CC BY
11ЭОК 903/904 (574)»05/1» «653» МРНТИ03.41.91
https://doi.om/10.52967/akz2022.L15.57.69
Сырдарияньщ сол жаFалауындаFы калалардын археологияльщ шежiресi: CYTKeHT жэне Аркук
Keywords: archaeology, cities, Sut-kent, Arkuk, sources, research, excavations
© 2022 ж. Талеев Д.Э.
Туйш сездер: археология, калалар, Суткент, Аркук, дерек-тер, зерттеулер, казбалар
Ключевые слова: археология, города, Суткент, Аркук, источники, исследование, раскопки
Dokey Taleev1
'Candidate of Historical Sciences, Leading Researcher, Margulan Institute of Archaeology, Almaty, Kazakhstan. E-mail: doc19_59@mail.ru
Archaeological chronicle of the left-bank cities of the Syr Darya: Sutkent and Arkuk
Abstract. The most important place in historical science takes the relationship between nomadic and settled peoples, the links between cities and steppes. The cities in the middle reaches of the Syr Darya, located at the junction of the Desht-i-Kipchak steppes and settled agricultural areas, were of great importance in the life of nomads. Comparing the written data and the data of archaeological research, the results of the examination show that many cities of the Kazakh land have a 2000-year and even more ancient history. Excavations carried out on the ruins of large cities in the south show that cities such as Otrar, Sauran, Shymkent, Taraz have been formed for two thousand years or more. There are still many ancient cities on our land, the history of which has not yet been determined. These include cities that existed on the left bank of the middle course of the Syr Darya River. This article is devoted to the analysis of written sources and archaeological data on the cities of Sutkent and Arkuk dating from the 1st century AD. Archaeological research conducted on the left bank of the Syr Darya has shown that the cities of Sutkent and Arkuk have changed places three times in their history. They alternate chronologically. The ruins of the three periods are located close to each other.
Acknowledgement: The work was carried out within the framework of program-targeted funding of the Committee of Science of the Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan, project IRN OR11465466-OT-21, topic: "The Great Steppe in the context of ethnocultural studies".
For citation:Taleev, D. 2022.Archaeological chronicle of the left-bank cities of the Syr Darya: Sutkent and Arkuk. Kazakhstan Archeology, 1 (15), 57-69 (in Kazakh). DOI: 10.52967/akz2022.1.15.57.69
Талеев Докей Эбдiкерiмyлы
тарих тылымдарыньщ кандидаты, жете^ тылыми кызметкер, Э.Х. Мартулан атындаты Археология институты, Алматы к., Казакстан. E-mail:doc19 59@mail.ru
Сырдарияныц сол жагалауындагы калалардыц археологиялык, шежiресi: Суткент жэне Аркук
Аннотация. Тарих тылымында кeшпелi жэне отырыкшы халыктардын, езара карым-катынасы,
Талеев Докей Абдикеримович1
кандидат исторических наук, ведущий научный сотрудник, Институт археологии им. А.Х. Маргулана, г. Алматы, Казахстан.
Е-таП^ос19 59@mail.ru
Археологическая летопись левобережных городов Сырдарьи: Суткент и Аркук
Аннотация. Важнейшее место в исторической науке принадлежит изучению вопросов взаимоот-
калалар мен дала арасындагы байланыс аса мацызды орын алады. Дешт1 Кыпшак даласы мен отырыкшы-жер ецдеуш1 аудандардыц тYЙiскен жер1ндег1 Сырдарияныц орта^ы агысында орналаскан калалар квшпелiлер вмiрiнде аса маць^а ие болды. Жазба деректер мен археологиялык зерттеу жумыстары мэлiметтерiн салыстыра отырып, сараптау нэтижелерi казак жершдеп квптеген калалардыц 2000 жылдык, ттт одан да квп тарихы бар екендтн кврсетуде. Ежелгi тарихы элi аныкталмаFан калалар бiздiц жерiмiзде аз емес. Сондай калалар Сырдария взеншщ орта^ы аFысыныц сол жаFалауында да болFан. Макалада археологиялык зерттеулер мен жазба деректер мэлiметтерi 2000 жыл жасаFанын растайтын СYткент пен Аркук калалары жайлы айтылады. Сырдарияныц сол жаFалауында жYргiзiлген археологиялык зерттеулер СYткент пен Аркук калаларыныц вз тарихында Yш рет орын ауыстырFанын аныктады. Олар хронологиялык жаFынан кезектесiп келедк Калалардыц Yш кезецдеп орындары бiр-бiрiне жакын орналаскан.
Алгыс: Жумыс КР БГМ Гылым комитетшщ нысаналы-баFдарламалык каржыландыруы жоба ЖТН OR11465466-OT-21, «Этномэдени зерттеулер контекстшдеп ¥лы Дала» такырыбы шецбершде орындалды.
