыда жан-жакты зерттеп, гылым элемiне белгш еттi. Ол барлау жэне казба ж^мыстары кезiнде табылган материалдарды жазба жэне эдеби деректермен,
МанаповаА.М. Э.Х. Марг^лан ецбектершдеп керуен жолдары
аныз энгiмелермен ^штастыра отырып пайдалана бiлдi. Эр ескергк1шке жан-жакты сипаггама берiп, взiне дейiнгi зерттеушшер енбекгерiне сiлгеме жасап салыстырмалы тYPде вз ойын жеткiзiп отырган. Элкей Хакащлынын гылыми енбектерiн саралау барысында онын енбектерiнен тас дэуiрiнен бастап кейiнгi орта гасырларга дейiнгi Казакстан ескерткiштерi твнiрегiнде туындаган барлык с^рактарга жауап алуга болады. Онын зерттеген керуен жолдары Бетпакдала бойымен втетш: «Хан жолы», «Каркаралы жолы», «Уанас жолы», «Жетщоныр жолы», «Сарысу жолы». Б^лардын барлыгы б^рын онтYCтiк влкелермен Орталык Казакстанды, Ертiс бойын, ^нбатыс Сiбiрдi байланыстырып, олардын арасында мэдени, сауда карым-катынастарын кYшейтуде манызды болган белгiлi жолдар. Fалым кыпшак даласы мен Сырдария калалары арасында журш втетiн керуен Yшiн Жетщоныр оазис демалып, токтап втететiн орны болгандыгын, квшпендiлердiн жайылымды жыл мезгiлдерiне карай вз вмiрлерiне орайластырып, квш жолдарынын багыттарын, узактыгын есептеп аныктаганын атап втедi.
Ciлтеме жасау Yшiн: Манапова Э.М. Э.Х. Марг^лан енбектерiндегi керуен жолдары. Цазацстан археологиясы. 2021. № 4 (14). 50-63-бб. DOI: 10.52967/akz2021.4.14.50.63
Манапова Алия Мерекеевна1
'кандидат исторических наук, ведущий научный сотрудник, Институт археологии им. А.Х. Маргулана, г. Алматы, Казахстан. E-mail: mcrckccvna@mail.ru
Караванные пути в трудах а.х. Маргулана
аннотация. В статье проанализированы результаты археологических исследований А.Х. Маргулана по изучению караванных путей. В 1946 г. под руководством А.Х. Маргулана была создана Центрально-Казахстанская археологическая экспедиция. Алкей Хаканович прошел по древним торговым дорогам и кочевым путям Казахстана, нашел археологические памятники в бескрайних пустынных степях, изучил их с научной точки зрения и они стали известны в мире науки. Он умел использовать материалы, найденные при разведке и раскопках, в сочетании с письменными и литературными данными, легендами. К результатам исследования каждого памятника прилагаются подробное описание, ссылки на труды предыдущих исследователей. В ходе анализа научных трудов Алькея Хакановича можно получить ответы на многие вопросы, которые возникают вокруг памятников Казахстана от эпохи камня до позднего средневековья. Исследованные им караванные пути, проходящие по Бетпакдале: «Хан жолы», «Каркаралы жолы», «Уанас жолы», «Жеп коныр жолы», «Сары су жолы». Это известные дороги, которые ранее связывали с южными регионами Центральный Казахстан, Иртыш, Западную Сибирь, укрепляли культурные и торговые отношения между ними. Ученый отмечал, что для каравана, проходящего между кыпчакскими степями и Сырдарьинскими городами, оазис Жетыконыр был местом отдыха. В культуре населения региона большое значение имели многие факторы, в том числе - времена года, ситуация с пастбищами, расчет маршрутов и их протяженность.
Для цитирования: Манапова А.М. Караванные пути в трудах А.Х. Маргулана. Археология Казахстана. 2021. № 4 (14). С. 50-63 (на каз.яз.). DOI: 10.52967/akz2021.4.14.50.63
Kipicne
Э.Х. Марг^лан вз зерттеулерш-де кен аукымды аймактарды гана емес, хронологиялык шенбер1 ежелп
дэу1рден этнографиялык кезенге дейш-ri ескертюштерд1 камтыды. Онын гылыми ¡здешстершщ нэтижешнде
Казакстанда археологиялык жэне этнографиялык зерттеулердщ 6epiK iргетасы каланып, Казакстанда iргелi кене мэдениеттердщ i3i та-былды. Э.Х. Маргуланныц негiзгi гылыми зерттеу жумысы кене мэде-ни ескертюштерге ете бай, бiрак шын мэшнде элi толыктай зерттелмей кел-ген Орталык Казакстанмен тiкелей байланысты болды.
Казахстан жерiнде т1ршшктщ, ежелгi мэдениеттщ болгандыгын, бiрак эртYрлi жагдайларга байланысты олар Yзiлiп, ежелгi коныстарды кум басканын гылыми тургыда аныктап, ез ецбектервде талдап, жYЙелеп берд1
Казахстан жерiндегi кене сауда жолдары мен кеш сокпактарын бой-лай етш, кец байтак шелдi далалар-дан археологиялык ескерткiштер та-уып, гылым элемiне белгiлi еттi.
Зерттеу adicmepi
Макала Орталык Казахстан археологиялык экспедициясыныц барлау жэне казба жумыстарыныц нэтижесi негiзiнде жазылып, эр жылдары жарияланган Элкей Ха-канулыныц ецбектерi сарапталып, талданды. Ортагасырлык керуен жолдарын сипаттап жазган ецбекте-рi, архив мэлiметтерiн колдануы зерттеу эдiстерi ретшде басшылыкка алынды.
Талцылау
Э.Х. Маргулан археология гылымыныц барлык дерлiк мэ-селелерiне токталып етiп, езiнен кешнп зерттеушiлерге археология гылымыныц дамуы Yшiн теориялык багыт - багдар керсетш кеткен гулама галым.
Элкей Хаканулы Ленинград, Орынбор, Омбы, Казан, т. б. ка-лалардыц архивтерiнен, ютап-
ханаларынан ортагасырлык сая-хатшылар мен галымдардыц зерт-теулерiн, ХУИ-Х1Х гг. Еуропа мен Ресей шенеушктершщ, эскери кызметкерлершщ жазба деректерiн жинастырып саралады. Барлау жэне казба жумыстары кезiнде табылган материалдарды жазба жэне эдеби деректермен, ацыздармен уштастыра отырып пайдалана бiлдi. Эр ескертюшке жан-жакты сипаттама берiп, езше дейiнгi зерттеушiлер ецбектерше сiлтеме жасап салыстырмалы турде ез ойын жетюзш отырган.