Сттеме жасау Yшiн: Талеев Д.Э. Сырдарияныц сол жаFалауындаFы калалардыц археологиялык шежiресi: СYткент жэне Аркук. Н,азак,стан археологиясы. 2022. № 1 (15). 57-69 -бб. DOI: 10.52967/akz2022.1.15.57.69
ношения кочевых и оседлых народов, выявлению связей, существовавших между городом и степью. Города, расположенные на среднем течении Сырда-рьи - на стыке Дешт-и-кыпчакских степей и оседло-земледельческих районов, имели большое значение в жизни кочевников. Сопоставляя письменные источники и данные археологических исследований можно заключить, что многие города казахской земли имеют 2000-летнюю и даже более древнюю историю. Раскопки, проведенные на развалинах крупных городов (Отрар, Сауран, Шымкент, Тараз), расположенных на юге Казахстана показывают, что они формировались в течение 2000 и более лет. На территории нашей страны еще есть немало древних городов, история которых еще не определена. К таким относятся города которые существовали и на левом берегу среднего течения реки Сырдарья. Данная статья посвящена анализу письменных источников и археологических данных о городах Суткент и Аркук, датируемых I в. н.э. Археологические исследования, проведенные на левом берегу Сырдарьи, показали, что эти два города за свою историю трижды меняли свое расположение, которые чередуются в хронологическом порядке. Эти развалины находятся на близком друг от друга расстоянии.
Благодарности: Работа выполнена в рамках программно-целевого финансирования Комитета науки МОН РК, ИРН проекта 0R11465466-0Т-21, тема: «Великая Степь в контексте этнокультурных исследований».
Для цитирования: Талеев Д.А. Археологическая летопись левобережных городов Сырдарьи: Суткент и Аркук. Археология Казахстана. 2022. № 1 (15). С. 5769 (на каз. яз.). РР1: 10.52967Mz2022.L15.57.69
Юргспе
БYгiнгi ^нге дешнп археологияк зерттеулер нэтижес Казахстан жерiнде отырьщшы епншшктен ербтен кала мэдениет бздан мыцдаган жылдар б^рын калыптасып, Yздiксiз дамыгандыгын керсетедь Тарихымызда кала мэдениетшщ ^йткысы болган орталыктарды археологиялык т^ргыдан бiрнеше ещрлерге белш карастыру калыптаскан. Мэселен, Ощуспк Казакстан, Жетюу, Шу-Талас ещр^ Сырдарияныц ортацгы агысы, Арал мацы, Каратау бауырайла-ры, т. т. Сырдарияныц ортацгы агысы отырыкшы мэдениеттщ ежелден калыптаскан жер ендеуш1 ещрден бiртiндеп калалык мэдениетке ^ласкан аймак болып есептеледi. Казiрri гылымда кешпел1 жэне отырыкшы халыктардыц езара карым-катынасы барысында калыптаскан калалардыц бiртiндеп кецешп, керкеюiнiц болашак мемлекет калыптасуына коскан Yлесiн зерттеу езектi такырыптардын бiрi. Осыган байланысты Сырдарияныц ортацгы агысындагы - СYткент, Кауганат, Аркук, Аккорган жэне взкент калаларыныц Казак жершде мемлекеттiктiц калыптасып, дамуына коскан ролi аса зор (1-сур.). Осылардыц iшiнде бiздiц зерттеу нысанымызга айналып отырган СYткент пен Аркук калаларыныц тарихи шежiресiн жазба жэне археологиялык деректер негiзiнде таратып керейiк.
Зерттеу adicmepi
Макаланыц непзп аркауы археологиялык; зерттеулер барысында алынган наккты матери-алдар мен жазба деректердеп мэлiметтер. Макаланы дайындау барысында Сырдарияньщ сол жагалауында жYргiзiлген археологиялык барлау мен зерттеулер жайлы есептер, архив материалда-ры жэне баспасез беттершде жаряланган гылыми макалалардыц мэлiметтерi пайдаланылды.
Суткент. Сырдарияныц сол жагалауындагы СYткент каласы туралы X-XV ff. аралыFындаFы араб, парсы тiлiнде жазылFан деректерде аз да болса кездесед1 ^ала туралы алFаш X f. емiр сYрген
4 - Байырк^м
5 - Каутаната
6 - Артыката I
7 - Артыката II
8 - Б^зык
9 - К\миян
10 -Мейрамтвбе
11 - Аккорган
12 - Кырвзкент
1-сур. Сырдарияныц сол жаFалауындаFы ортаFасырлык калалардын, орналасу картасы Fig. 1. Map of medieval cities on the left bank of Syr Darya Рис. 1. Карта расположения средневековых городов на левобережье Сырдарьи
Ш
И,азак,стан археологиясы № 1 (15) 2022 59
■
саяхатшы Ибн Хаукаль езшщ «Китаб ал месалик ва-л-мемалик» - атты ютабында жазады. Онда мынадай мэлiмет айтылады «(Шаш езеш) - б^л езен, e3iHe typîk жэне ислам елдерiнде келiп косылатын езендер ece6iHeH кeбейедi. Оныц непзп бастауы Эзкент округiндегi typîk елшен баста-лады, кейiннен оган Харшаб, Урасан, Куба, Джидгил т. б. езендер косылады, ол Yлкейiп, су коры молаяды. 3pi карай ол Ахсикентпц жанынан eтiп, Ходжент, Бенекет аркылы СYткентке жетедi. Одан эрi Фарабтан eтiп, Сауранныц шекарасына барганда жагасын турш^ыздар жайлаган шелд1 аймакпен агады» [Ибн-Хаукаль 2005: 8, 9]. Ондагы Ибн-Хаукаль айтып отырган Шаш езеш -дерек-терде Аракс, Яксард, Сейхун, Шаш, Гулзария, Сыр деген атаулармен белгш Сырдария eзенi.
Ибн Хаукаль жазбасында кала туралы тагы да мынадай мэлiмет жазып кеткен. Ол «CYT^rn' Шаш (Сырдария) езешнщ батысында жатыр. Онда мешiт бар. Меш^ке туржтердщ ислам дiнiн кабылдаган огыз, карлик тайпалары жиналады. Олар - батыл жауынгерлер. ТYpкiлеpмен согысады. ТYpкiлеpдiц оларга шамасы келмейдi», - дейдi [Ибн-Хаукаль 2005: 8, 9]. Испиджаб окpугi жайлы айта келш «<...> Оныц мацындагы (Испиджаб) калалардыц катарында Бадухкет, Субаникет, Та-раз, Атлах, Шельджи, Кедер, СYткент, Шавгар, Сауран жэне Весидж бар. Субаникет - Канджид окpугiнiц басты каласы <...>», - деп кepсетедi [Байпаков 2016: 50]* (*Аудармасы автоpдiкi).
Дэл осыган ^ксас мэлiметтi Х f. 30-жылдары жазылган ецбегiнде араб географы эл-Истахри да келтipген [Эл-Истахри 1973: 29-30].
Ал, Х f. авторы белгiсiз «Худудал-алам» атты парсы тшшде жазылFан географиялык шыFаpмада кала туралы былай деп жазылFан. «СYткент - езен жаFасында орналаскан жэне молшылыкка кенел-ген кала. (Оныц) т¥pFындаpы жауынгер келедi. Ол бейбiт тYpiктеpдiц шоFыpланFан жеpi, олардыц рулары (кабиле) шшен кeпшiлiгi м^сылмандьщты кабылдаFан» [Ибн-Хаукал 2005: 9-10].
1Х f. СYткент каласы карл^ктардыц кол астында болды. Ал, Х f. каланы оFыздаp мекендесе керек. Осы т^ста OFыздаp Сырдарияныц сол жаFалауында кeшiп жYpгенi жайлы мэлiметтеp бар. Олар Х f. Сырдарияныц сол жаFалауымен Фараб аймаFына кipiп, СYткент каласына дешн жет-кен [Эл-Истахри 1973: 29-30]. Махмуд Кашкари мэлiмдеуiнше Сырдарияныц орта^ы аFысында отырыкшы мекендер болFан. Олардыц катарында Сауран, CYT^rn; СыFанак жэне Карнак калалары бар [Кашкари 1997: 469, 502, 532, 534]. Калалардыц непзп т^ындары ятр;тар (жатактар) деп аталFан. Махмуд Кашкари «б^л калаларда т^ратын OFыздаp баска жерге кешпецщ, ^Fb^m^bi. сондыктан оларды ят^ктар (жатакта) деп атаFан».
Махмуд Кашкаридан кешн каланыц аты ^зак уакыт жазба деректердщ беттеpiнде кездеспейдi. Ол туралы мэуренахыр мен монFOл дэуipiне катысты деректерде де мэлiмет жок. Тек 1404-1405 жж. кысында Самарканнан ОтыpаpFа сапары барысында Аксак Темip CYT^rn" аркылы eткенi жайлы Шереф ад-дин Йездиде кыскаша мэлiмет сакталFан [Бартольд 1965: 224].
К.М. Байпаковтыц mKipi бойынша Сырдарияныц сол жаFалаулаpына дешн жеткен OFыз кeштеpi Фараб e^pi мен Арыс eзенiнiц оpтацFы аFысындаFы Кенджид eцipiн де камтыFан. Арыс eзенiнiц CыpдаpияFа к¥яр т^сынан бастап езеннщ екi бетiн тутас алып жаткан Фараб eлкесiнiн к^рамына Х-Х11 ff. CYткент каласы да юрген [Байпаков 2007: 36].
CYткент каласына катысты колда бар деректер эзipге осы Fана. Каланыц калыптасу жэне даму динамикасы жайлы косымша мэлiметтеpдi археологиялык зерттеулер нэтижелеpi бойынша толыктыpуFа болады.