Бул жайында ол езшщ естелiгiнде: «Менщ кеп бiлiм алган жерiм - ец алдымен Академияньщ ютапханасы, Салтыков-Щедрин атын-дагы ютапхана, Академияныц архи-вi, Куншыгысты зерттеу институты-ныц кiтапханасы, оныц колжазба белiмi, толып жаткан баска архивтер, буларда Казахстан туралы ете бай ютаптар, колжазбалар жиi кездеседi. Онда сакталып жаткан ютаптардыц аса бiр багалысы - XVIII гасырда баспадан шыккан, Академия гим-назиясыныц окытушысы инспектор Бакмейстердщ жазбалары (1779 ж.).» [Маргулан 2007: 46], - деп атап етш, Куншыгыс институтыныц екiншi курсында окып жургеннен бастап профессор С.И. Руденконыц баскаруымен курылган экспедиция жумысына 1926 жылдан 1930 жыл-га дейiн катысканын, каншама жацалыктар тауып, каншама бiлiм алганын, экспедиция барысында Жем, Сагыз, Мацгыстау алабыныц мэде-ниет мурасы, соныц шшде - сэулет енерi, эрбiр езеннщ бойындагы эдемi кулпытастар, кумбездер, кешендер, сагана тамдарды кездестiргенiн жазады.
MaHanoea A.M. Э.Х. Mapr^an e^eRrep^eri œpyen жолдapы
194б жылы тiкeлeй Э.Х. Map-г^лэнныц ¥йымдaстыpyымeн Gpтa-лы; Kaзaкстaн apxeологиялык экспeдициясы к^pылды. Аты Gpтaлык Kaзaкстaн дeп aтaлFaнмeн эксшди-ция Kэзaкстaнныц бapлык aймaFындa зepттey жYpгiздi [Maнaповa 2018: 50]. Kaзaкстaн тeppитоpиядaFы кeшпeлi мaл шapyaшылыFымeн кeзeктeсiп жYpгeн epтeдeгi т¥pFылыкты eлдi мeкeн тapиxын зepттey (VI-VII f.); туыстык - пaтpиapxaлды кдоылыстыц тapaлy кeзeцiндeгi колa жэнe epтe тeмip дэyipiндeгi мэдeниeт eскepткiштepiн зepттey; aдaмзaттьщ eжeлгi тapиxы - пaлeолит пeн нeолиттi [Mapгyлaн 1948а: 3-32] зepттey сиякты бipнeшe мэсeлeнi мaксaт eтiп койды. AлFaшкы жылгы экспeдиция к¥paмындa: гылыми кызмeткepлep Э.Х. MapF¥лaн мeн Г.И. пэвдвич, сypeтшi Ш. Kyтxоджин жэж KaзCCР Mинистpлep ^Reti жaнындaFы apxитeктypa мэсeлeсi жeнiндeгi бeлiмнщ фотогpaфы болды [Mapгyлaн 1948б: 119].
Gсы мaксaттapды iскe aсыpy Yшiн Kapaтay жотaсыньщ солтYCтiк бeткeйлepiн жэнe ощ¥спкге шу, Capысy eзeндepiнiц тeмeнгi aFысы, шыFысындa Шыцгыс жотэсыныц eтeгi, солтYCтiгiндe H^pa eзeнiнщ тeмeнгi aFысы мeн KоpFaлжын eзeнiнiц жaFaлayы, бaтысындa Ембi, CaFыз, Елeк eзeндepi бaссeйндepiн кaмтыFaн eтe Yлкeн ayмaкты зepттeдi. Caлыстыpмaлы тYpдe кapaFaндa aз yaкыттa экспeдиция солтYCтiк жэнe солтYCтiк-бaтыс Бeтпaкдaлaдaн 6íp-нeшe ipi коpымдap тобын тayып, олapды гылыми aйнaлымFa eнгiздi [Kaдыpбaeв, Kypмaнкyлов 1992: 11]. Cонымeн кaтap геолит дэyipiнщ т¥paFын, бeFaзы-дэндiбaй жэнe энд-pон мэдeниeтiнiц коныстapы мeн
Kоpымдapын, б.д.д. VII-I ff. жepлey K¥pылыстapын жэнe V-VIII ff. KоpFaндapын, тaс мYсiндep мeн оpтaFaсыpлык кepyeн жолдapын, VIII-X FaсыpлapдaFы тaстaн кэлэн-Faн apxитeктypaньщ eскepткiштepi жэнe оpтaFaсыp кaлaлapын, XIII-XIV ff. мaвзолeйлep мeн XIV-XIX ff. кaзaк кYмбeздepiн яшты жэнe кaзбa ж¥мыстapын жYpгiздi [Aкишeв 19б7: 71].
«Gpтaлык KaзaкстaндaFы ap-xeологиялык бapлay» дeгeн мэкэ-лaсындa: Э.Х. MapF¥лaн 194б жылгы эксшдиция ж^мысы aлдaFы жылдapдa жYpгiзiлeтiн тYбeгeйлi зepттeyлepдщ 6эсы Faнa дeп aтaп eгтi. Эксшдицияныц мiндeтi жойылудыц aлдындa т^гян eскepткiштepдi, eжeл-ri кeш жолы ayдaнындaFы отыфык-шы мэдeниeттiц тapaлyын aныктay болды. Capысy eзeнi бaссeйнiн, Жeздi жэнe Kerçrip eзeндepi бойын, ¥лытay жэнe ЖeзкaзFaн ayдaндapын, Жeтiкоцыp оaзисiмeн косa гац кeлeмдe, Шу eзeнiнiц тeмeнгi aFысын iшiнapa кaмти отыpып, ощусикген солтYCтiккe кapaй eжeлгi кepyeн жолдapы атш жaткaн Kapaтayдыц C0лтYCтiк жaзыFындaFы кeшпeлi жэнe жapтылaй жep игepyмeн aйнaлысyшылapдьщ eскepткiштepiн зepттeyгe ^щл бeлyдi мaксaт eттi. Capысy eзeнiнiц aцFapы, Kerçrip eзeнiнiц к¥ймaсы мeн Шу eзeнiнiц тeмeнгi aFысындa eжeлгi кeшпeндiлepдiц eскepткiштepi мeн отыpыкшы eгiншiлiктiц кaлдыктapы жш кeздeсeдi. Kepсeтiлгeн эудэн-дapдыц eскepткiштepiнiц тYpлepi - коpFaндap, су к¥быpлapы, кыстaк типтeс жapтылaй отыpыкшы eлдi мeкeндepдщ кaлдыктapы, кaлa кэл-дыктapы, apxитeктypaлык кдоылыс-тap болды. Еpeкшe кeзгe тYсeтiндepi
Орталык Казакстанныц обалары дей келе, олар непзшен бес оба, уш оба жэне жалгыз оба болып топтасып, суга жакын жазыктарда орналаскан [Маргулан 19486: 121], - деп сипаттады. Орталык Казакстанныц обалары Жетюу мен Алтай обалары-мен салыстырганда келемi жагынан кiшiрек болганымен, эртурлшмен ерекшеленетiндiгiн атап керсеттi. Сонымен катар галым екiнiшке орай, Орталык Казакстанныц обаларыныц iшiнен ешкiм тиiспеген, тоналмаган обалар аз кездесетiнiн, кепшiлiгi ойылып алынган шункырдын тYбiнде жаткандыгын жазды.