CYmKenmiц орнында ЖYргiзiлген археологиялыц зерттеу
Typ^^^ археологиялык уйрмесшщ мYшелеpiнiц бipi Н.О. Руднев 1900 ж. Сырдарияныц сол жаFалауындаFы бipнеше калалардыц орындарында (¥зын-Ата, CYткент, Байырк¥м, Жартытебе, Ра-
бaт, KayFaн-Атa, Аpтьщ-Атa, т. т.) болып, cолapдын iшiндe жaкcы caкгaлFaны жэнe ayмaFы жaFынaн eдэyip кeлeмдici CYткeнттiн оpны дeп кepceттi. Ол кaдaнын киpaFaн оpнындa caкгaдFaн бeдepiн cызып, жобacын aдFaш тYcipдi. K^a^jH топогpaфияcын, ^pramic к¥Pыдыcтapын жэнe оpтaлык бeдiгiндeгi к¥Pыдыcтapынын оpнaдacy жYЙeciн cипaттaп жaзды [Рyднeв 2011: 230-232]. Руджв жо-бacын тYcipгeн кaдa Cy^ern^-iH гYДдeнгeн кeзiнiн оpны (ШынFыcтeбe) болaтын.
1949 ж. ОнтYCтiк Kaзaкcтaн apхeодогиядьщ экcпeдицияcы (А.Н. Бepнштaм) CYткeнт кaлacынын оpнын eкi жepдeн янь^т^, олapды CYткeнт I, II дeп бeлгiлeгeн. Экcпeдиция мYшeдepi одapдын жобacын rçara3ra тYcipiп, кeдeмдepiн eдшeп, топогpaфияcын cипaттaп жaзды. CaдынFaн кiшiгipiм бapдay кaзбacы мeн ecкepткiштepдiн Ycтiнeн жинaдFaн мaтepиaлдap нeгiзiндe CYткeнт I (ШынFыcтeбe) XV-XVI ff., aл CYткeнт II XIX f. дeйiн eмip CYpгeн дeгeн т^жьфым жacaFaн [Агeeвa. Пaцeвич 1958; 119-121].
Дeгeнмeн, 1960 ж. бacылып шы^^н «Аpхeодогичecкaя кapтa Кaзaхcтaнa» arra жи^кта бipшaмa тYзeтyдep жacaдып, CY^ern" I VI-XIII ff. apaдыFындa, an CYткeнт II XIV-XVIII ff. apaлыFындa eмip CYpгeн дeп бepiдгeн [АКК 1960: 340]. Ад 1994 ж. жapьщ кepгeн <^вод тмятни-ков ист^ии и кyдьтypы Кaзaхcтaнa» anbi жита^ CYткeнт тypaды мэдiмeттep Ощу^пк Ka3aKCTaR apхeодогиядьщ экcпeдицияcынын (ОКАЭ) мYшeлepi Е.И. Агeeвa мeн Г.И. П^вин-тщ «Из иcтоpии оceддых поceдeний и гоpодов Южного Кaзaхcтaнa» aтты eнбeгiнeн кeшipiдiп бepiдгeн [Cвод 1994: 333-334]. Дeмeк, CYткeнттiн оpнындa aдFaш 3epirey жYpгiзiдгeннeн бepi 70 жыддaн acкaн ya^u eткeн жэнe оcыFaн дeйiн ондa кeн кeдeмдeгi жaн-жaкты 3epirey жacaдмaFaн. АдынFaн мэдiмeттep тодьщ eмec, кeп жaFдaйдa шындыкда cэйкec кeлe бepмeйдi.
Дepeктepдe оcындaй мэдiмeттepмeн эйгш CYткeнт кaдacынын оpны бул куц^ ОнтYCтiк Kaзaкcтaн обдыcы, Шapдapa ay^m^a, Cыpдapия eзeнiнiн cод жaFaдayындaFы Kapaкeл койнayындa caктaдFaн. Тaдaй тapихи ya^n™ бacынaн eткepгeн 6íp кeздeгi гYлдeнгeн кaдaнын aтын cод жepдeгi ayыл оcы кYнгe дeйiн м¥pa eтiп жaдFacтыpып кeдeдi.
2009 ж. тaмыз aйындa ОККАЭ-нын Ka3arç хaндыFы кaлaлapы тобы (Д.А. Тaдeeв) «Mэдeни м¥pa» мeмдeкeттiк бaFдapдaмacы бойыншa бeдiнгeн кapжыFa Cыpдapия eзeнiнiн cод жaFaдayындaFы гашни оpтaFacыpдьщ кaдaдapды тapихи-топогpaфиядьщ т¥pFыдaн 3ep^ тey мaкcaтымeн apхeодогиядьщ бapдay жyмыcтapын жYpгiздi. Cыpдapиянын cод жaFaдayындa жYpгiзгeн apхeодогиядьщ бapдayдын нэтижeci aты жaзбa дepeктepдe X f. бeдгiдi CY^ern" кaдacынын шын мэнiндe eмip CYpгeн ya^rc жaFынaн кeзeктeciп кeдeтiн Yш бipдeй оpындa бодFaнын aньщтaды [Тaлeeв 2010: 158-159]. ЯFни 6íp кeздeгi бeкiнicтi мeкeннeн бipтiндeп ¥ДFaЙFaн кaдa e3 тapихын-дa бiзгe aca бeлгiciз ceбeптepмeн Yш дYpкiн оpнын ayыcтыpFaн. Зepттey бapыcындa aдынFaн тын дepeктep бойыншa CYткeнт тypaды рыдымря оcыFaн дeйiн бeдгiдi мэдiмeттepгe тYзeтy eнгiзyдi жэн кepдiк. Cонымeн бiздiн зepттeyдepгe caй кaдaнын eжeдгi, оpтaFacыpдьщ жэнe Ka3arç хaндыFы т¥CындaFы оpындapы оcы кYнгi CYткeнт ayыдынын мaнындa (Yш жepдe) ca^arara^ CонFы 3epirey мэдiмeттepi кaдaнын aдFaшкы оpны Ак;твбе кaдaшыFы (оны 6Í3 CYткeн I дeп aтayды жэн кepдiк) болFaнын кepceтeдi. A^^e eзiнiн eмip CYpгeн ya^i™ жaFынaн CYткeнт II мeн CYткeнт III тeн eдэyip epтe ya^i^a жaтaды. Kaдaшьщ rça3ipri CY^ern" ayыдынaн онтYCтiк-бaтыcтa 2 шaкыpым жepдe caктaдFaн. Kaдaшьщтын оpтaдьщ бeдiгi тepт б^ышты кeдгeн, aйнaдa дeнгeдeк шahpиcтaн KоpшaFaн бepiк тэpiздec тeбe (2-cyp.). Тeбeнiн жaдпы ayдaны 7,6 ra. Еcкepткiштe б^ын кaзбa жYpгiзiдмeгeн. Kaлaшьщтын топогpaфияcы б.д. бipiншi мынжылдыгын^1н aлFaшкы жapтыcынa тэн шapyaшыдьщ-экiмшiдiк оpтaдьщтapFa ^^cac. Еcкepткiштiн Ycтiнeн жинaдFaн зaттaй дepeктep IV-VIII гг. мaтepиaддapынa cэйкec кeлeдi. Еcкepткiштe кaзбa жyмыcтapы жYpгiзiдмeгeндiктeн оньщ ipгeтacы кaшaн кaдaнFaны жaйды дэд ^crn aйтy ^иын. Од Yшiн apнaйы cтpaтигpaфиядык
2-сур. Суткент к,аласыныц алташк,ы орны Ак,тебенщ жобасы мен фото сурет1 Fig. 2. Aktobe plan and photo - the original location of Sutkent Рис. 2. План и фото Актобе - место первоначального расположения города Суткент
казба салу керек. Дегенмен, Актебеге ^ксас терт б^рышты цитаделi ортасында, шаhристаны оны коршай децгелектене орналаскан калашыктар антикалык дэуiрге жатады. Мэселен, Жуантебе, Караспантебе калашыктары [Железняков 2011: 96].
СYткенттiц келесi кезендегi орны (Бiз берген атау бойынша СYткент II) б^л кYнде «Шы^ыствбе» деп аталады. Ол тебе ауылдыц солтYCтiк-батыс шетiнде жатыр. Айнала тiзбектелiп келген м^наралардан тYзiлген узын кабырга коршалган б^л калашык 45 гектардан артык аумакты алып жатыр. ¥зын кабыргалардыц сырткы жагынан терец ор казылган. Ордан тыскары аймакта болган кептеген жеке к¥рылыстардыц кирандылары да сакталган (3-сур.).
Жер децгешнен 4-5 м биiк сакталган каланыц цитаделi батыс кабырганыц орта т^сында орналаскан. Оныц келемi: батыс кабыргасы 128 м, шыгыс кабыргасы 98 м, солтYтiк жэне ощуспк кабыргалары 108 м. Цитаделдiц кабыргаларыныц орта т^сы мен б^рыштарында децгелек м^наралар болган. Какпасы батыс кабыргасыныц орта т^сында. Какпаныц екi шепнде болган м^наралар байкалады. Кабыргасы айнала ормен коршалган. Yстiнен жиналган кыш ыдыстардыц эртYрлi сыныктары, сырланган жэне сырланбаган ыдыс калдыктары жэне баска да заттар, калашыктыц VIII-XIII гг. аралыгында тiршiлiк кешкендiгiн бiлдiредi.
3-сур. Суткент к,аласыныц екiншi орны Шьщтыстебенщ жобасы мен фото суретi
Fig. 3. Shyngystobe plan and photo - the location of the second location of the city of Sutkent
Рис. 3. План и фото Шынгыстобе -место второго расположения города Суткент
TAЛEEВ Д.Э.