Fалымнын жер жагдайын, тарихи топографияны жетiк бш-гендiгiнiн де кеп пайдасы тидi. Ол алгашкы жылдары езен-кел жагалауларын, агашы кеп, шебi шYЙгiн, суы мол булактары бар тау ацгарларын байыптап карап, ертеде кен ендiрiп, мыс, алтын, ^мю балкыткан орындарды назарынан тыс калдырмаган.
Элкей Хаканулынын осы жылдары тагы бiр кещл белген ескерткiшi Орталык Казакстанныц ежелп кешпендiлерiнiн «тас бал-балдары» болды. Олар ¥лытауда, Кенгiр езенiнiн жогаргы агысында, Арганаты алацында кептеп кездесе-дi. К.И. Сэтбаевтыц аныктауынша, тас балбалдар кызгылт кумтастан жасалган. Экспедиция ¥лытау мен Кенгiр езенiнiн жогаргы агысынан бiрнеше тас балбал аныктады [Маргулан 19486: 124], - деп жазып, ары карай осы балбалдарга токталып етедi. Орталык Казакстанныц мате-риалдык мэдениетi ескерткiшiнiн кызыктысы жэне кеп кездесетш петроглифтер немесе тастагы сурет-тер, - деп тастагы суреттерге де жан-
жакты токталады. Ежелгi кешпендi тайпалардыц таска салынган рулык тацбаларын петроглифтермен тыгыз байланыста, - дей келе экспедиция жолында рулык танбалардын кеп кездескенш, олардыц эр алуандыгын атап етп [Маргулан 19486: 121]. Сонымен катар Орталык Казакстанныц эртYрлi ежелп ескертюштерш зерттеумен катар, ежелгi архитектуралык курылыстар - мазарлар, мавзолейлер, мешггтер жэне т. б. Сарысу жэне Кецпр езенде-рi бассейндерiндегi архитектуралык ескертюштердщ негiзгi екi тYрi: исламга дейiнгi архитектуралык курылыстар жэне ислам кезещ кезiндегi ескерткiштерiнiн эркайсына жекелей токталган.
Осы жылы ежелгi керуен жолыныц бойында жаткан отырык-шы мэдениет калдыктарын зерттеу максатымен Каратаудыц солтYCтiк беткейi мен Шу езенiнiн теменгi агысында барлау жYргiзiп, Тарсатебе, Созак, Бабата, Шолаккорган, Кумкент, Саудакент, КYлтебе, Актебе, АксYмбе атты кене калаларды жэне атакты АксYмбе мунарасын зерттедi. Э.Х. Маргулан Каратаудыц C0лтYCтiк беткейiндегi калалардыц тарихи-топографиялык жобасын тY-сiрiп, Кумкент каласын жазба де-ректегi Кинкат (Кинчат) каласымен баламалады. ЖYргiзiлген зерттеу кезiнде Э.Х. Маргулан ежелп отырыкшы мэдениеттiн шекарасы Каратаудыц солтYCтiгiнде, Шу, Сарысу езендершщ теменгi агысына жэне Жетщоцыр тенiрегiне дейiн созы-лып жатканын керсеттi [Елеуов 2001: 22].
Такырыпка аркау болып отыр-ган ортагасырлык керуен жолдарын зерттеуде Элкей Хаканулыныц енбегi
MaHanoea A.M. ЭХ. Mapr¥nan eцбeктepiндeгi xepyen жолдapы
epeкшe ^щл ayдapapлык. Gœ мэсeлeнi гэлым Gpтaлык Кэзэкстэн apxeологиялык эксшдициясыныц 1947 ж. ж¥мысыныц eсeбi дeгeн мaкaлaсындa Кыпшэк дэлэсы мeн Cыpдapия кaлaлapы apaсындa жYpiп eтeтiн кepyeн Yшiн Жeтiкоцыp оaзисi дeмaлып токтяп eтeтeтiн оpны болгэндыгын, кeшпeндiлepдщ жэйылымды жыл мeзгiлдepiнe кapaй eз eмipлepiнe оpaйлaстыpып, кeш жолдapыньщ бaFыттapын, ¥зaктыFын eсeптeп aныктaFaнын этэп кepсeттi. Кысты кeшпeндiлep оц^спкге Ca-pысy, Тэлэс, Шу eзeндepiнiц эцгэ-pындa жэнe Kapaтay тэуыныц eтeгiндe eздepiнiц ayылдapы мeн кaлaлapын-дэ т¥pды. Ал кeктeм шыFысымeн олap кыстэудэн мaлдapын эйдэп C0лтYCтiккe кapaй Capысy, Eсiл, То-был, H¥pa eзeндepi aцFapынa Gpтa-лык Kaзaкстaнныц сэйын дядясыня кэ-paй кeшгi, - дeп гэлым жep ж^'д^ын, кeшпeндiлep eмipiн жэксы б^^нд^ гiн тэгы дэ дэлeлдeй тYCтi. Faсыpлap бойы кэльптяскэн eлдiц климэттык жэнe тaбиFaтпeн бaйлaнысты кeш жолы Кэзэкстэн мeн Gpтa Азия тeppитоpиясыньщ т¥pFындapыньщ бapлык кeшпeндi тaйпaлapы мeн xaлыктapы тэжipибeсiндe колдэнылды. Mepидинaдды кeш жолы Capысy мeн Шу eзeнiнiц тeмeнгi эгысы бaссeйндepiндe оpнaлaскaн ayдaндapдaFы мaтepиaлдык eндipiс-тщ дэмуындэ eз Yлeсiн коскэндыгын этэп кepсeттi [Mapгyлaн 1949а: 29].
«Бeтпaкдaлa шeлiн тapиxи-гeогpaфиялык зepттey ayмaктa оц-тYCтiктeн солтYCтiккe кэтынэйтын бipнeшe мaгистpaлды жолдыц бол-гэнын aныктayFa мYмкiндiк бepдi, олapдыц бeлгiлepi тaптaлFaн жолдap, жол бойындэгы к¥Дыктap, молэ Yстiндeгi eскepткiштep, жол бeлгiлepi
нeмeсe бeлгi бepy оpындapы осы уэкыткэ дeйiн сaктaлFaн. er шeткi шыгыс жолы epтeдe Тэлэс erçiprn Epтiстeгi кимэк eлдi мeкeндepiмeн жaдFaстыpды, Kapкapaлы, Аксу, Mойынты, Бeтпaкдaлaныц солтYCтiк шыгыс ayдaндapы apкылы e™ Epтiс жaFaлayынa дeйiн жeттi.
Eкiншi жол eжeлгi K¥мкeнттeн H¥pa eзeнiнiц тeмeнгi эгысынэ дeйiн, одэн гашн Eсiлдi бойлэй кимaктap-дыц соцгы eлдi мeкeндepi оpнaлaскaн Epric^ тeмeнгi эгысынэ дeйiн жeттi.
Yшiншi жол TypH^^ мeн CыFaнaктaн шыгып era сaлaмeн, бipiншiсi H¥paныц тeмeнгi эгысынэ, эд eкiншiсi Keкм¥pын-Eспe-Keндipлiк-Жeтiкоцыp apкылы ¥лытayFa тapaды. Жeтiкоцыpдa бэтыс сэлэсы Kapa®:ap-¥лытay-ТоpFaй жэнe Жидeлiкоцыp-Apaлтeбe-Тeгiскeн-Kaйыпaтa-Keнeк-KapaaFaш-KоpFaлжын болып тэгы бeлiндi. Ecw бойын бойлэй б¥л жол Epriœe дeйiн жeттi. Жэздыц ыстык aптaбындa кepyeндep Бeтпaкдaлaныц оpтaсымeн жYpe элмады. M¥ндaй кeздe олap Capысy, Kerçrip eзeндepiн бойлэй Yлкeн жолмeн жYPдi. Жол CыpдapиядaFы Жaнкeнт жэнe C^^^ кaлaлapын Capысy, Kerçrip, Eсiл, H¥pa eзeндepi aцFapлapындa оpнaлaскaн кыпшaктapдыц eлдi мeкeндepiмeн жэнe кeштepiмeн жaлFaстыpды. Тэгы 6íp кepyeн жолы Жaнкeнт, CыFaнaктaн жэнe Capысy eзeнiнiц тeмeнгi эгысынэн бэстэп Б¥ЛFap жepi онтустш ОpaлFa eттi. Gсы жолдыц бойымeн ^зэк, K¥мкeнт, Cayдaкeнт apкылы Iлe erçiprne Рyбpyк жYpiп eткeн. Бeтпaкдaлaныц эpтYpлi ayдaндapын киып eткeн б¥л жолдap ощуспкгеп кaлaлapды солтYCтiктeгi Eсiл, То-был, Epтiс eзeндepiндeгi солтYCтiк ayдaндapмeн жaдFaп, жaндaндыpды», - дeй кeлe X-XI ff. сaяxaтшылapы
мен географтардыц мэлiметтерiнен Yзiндiлер келаре отырып [Маргулан 1949а: 29], Орталык Казакстанныц ежелгi топонимикасына ежелгi авторлардыц сiлтемелерi ете мацызды деп атап еттi.
Келесi керуен жолдарын жан-жакты талдап жазган «Древние караванные пути через Бетпакдала» деген макаласы 1949 ж. жариялан-ды. Макаланы Казакстанныц кы-зыкты жэне купияга толы шелi Бетпакдаланы Орталык Азияныц атакты шелдерiмен (Гоби, Алашань, Цайдам) салыстырумен бастаган. Жэне осы шелдi даланыц гасырлар бойы адамзатка езiнiн катал табигатымен, судыц жоктыгымен коркынышты болып келгенiн. Сон-дыктан да Бетпакдала аталуын атап етп. Бетпакдаламен жаздыц ыс-тык айларында ету мYмкiн емес-тiгiн, кейде кайгылы жагдаймен аяк-талатындыгын, Бетпакдаламен ерте кектемде немесе ^здщ аягына карай жацбырлы кезде ету керекпгш тYсiндiрiп еттi.
Оныц зерттеген керуен жолда-ры Бетпакдала бойымен ететiн бiрнеше керуен жолдары: «Хан жолы», «Каркаралы жолы», «Уанас жолы», «Жетщоцыр жолы», «Сарысу жолы». Булардыц барлыгы бурын онтYCтiк елкелермен Орталык Казакстанды, Ертiс бойын, КYнбатыс Сiбiрдi байланыстырып, олардыц арасында мэдени, сауда карым-катынастарын кYшейтуде мацызды болганы белгiлi жолдар. Сондай жолдыц ендi бiрi Сырдария елкесiнен Торгай бойына, ОнтYCтiк Оралга дейiн созылып жатататын [Маргулан 19496: 69].
Э.Х. Маргулан Тараздан шыккан керуен жолы Оккум, Кызыл-корганды басып етш Болаттауга
барганда Каркаралы мен Хан жолдарына косылган дейдi. Бул пiкiрлердi М. Елеуов колдай отырып кимак жолыныц багытын Тараздан солтYCтiкке бет алган кимак жолы Коцыртебе, Шелтебе, Кавакеттегi елдi мекен аркылы Конысбай, Оккум, ТерткYл, Ынтымак, Шаруашылык, Байжантебе калалары мен елдi ме-кендершен етiп ¥ланбел еткелiне барганда, Шу керуен жолын кесiп етiп Шудыц оц жагасына шыккан, онан эрi Кызылтуз шаткалы, ¥зынтау, Акбастау, Саркел шаткалдары аркылы етiп Болаттауга барганда, Хан жолы мен Каракаралы жолына косылган деп керсетедi [Елеуов 1999: 19].
0зшщ керуен жолдары жешндеп макаласында галым «Хан жолы» жешнде былай деп жазады: XVIII гасырдан бастап бул керуен жолы «Хан жолы» деп аталады [Маргулан 19496: 69]. Бул атау ¥лы жYЗ бен Орта жYЗдi бiрiктiру Yшiн езiнiн сарбаздарымен бiрге казактыц ханы Абылайдыц осы керуен жолы-мен жYрiп етуiмен байланысты. Тари-хи деректерде Абылайдыц ЖетiсуFа келуi 1753 жыл деп жазылFан. Сонымен катар осы керуен жолы етегiмен ететш Хантау тауыныц атауы да осыпан байланысты койылFан. Орта Fасырларда бул жол экономика-лык мацызы зор жол болды. Осы жол аркылы Шу жэне Талас езендершщ анFарынан Орталык Казакстанныц далаларына жэне Есiл, Тобыл, Ертiс бойы калаларына сауда байланысы жалFасты, онтYCтiктен Iрбiт, Петро-павл жэне ТYмен жэрменкелерiне кептеген керуендер еттi. XIX Fас^Iрдын екiншi жартысынан бастап бул керуен жолы жандана тYCтi. Осы керуен жолы аркылы Коянды, Акмола, Атбасар, Эулиеата жэне Пiшпекте (Фрунзе) жиi
MaHanoea A.M. ЭХ. MapF¥лaн eцбeктepiндeгi xepyen жоддapы
болып т¥paтын жapмeцкeлepгe сэнсыз эгылгэн кepyeндep кэтынэп т¥pды. Топогpaфиялык жэгынэн «Xaн жолы» бэскэ Бeтпaкдaлa apкылы eтeтiн кepyeн жолдapынa кapaFaндa ыцгэй-лы жол болды. GmiR ap жиыpмa бeс
- отыз шaкыpымынaн жep эсты суын элугэ болэды [Mapгyлaн 1949а: 29],
- дeп сипяттямя бepyiнeн гэлымныц кepyeн жолын тepeц зepттeгeнiн, эймэкты жэксы бiлгeндiгiн бэйкэугэ болады.