Бiз caлFaн бapлay шункьфытн мaй шaм, дacтapxaн, к¥мыpa, к¥MFaн, ^3e ceкiддi ыдыcтapмeн кaтap тeмip коpытпaлapы, шыны ыдыcтapдын кaлдьщтapы, eтe нaшap caкгaлFaн тeнгe тaбылды. Ибн Xayкaл мeн эд Иcтaxpи жaзбaдapы мeн aвтоpы бeдгiciз шыFapмa «^удуд эл-Элeмдe» arnbrna-тын CYткeнт кaлacынын оpны оcы ШынFыcтeбe кaлaшыFы бодap дeп шaмaлaдьщ.
Кeйiнгi оpтaFacыpльщ CYткeнт кaлacынын CYткeнт III (б¥pынFы CYткeнт II) оpны ШынFыcтeбeнiн цитaдeдiнeн шь^ь^^ rçapaïï 1 шaкыpым жepдe, rça3ipri ayылдын онтYCтiк шeтiндe бодFaн. Онын оpтaльщ бeдiгiнiн жобacын 1949 жыды ОКАЭ тYcipгeн. Cод кeздeгi eдшeм бойын-ma жобacы тiк б¥pышкa yrçcac кeдгeн тeбeшiктiн кaбыpFaлapынын узындыгы онтYCтiкгiндe - 60, бaтыcындa - 200, cолтYCтiгi - 280, шыFыcындa 200 м, бтктш 1,5 м. ^ф^ы кaбыpFaлapынын бойындa бодFaн м¥нapaлapдын iздepi мeн кaзылFaн оpдын i3i бaйкaлaды. Оpтa тYCындa жapты шeнбep тэpiздec тeбeшiк бap [Агeeвa 1958: 119-121]. ©ra^rn^ оpaй rça3ipri кYндe бул ecкepткim нaшap caктaдFaн. Онын Ycтiнeн тщэгын Yйдep мeн жод тYciп кeткeн. Шapyaшыльщ жэнe к¥Pыдыc жумыcтapынын caддapынaн б¥ЗылFaн кeйiнгi оpтaFacыpльщ CYreem кaлacынын оpнын зepттeyдiн мYмкiндiгi болмады. Жeкe YЙ caдy кeзiндe I;aзылFaн жepдepдeн XVI-XVII гг. жaтaтын IÇ¥мыpaлapдын ^тыщ^ы тaбыдFaн.
Cонымeн 2009 ж. 6Í3 жYpгiзгeн зepттey ж¥мыcтapынын т¥жыpымдapын бiзгe дeйiн жYpгiзiдгeн зepттeyдep нэтижeлepi мeн жaзбa дepeктepi мэдiмeттepiнe бaйлaныcтыpa отыpып жa-caдaтын ой тужьфым бойыншa CYткeнт rç^a^i eмip CYpгeн YДкeн кaлa бодFaн. K^a^iH оp-нын ayыcтыpFaн кeздepi кaзaкcтaн тapиxындa оpын aдFaн кYpдeдi caяcи-элeyмeттiк бeдecтepмeн т¥cпa т¥C кeдeдi. Айттагымыз rça3ipri Актeбe кaлaшыFынын оpнындa болFaн CYткeнт огыз ^нли дэyipiмeн cэйкec кeлeдi. Ягни, OFыздap оcы aймaвдa кeлгeнгe дeйiн болFaн CYткeнт. Ал CY^ern" II (ШынFыcтeбe) кaлaшыFын монгол жэж Алтын оpдa т¥CындaFы CY^ernTiH оpны. Ka3arç xaндыFы кeзiндeгi CY^ernÍH оpтaльщ бeлiгi Faнa ca^r^ra^ Бул кYндe од дa жойылып гату т¥cындa. Жepгiлiктi туpFындapдын aйтyыншa кYнгi CYткeнт ayылынын кeпшiлiк бeлiгiнeн кeйiнгi оpтaFacыp буйымдapы жиi тaбылaды. Kaлaнын K¥лдыpayынa ceбeп болFaн ШынFыcxaннын жоpыFы 6одуы дa мYмкiн. Teбeнiн оcы кYнгi aтayы дa (ШынFыcтeбe) cол окиFaлap тypaлы 6íp cыpды бугып жaткaн стя^ты. Yшiншi CYreem" Ka3arç xaндыFынын дэyipiмeн туcпa-туc кeлeдi. Cол кeздeгi дepeк-тepдe CY^ernTiH кeздecпeyi онын ipi кaлa eмec кiшiгipiм eлдi мeкeн болып кaлyымeн бaйлaныcты болap. Дeгeнмeн, кaлaнын эp кeздeгi оpнындa кeлeшeктe жYpгiзiлeтiн apxeологияльщ зepттeyлepгe бaйлaныcты коcымшa тужьфымды тYЙiндep жacaлyы мYмкiн.
Kоpытa aйщaндa оpтaFacыpльщ CYткeнттiн киpaFaн оpнындa жYpгiзiлгeн apxeологиялык зepттeyлepдiн нэтижeci кaлaнын eкi мьщ ^rnra жуьщ eмip CYpгeнiн кepceтeдi. Kaлaнын жacын жуыкгап aйтып отыpFaн ceбeбiмiз онын aлFaшкы оpны Актeбe кaлaшыFындa кaзбa ^мыш^ы жYpгiзiлмeгeн. ^вды^^н кaлaшьщтын ipгeci кaшaн кaлaнFaндыFын ami^ray мYмкiн болмaды. TeR ecкepткiштiн топогpaфияльщ жобacынa rçapffi, онын aнтикaльщ кaлaшьщтap тобынa жaтaтындыFын aйтa aлaмыз. Ал онын тeмeнгi кaбaтынын кдй ra^pra жaтaтындыFын кeлeшeктe жYpгiзiлeтiн cтaтигpaфияльщ кaзбa Faнa кepceтeдi.
Аркук. XV-XVI гг. ^ф eнipiндe eтeк aлFaн тapиxи окиFaлapды cипaттaйтын дepeктep-дe Дapиянын cол жaFaлayындaFы кiшiгipiм бeкiнic кaлa - Аpкyк жиi aйтылaды. Оны Рyзбexaн «Шaйбaни-xaннын бacкa бeкiнicтepдi жayлaп aлyынын кiлтi», - дeп aтaды [Пищyлинa 1969: 24]. Аp-кук жaзбa дepeктepдe aлFaш XV г. eкiншi шиpeгiнeн бacтaп кeздeceдi. Бeкiнic тypaлы aлFaш Macyд ибн Оcмaнидiн «TapHx-и Абy-л-xaйp-xaни» (Эбiлxaйыp xaннын тapиxы) aтты eнбeгiндe aйтылaды. Ондa Аpкyк Эбiлxaйыp xaннын TYpкicтaн кaлaлapынa жacaFaн жоpыFы кeзiндe ^iram^, Оз^нт. АвдоpFaн, кaлaлapы ceкiлдi кapcыльщcыз бepiлгeнi тypaлы бaяндaлaды [Tapиx-и Абy-л-xaйp-
хани 1969: 159]. Аркук туралы бipшама толымды сипаттама Фазлаллах ибн Рузбиханныц «Михман-нама-йи Бухара» (Б^харлык конактыц жазбалары) атты ецбегiнен кездестipемiз. ШыFаpмада Аркук Бекара мен ТYpкiстанныц шекаpасындаFы алланыц шабаFатына беленген бекiнiс pетiнде суреттел-ген. Ибн Рузбихан ецбегшщ «Аркук бекшюшщ сипаттамасы» атты бeлiмiнде оны былай суpеттейдi: «ТYpкiстан бекiнiстеpiнiц iшiндегi мэpтебелiм токтаFан алFашкы жер Аркук бекшс болды. Б^л бекiнiс Сейхун езеншен бip фарсах жерде жэне Сейхунныц батсында орналаскан. Ол аркылы жол ТYpкiстанныц шыFысындаFы Ясы, Сабрам бекiнiстеpi мен баска да иелiктеpге етедь Аркук бекiнiсi Fимаpатаpы саны жаFынан аса кеп емес, азFана Yйлеpден т^рса да, оныц беpекелiлiгiнен тащаларлык нэрсе байкалады. Жецiске жеткен жауынгерлердщ баpлыFы осы жылы Аркук аркылы eni. Самаркан мен Бухара далаларынан шыккан, барлык жауынгеpлеpдiц бipде-бipеуiнде жеуге жарайтын азык болFан жок. бзбек жэне казак калаларына бару Yшiн бip айдан артык уакытка азык-гулш жинау туралы шешiм кабылданды. Аркук каласы Сейхунныц сол жаFалауында орналаскан баска да кiшiгipiм ауылдардыц кeмегiмен эскеpлеpдi нан жэне азык-тYлiкпен толык камтамасыз еттi. Б^л калада дYкендеp мен базарлар болмаFандыктан жэне сатып алу-сатудыц кеп бeлiгi т¥pFындаpдыц Yйлеpiнде жYpгiзiлгендiктен, жауынгерлер т¥pFын Yйлеpiне тYнеп шыкты. Олардыц кеpуендеpi мен тYЙелеpi эpтYPлi казынаFа толы болды жэне ТYpкiстанныц кептеген ауылдары эл-аукаты жаFынан Аркук бекiнiсiне ^ксас жэне одан да кеп екенш керсетп. Б^л ете тацкаларлык мэселе, ейткеш егер м^ндай эскеpдiц eтуi Мавераннахр, Хорасан, Ирак жэне Эзipбайжан елдi мекендеpiнiц кeпшiлiгiнде орын алса жэне олаpFа бip аЙFа азык-тYлiк кажет болса, такыpFа отыpFан кептеген т¥pFындаp астык iздеу барысында азаптар мен жазадан eлiп кетуi мYмкiн едь Эскер ез кажеттiлiктеpiн канаFаттандыpа ал-мас едi, ал ол жерлер керК мен кepкейуiн жоFалтып, тшт ^зак уакытка дейiн аудандар мен округтер-де ешкiм егiстiк жерлерге т^кым себiлмес едi.ТYpкiстан калаларыныц б^ндай кepкейуi толыFымен мэpтебелiм мен оныц жергшкп уэкiлiнiц шексiз мейipiмiне жэне ^лы мэpтебелi эмipшiмнiц OFан (Аркук каласына) деген кайыpымдылыFымен байланысты» [Фазлаллах ибн Рузбихан Исфахани 2007: 127-129].