Ал K.M. Бэйпэков осы «Xaн жолы» жэцэ дэyipгe дeйiн кэдeгe жapaFaн, б¥л жол Тapaздaн шыгып, Тaлaстыц эгысы бойымeн тeмeн жYpiп, Mойынк¥м мeн Бeтпaкдaлa apкылы Атэсу жэгэсынэ arnpa^i дeп жэзды [Бэйпэков 198б: 25б].
Ибн-Бaxpa мeн ал-И^иси^ мэлiмeттepiнe Kapara^4a, сэудэ жолы, Тapaздaн бэстэлып, Aдaxкeс, Дex Hyджикeс кaлaлapы apкылы Epriden KимaктapFa, кимэк кэкэны оpдaсынa, одэн api Eнисeйдeгi кыpFыз eлiнe жeткiзeдi eкeн. Жiбeк apткaн кepyeн KыpFыздapFa 9p6íp Yш жыл сэйын кэтынэп т¥pFaн дeгeн.
Болaттay эудэнындэ «^эн жолын» Kapaтay кaлaдapын KapKapa-лы жэзыгы мeн одэн api Epriœe жaлFaскaн Yлкeн кepyeн жолы киып eтeдi [Mapгyлaн 1949б: 70]. Ол этэкты «Kapкapaлы жолы». Э. MapF¥лaн «Kapкapaлы жолы» Бeтпaкдaлa шeлiн C0лтYCтiк шыгыс бaFыттa Kapaкapaды дэлэсы мeн Epтiс жэзыгын оцтустш-тщ кaлaлapымeн бaйлaныстыpып т¥pFaн ¥зын жолдapдыц 6ípí дeп бaFaдaды. Gсы жол apкылы мaдeни жaнe сэудэ бэйлянысы жэлгэсып т¥pды. Топогpaфиялык жэгынэн «Xaн жолымeн» бipдeй дeп жэзды. Kapкapaды жолы шыгыс Karana eткeн. G^Ycn^e ол Xarnay мeн Шу-
ra тapтсa, солтYCтiктe eжeлгi кимэк-тap eлi - Epтiс бойынэ бaFыттaлFaн, - дeп жэзды А.З. Бeйсeнов ^й^нов 2014: 14].
Элкeй Xaкaн¥лы Увэнэс, Жeтiкоцыp жолдapы тypaды: «Увэнэс жаж Жeтiкоцыp жолдapы ощуспк-тeгi Graipap, ТYpкiстaн жaнe Cозaк кaлaлapынaн бaстaлFaн. Cозaктaн бipгe шыккэн б¥л жол Шу eзeнiндeгi Тaйeткeл (нe Keкм¥pынтaй) eткeлiнe жeткeндe eкiгe бeлiнгeн: 6íp жол Жeтiкоцыp к¥мдapынa кapaй бeт элсэ, эл eкiншi жол (Увэнэс) Capысy, Eсiл, Hypa eзeндepi эл^бы^ Epric^ тeмeнгi эгысынэ дeйiн жeткeн. Увэнэс жолы Бeтпaкдaлaныц оpтa-лык бeлiгiмeн, Бepiтeскeн, Cоpб¥лaк, Mыйкaйнap жаж Увэнэс шэткэлы apкылы eтiп Capысy eзeнi aцFapынa жaдFaсaды. Увэнэс жолы оцтустш пeн C0лтYCтiктi жэлгэп т¥pFaн eтe кыскэ жол. Бул жол apкылы epтe кeктeмдe жaнe кYЗдe гэнэ eтyгe болады. Увэнэс жолыныц оpтa Faсыpлapдa жaнe одэн гашни yaкыттapдa дэ киын жepi ол Шу eзeнi aцFapынaн Cоpб¥лaккa дeйiнгi 180 шaкыpымдaй болэтын, сусыз эймэк болып сэнэлды. Бул eшкaндaй eсiмдiк eспeйтiн шeл дэлэ, кepyeн мaлдapы тeyiп жeйтiн шeп тe жок. Увэнэс, Бepiтeскeн жaнe Cоpб¥лaктыц тepeцдiгi тepт-бeс мeтpдeн шыгэтын кудык суыныц eзi тузды болып кeлeдi, шуге жapaй-тын суды Жидeлiк¥Дык шaткaлынaн гэнэ элугэ болады. Gсы Жидeлiнiц суыныц iшyгe жapaйтындыFын, aдaмдapдыц осындэ epтe кeздeн-aк K0ныстaнFaндыFын булэк бэсындэгы eжeлгi т¥paктap мeн колэ дayipiнiц кpeмeннeн жэсэгэн к¥PaДДapдaн бэй-Kayra болэды.
Capысy eзeнiнeн eткeнeн тешн Увэнэс жолы eкiгe бeлiнiп кeтeдi. Бip
жол солтYCтiк жэне солтYCтiк-шыFыс-ка карай Нура езенiнен Есiл жазыиын кесiп етiп Сiлетi езенiнiн жоFарFы жаFына дейiн жеттi. Ал екiншi жол Сарысу езенiнен солтYCтiкке Нура езенiне карай жылжып, БотаFаЙFа дешн жеттi. Yлкен Уванас жолынан бiрнеше кеш жэне керуен жолдары тарап отырды [Маргулан 19496: 73]», - деп Уванас жолын сипаттап бердь
Келесi Бетпакдаланыц атакты жолдарыныц бiрi Жетiконыр немесе Кендiрлiк керуен жолы онтYCтiк пен C0лтYCтiктi жалFастырып турFан жол. Fалым осы жолды сипаттай келе осы Жетiконыр жолы Ташкенттен АкмолаFа Орта Азияныц тауарларын: жiбек, кептiрiлген жемiстер, кiлемдер жэне т. б. тасымалдады деп жазды.
Жетщоцыр жолы Шолакеспе-ден Кендiрлiкке дешнп жердi есептемегенде ете жайлы болFан. Эйткенi ауыз су мен малFа азык жолдан табылып турFан. Сондыктан керуен жолдары кебiнесе осы жолды тацдап отырFан, - деп Э. МарFулан Жетiконыр керуен жолыныц ерекшелшн керсетiп бердi [Маргулан 19496: 74]. Шолакеспеде керуен салыстырмалы тYрде караFанда шаршаFан малдарды азыктандыру Yшiн узаFырак аялдаFанын, Шо-лакеспеден Кендiрлiкке дейiнгi жол Бетпакдаланыц ец сусыз жерiмен ете-дi жэне аракашыкты^ы 120 шакырым-дай. Шолакеспеден Кендiрлiкке дей-iнгi еткел кейде каЙFылы окиFамен аякталатын дей келе, Fалым талдап отырFан макалада, осындай узак аракашыктыкты енсерудiн эр тYрлi жолдарын атап керсетiп бердi.
Келес бiр мацызды керуен жолыныц бiрi - Сырдарияныц темен-гi аFысынан Орталык Казакстанныц кец жазыFына дешнп жол Сарысу
езешнщ бойымен жYргендiктен халык ауызында жэне эдебиеттерде Сары-су жолы деген атпен белгш керуен жолы. Сарысу жолыныц оцтуспктеп шыFар жерi Отырар, Сауран, Жанкент, СыFанак калалары болды. Жанкентте жол екiге айырылды, бiреуi тшелей Сарысу бойымен солтYCтiк-шыFыска, ал екшшю Сырдарияны жаFалай СыFанакка Отырар мен Саураннан шыккан жолдармен косылып кетед^
Сарысу керуен жолы Есiл езеншщ теменгi аFысымен жалFасып, C0лтYCтiкке карай Тобыл мен Ертiс езендерiнiн ащ~арына дейiн жетедi. Сарысу керуен жолына академик Э. МарFулан ортагасырларда Орталык Ресейдi Казакстан мен Орта Азия-мен жалFап турFан мацызды керуен жолы болды деп баFа бердь Жэне осы жолмен орыстыц жэне Орта Азияныц тауарларын алып керуен журд^ Ресей мемлекетiнiн елшiлерi Казак хандыFына келiп турды, олардыц Сы^анакта немесе ТYркiстанда рези-денциялары болды. ТорFай даласында XV-XVI FF. ноFайлардыц кыстауы мен елдi мекендерi болFан Yй езеш-нiн анFары, Тобыл езеншщ жоFарFы жаFы, ОбаFан езешнде керуен жолдары жиi тYЙiсiп отырды - деп жалFастырды. Бетпакдаланыц шелдi даласы мен баска да жерлермен етш жаткан керуен жолдарына кыскаша шолу жасай келе автор, осы жолдарды жYрiп ету карапайым жумысшы халыкка киындык тудырFанын, керуен жолы бойындаFы терец кудыктар-ды казып, улкен кештi алып ету солардыц мойнында болды деп макаланы кортындылады [Маргулан 19496: 77].
1950 ж. жарык керген «Истори-ко-топографический фон Восточной Бетпак-Далы» атты макаласында
Манапова А.М. Э.Х. Маррудан ецбекгершдеп керуен жолдары
СССР Fылым академиясыныц ар-хивiнде сактаулы Шу жэне Са-рысу езендерi бассейндерiндегi ескерткiштер жайында сактадFан материалдарFа талдау жасаFан. Олар: академиялык экспедицияныц жетекшiсi А.И. Шренктщ кYнделiгi, топограф Нифантьевтiн жазбалары. «Ол Сарысу езенiнiн жоFарFы аFы-сынан ШуFа карай Бетпакдаланыц шыFысымен, Каркаралы мен Балкаш бойы даласымен журш еггi. ШыFыс Бетпакдаладан уш керуен жолын аныктап жэне олардыц аттарымен бiрiншi рет картаFа тYсiрдi», - деп Нифантьевтщ енбегiне токтала келе [Маргулан 19506: 62], оныц Шы^ыс жолы мен Хан жолы деп аталатын ею жолды сипаттауы бiз Yшiн мацызды дедi. Нифонтьевтiн сипаттамасы бойынша «Хан жолы» шыFыс Бетпакдалада Кекжиде шаткалында тушсетш C0лтYCтiк жэне солтустш-шыFыс ею басты маршруттан турды, онтYCтiк пен солтустшт жалFайтын мэдени - экономикалык мацызы зор бiр керуен жолын курады. Жол Сарысу мен Каркаралы даласын жоFарFы Шу мен Талас бассейш калаларымен бiр уакытта жалFастырып турды. Кейбiр мацызды археологиялык объектiлердiн осы керуен жолына жакын орналасуы кездейсоктык емес [Маргулан 19506: 63], - деп атап етп. Сонымен катар осы макалада геодезист Ю.А. Шмидггiн археологиялык бакылауы аса кенiл белуге турарлык, ол Орталык Казакстанныц онтYCтiк белiгiндегi керуен жолыныц бойында маршруттык тYсiрiлiм жасаFан деп оныц енбегiне талдау жасады.
Академик Элкей Хаканулы езiнiн зерттеу енбектерiнде ке-руен жолдарымен катар осы жол-дардыц бойынан табылFан архео-
логиялык ескертюштерге жеке-жеке токталып, оларды жан-жакты карастырды. Отырыкшылар мен кешпендiлердiн аракатынасын, ор-таFасырлык калалардыц жэне оныц турFындарынын калыптасуына кеш-пендiлердiн эсерiн аныктау мэселесь не кеп кенiл белдi.
Fалымныц кызы Дэнел Эл-кейкызы езшщ «Э.Х. МарFуланнын емiрi мен тылыми кызметi» деген макаласында Fадымнын керуен жолдары мен ортаFасырлык калаларды зерггеуi жайында: «Э.Х. МарFулан мындаFан шакырымFа созылып жат-кан керуен жолы жэне казактардыц кешiнiц баFытымен жYрiп етiп, онда-Fан археологиялык ескерткiштердi iздеп тапты, оларды жан-жакты зерттеп, жYЙелi турде сипаттап берд1 Ол езiне дейiнгi зерггеушiлер айткандай Казакстан емiр нышаны жок анда-санда кешпендшер жолы ет-кен кум дала емес екендтн дэлелдеп бердЬ> [Маргулан Д. 2018: 40], - деп баFа бердi* (*автордыц аудармасы).
Казакстанныц ортаFасырлык ескерткiштерiн зерттеуде де Э. Мар-Fуланныц алар орны ерекше. Ор-таFасырлык ескерткiштерге археологиялык зерттеулер жYргiзу аркылы сол уакыггаFы халыктардыц тыныс-тiршiлiгiнен, сол уакыттыц мэдени жэне саяси емiрiнен мол маFдуматгар аламыз. Калалардыц пайда болуы, эт-никалык курамы, ортаFасырлык кала еркениетiнiц дамуы жайында тыц деректер тапты.
ОцтYCтiк КазакстандаFы Сыр, Шу жэне Талас езендершщ бойында-Fы ежелгi калалардыц орнына алFаш рет археологиялык казба жумыста-рын жYргiзiп, Тараз, Отырар, Сайран, Сауран, Сытанак калаларын зерггеуi археология Fылымына баFа жетпес
мура болганы белгiлi. Сонымен бiрге сан алуан кене ацыз-эцпмелер, ертегшер мен эпикалык жырлар нускаларын ел арасынан кептеп жинады, казактыц материалдык жэне рухани мэдениетiмен жiтi шугылданды. Оныц жан-жакты жYргiзген археологиялык жэне этнографиялык зерттеулершщ нэ-тижесi 1950 жылы басылып шы^-кан «Ежелп Казакстан курылыс енерi мен калалары тарихынан» [Маргулан 1950а: 125] деген келемдi монографиялык ецбеп болды. Бул ецбеп ортагасырлык Казакстанныц, нактылай тYCсек Жетiсудан Оралга дейiнгi калалар жешндеп бiрiншi ецбек болды. Кiтапта казактыц отырыкшылык дэстуршщ ерте кезден келе жатканы археологиялык, архитектуралык материалдар непзш-де дэлелденiп керсетiлдi. Fалымныц осы пiкiрiн кейiнгi зерттеушiлер толыгымен колдауда.
Осы ецбепнде: «Казакстанныц табигат кубылыстарына карай оцтуспк пен солтYCтiк облыстардыц аралыгында жыл сайынгы кешуден Сырдария бойынан жэне Каратау ауданынан солтYCтiкке карай Сарысу жэне Есшге карай дэстYрлi кеш жо-лы калыптасты. Солтуспктщ даласы мен оцтуспктщ коныстарын жалгап турган меридионалды кеш жолы Сырдария мен Орталык Казакстан даласыныц арасында кешiп жYрген Yш халыктыц - огыздар, кыпшактар жэне кацлыларды курады», [Маргулан 1950а: 75] - деп жазды.
Э.Х. Маргуланныц баскаруы-мен 1950 жылы Батыс Казакстан археологиялык экспедициясы Сарай-шыктан Ыргыз даласы (Торгай) аркылы ететш ¥лытауга дейiнгi керуен жолын зерттеуд максат етiп
койды. Экспедиция Жезказган, Торгай даласы, Шалкар темiр жол бекетi аркылы барлау жумыстарын жYргiздi. Торгай езенi бойынан огыз (У1-УШ гг.) мэдениетiне жататын тас жэшт бар кабiр тапты. Алгаш рет Сарайшык каласына казба жумыстарын жYргiзiп, Сарайшык каласынан Yргеншi каласына, Торгай жэне ¥лытау далаларына карай катынаган керуен жолдарыныц iздерi табылды. Экспедиция мунымен катар Сагыз, Ембi, Хобда, Темiр езендершщ бойынан елдi мекендер мен керуен сарайлардыц кирандыларын тапты [Маргулан 1950в].
Ол казак сэулетшщ тарихы ежелгi керуен жолдармен байланыс-ты дей келе, Оцтуспк жэне Орта-лык Казакстанда, Каспий бойы мен Мацгыстауда ежелп ескертюштер кептеп сакталган [Маргулан, 2011: 7], - деп Казакстанныц баска аймактарында да осы тарихи кезец ескертюштершщ мол екенiн керсеттi.
Кррытынды
Казактыц белгш энциклопедист галымы, Казак ССР Fылым Академиясыныц академии, Казак-стан гылымына ецбегi сщрген гылым кайраткерi, филология гылымыныц жэне мэдениеттану гылымдарыныц докторы, профессор Элкей Хаканулы Маргуланныц гылыми мураларын теццеа жок рухани казына деп айтуга болады.
Казакстан археологиясыныц да-муы мен калыптасуында академиктщ гылыми ецбектерiнiц релi ете зор. Такырыпка аркау болып отырган ортагасырлык керуен жолдарын зерттеуде Элкей Хаканулыныц ец-бегi ерекше кещл аударарлык. Осы мэселенi галым Орталык Казакстан
Манапова А.М. Э.Х. МарЕулан ецбектершдеп керуен жолдары
археологиялык экспедициясыныц алFашкы жылдардаFы корытын-дыларында Кыпшак даласы мен Сырдария калалары арасында жYрiп ететiн керуен ушш Жетiкоцыр оазисi демалып токтап етететш орны болFандыFын, кешпендiлердiц жайылымды жыл мезгiлдерiне карай ез тiршiлiктерiне ыцFайластырып, кеш жолдарыныц баFыггарын, узактыFын есептеп отырFандыFын атап керсеггi.
Fалымныц макалаларында тiкелей токталFан Бетпакдала бойы-мен ететш бiрнеше керуен жолдары: «Хан жолы», «Каркаралы жолы», «Уанас жолы», «Жетщоцыр жолы», «Сарысу жолы». Э.Х. МарFулан Тараздан шыккан керуен жолы Оккум, КызылкорFанды басып етш БолаггауFа барFанда Каркаралы мен Хан жолдарына косылFан дейдi. «Хан жолы» аркылы Шу жэне Талас езендерiнiц ацFарынан Орталык Казакстанныц далаларына жэне Есiл, Тобыл, Ертiс бойы калаларын-да сауда байланысы жалFасты. Осы жол аркылы оцтYCтiктен 1рбщ Петропавл жэне Тумен жэрмецкелерiне кептеген керуендер етiп, Коянды, Акмола, Атбасар, Эулиеата жэне Пшпекте (Фрунзе)
жш болып туратын жэрмецкелерге сансыз аFылFан керуендер катынап турды деп сипаттаса, «Каркаралы жолы» Бетпакдала шелiн солтустш шыFыс баFыгга Каракаралы даласы мен Ертю жазыFын оцтустiктiц калаларымен байланыстырып турFан узын жолдардыц бiрi деп баFалады.
Уванас жолы оцтустiк пен солтус^кп жадFап турFан ете кыска жол. Бул жол аркылы ерте кектемде жэне кузде Fана етуге болады дей келе бул жолмен етудеп жер жаFдайын талдап бердь Келесi Бетпакдаланыц атакты жолдарыныц бiрi Жетiкоцыр немесе Кендiрлiк керуен жолы оцтустш пен солтустiктi жалFасты-рып турFан жол. Жетiкоцыр жолы Шолакеспеден Кендiрлiкке дейiнгi жердi есептемегенде ете жайлы, ауыз су мен малFа азык жолдан табылып турFан. Келес бiр мацызды керуен жолыныц бiрi - Сарысу жолы деген атпен белгш керуен жолына академик Э. МарFулан ортаFасырларда Орталык Ресейдi Казакстан мен Орта Азиямен жалFап турFан мацызды керуен жолы болды деп баFа бердi. Корыта айтар болсак Fулама Fалым езiнiц макалаларында ортаFасырлык керуен жолдарын талдап, сараптады.
ЭДЕБИЕТ
1. Акишев К.А. Археология в Казахстане за советский период // СА. 1967. № 4. С. 62-78.
2. Байпаков К.МСредневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья. Алма-Ата: Наука, 1986. 256 с.
3. Бейсенов А.З. Сарыарканыц кене жэд1герлер1. Алматы: ИА КН МОН РК, 2014. 196 б. (казакша, орысша, аFылшынша).
4. Елеуов М.Е. Шу Талас ещрлершщ ортаFасырлык калалары мен мекендер1 (VI-XIII F. басы): тарих Fыд. док. автореф. Алматы, 1999. 19 б.
5. Елеуов М. Шу мен Талас ещрлер1 ортаFасырлык кададарыныц зерттелу тарихы. Астана: Л.Н. Гумилев атындаFы Еуразия университет^ 2001. 108 б.
6. Кадырбаев М.К., Курманкулов Ж.К. Культура древних скотоводов и металлургов Сары-арки. Алма-Ата: FbrnbiM, 1992. 247 с.
7. Маргулан А.Х. Некоторые итоги и перспективы археологического изучения Казахстан // Известия АН КазССР. Сер. археол. 1948а. Вып. 1. С. 3-32.
8. Маргулан А.Х. Археологические разведки в Центральном Казахстане (1946 г.) // Известия АН КазССР. Сер. историч. 19486. Вып. 4. С. 119-144.
9. Маргулан А.Х. Отчет о работе Центрально-Казахстанской археологической экспедиции 1947 года // Известия АН КазССР, сер. археол. 1949а. Вып. 2. С. 4-36.
10. Маргулан А.Х. Древние караванные пути через Бетпак дала // Вестник АН КазССР. 19496. № 1. С. 68-78.
11. Маргулан А.Х.Из истории городов строительного искусства древнего Казахстана. Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1950а. 121 с.
12. Маргулан А.Х. Историко-топографический фон Восточной Бетпак-Далы // Вестник АН КазССР. 19506. № 6. С. 61-72.
13. Маргулан А.Х. Отчет о научно-исследовательских работах Института за 1950 г. 1950в // Архив ИА КН МОН РК. Ф. 11, оп. 2, д. 67.
14. Маргулан А.Х. Сочинения. В 14-ти т. / сост. Д.А. Маргулан, Д.А. Маргулан. Алматы: изд-во «Алатау», 2011. Т. 8. 472 с.
15. Маргулан Д.А. Жизнь и научная деятельность А.Х. Маргулана. Образ ученого и человека // Археология Казахстана. 2018. № 1-2. С. 37-47.
16. Манапова Э.М. Элкей Хацанулы Маргулан мурасы // Казахстан археологиясы. 2018. № 1-2. С. 48-58.
REFERENCES
1. Akishev, K. A. 1967. In: Sovetskaya arheologiya (Soviet archaeology), 4, 62-78 (in Russian).
2. Baipakov, K. M. 1986. Srednevekovaya gorodskaya kultura Yuzhnogo Kazahstana i Semirechiya (Medieval urban culture of Southern Kazakhstan and Semirechye). Alma-Ata: "Nauka" Publ. (in Russian).
3. Beisenov, A. Z. 2014. Saryarkanyn kone zhadigerleri (The ancient treasures of Saryarka). Almaty: A.Kh. Margulan Archaeology Institute (in Kazakh, Russian, English).
4. Eleuov, M. E. 1999. Shu Talas onirlerinin ortagasyrlyk kalalary men mekenderi (VI-XIII g. basy): tarih gyl. dok. avtoref. (Medieval towns and settlements of Shu and Talas (6th- 13th): abstract of the Doct. Dis.). Almaty (in Kazakh).
5. Eleuov, M. 2001. Shu men Talas onirleri ortagasyrlyk kalalarynyn zerttelu tarihy (The history of the study of the medieval cities of Shu and Talas). Astana: L.N. Gumilyov Eurasia University (in Kazakh).
6. Kadyrbayev, M. K., Kurmankulov, Zh. K. 1992. Kultura drevnih skotovodov i metallurgov Sary-arki (Culture of ancient pastoralists and metallurgists of Sary-arka). Alma-Ata: "Gylym" Publ. (in Russian).
7. Margulan, A. Kh. 1948a. In: Izvestiya ANKazSSR. Ser. arheol. (News of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR. Ser. archeol.), 1, 3-32 (in Russian).
8. Margulan, A. Kh. 1948b. In: Izvestiya AN KazSSR. Ser. istor. (News of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR. Ser. history), 4, 119-144 (in Russian).
9. Margulan, A. Kh. 1949a. In: Izvestiya AN KazSSR. Ser. arheol. (News of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR. Ser. archeol.), 2, 4-36 (in Russian).
10. Margulan, A. Kh. 1949b. In: Vestnik AN KazSSR (Bulletin of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR), 1, 68-78 (in Russian).
11. Margulan, A. Kh. 1950a. Iz istorii gorodov stroitelnogo iskusstva drevnego Kazahstana (From the history of the cities of the construction art of ancient Kazakhstan). Alma-Ata: Academy of Sciences of the Kazakh SSR Izd-vo AN KazSSR (in Russian).
MaHanoea A.M. 9.X. MaрF¥лaн ецбектершдеп керуен жолдары
12. Margulan, A. Kh. 1950b. In: Vestnik AN KazSSR (Bulletin of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR), 6, 61-72 (in Russian).
13. Margulan, A. Kh. 1950c. In: Archive of the A.Kh. Margulan Archeology Institute. F. 11, op. 2, d. 67.
14. Margulan, D. A., Margulan, D. A. (compl.). 2011. Margulan, A. Kh. Essays in 14-vol. Almaty: "Alatau" Publ. Vol. 8 (in Russian).
15. Margulan, D. A. 2018. In: Kazahstan Archeology, 1-2, 37-47 (in Russian).
16. Manapova, A. M. 2018. In: Kazahstan Archeology, 1-2, 48-58 (in Kazakh).
MYДделер кактыгысы туралы акпаратты ашу. Автор мудделер кактыгысыныц жоктыгын матмдейда.
/ Раскрытие информации о конфликте интересов. Автор заявляет об отсутствии конфликта интересов.
/ Disclosure of conflict of interest information. The author claims no conflict of interest. Maкaлa туралы акпарат / Информация о статье / Information about the article. Редакцияга туст / Поступила в редакцию / Entered the editorial office: 21.10.2021. Рецензенттер макулдаган / 0добрено рецензентами / Approved by reviewers: 30.10.2021. Жариялауга кабылданды / Принята к публикации / Accepted for publication: 30.10.2021.