Рузбихан ез ецбегшщ «Осы жолдарды жазушыныц науцастанып цалып, Сыганацца жвнелгет жайлы эцглме» атты бeлiмiнде Аркук пен ол орналаскан ещр жайлы мынадай мэлiмет кел^ршген: «Аркук беюнш аймаFына алFаш келген кYнi, хан орналаспастан б^рын, алдымен бекiнiстен бшк жерге кeтеpiлiп, оны (бекiнiстi) ат YCTi^^ жан-жакты бакылап шыкты. Сосын мен бейбакты жалFыз, eзiмдi бшктщ басына шакырып алып, eзiме маFан мейipiмдi ыкылас бiлдipдi жэне баска бекiнiстеpдi алудыц кiлтi болFан осы беюшсп калай жаулап алFаны жайлы жэшттерд1 егжей-тегжейлi эцгiмелеп беpдi. Сосын ол камкорлы да рухты мейipiммен мыналарды айтты: «Бiз казактаpFа жорыкка аттану жайлы накты шешiм кабылдадык. Ciз бiзге ТYpкiстанныц басы бола-тын осы жерге дейiн шесш келдiцiз. Осы Аркук бекiнiсiнiц мацында Сейхуннан Иассы каласына карай еткел бар. Ол жерде заманныц эулиесше айналFан касиеттi данышпан Кожа Ахмед Йасаудщ мазары бар. Казip кецес былай, аpFы жаFаFа eтiп, сол сэулесш шашкан мазарат пен касиетп м^нара орналаскан аймакка барып, бiздеpдiц атымыздан к¥лшылык етiп, к¥ран баFыштасацыз. Бiз казактаpFа баFытталFан касиеттi жорыктан оpалFанша элемнiц баспанасына айналFан сол жерде дем ала т^рсацыз» [Фазлаллах ибн Рузбихан 2007: 142-143].
ХУ1 f. басында жазылFан «Таварих-и гузида-йи нусрат-наме» атты авторы белгiсiз шьтармада Аркук Сырдария eзенiнiц сол жаFалауы аркылы еткен керуен жолыныц бойындаFы кала pетiнде аталады жэне Жэшбек ханныц ^лы Б^рындык ханныц оны 40 ^н коршап ала алмаFаны жайлы баяндалады [Таварих-и гузида-йи нусрат-наме 1969: 28-29]. Аркук пен Куджан калалары мацында Бузахар-с^лтанныц жасактары к¥PылFаны туралы Х. Таныштыц «Шараф-нама-йи шахи» атты шытармасында мэлiмет келтipiлген [Хафиз Таныш 2007: 258, 260].
Казак хандыгы т^сындагы жазба деректерде келпршген дэйекп мэлiметтер Аркутщ кала тектес бекшю бола тура аса 6ip берекелi мекен екендiгiн ацгартады. Казак хандыгы тарихына катысты деректерде ерекше сипатталган бекiнiс каланыц орнын Бузык калашыгы екендiгiн алгаш Байпаков айтты. Ол калашыкты Yстiнен жиналган материалдар негiзiнде XV-XVIII ff. аралынымен мерзiмдедi [Байпаков 1977: 206; 2014: 98]. Бiз де Байпаковтыц тужырымы дурыс ойлаймыз. Оны со^ы журпзшген зерттеулер толыFымен растап отыр.
Аркуктъщ орнында жург1зыген археологиялыц зерттеу
Ал ендi Аркук каласыныц калыптасып даму жолын (шежiресiн) археологиялык зерттеулер бойынша таратар болсак, жобасы децгелек келген Бузык калашыFы буFан дейiн бiрнеше дYркiн зерттелiп, бакыланFан. АлFаш ескертюшт керiп, сипаттаFан Ресей археологиялык комиссиясынын мYшесi И.А. Кастанье [Кастанье 1916: 52] болатын. 1947 ж. Ощустш Казакстан археологиялык экс-педициясы Аккел койнауында катар жаткан ежелгi кала орындары Артыката мен Бузыкта алFашкы зерттеулер жYргiздi. АлынFан заттай мэлiметтер негiзiнде оларды X-XV ff. аралынымен мерзiмдеп, алFашкысын ежелгi, екiншiсiн кешнп Аркуктыц орны болуы мYмкiн деген болжам жасаFан [Агеева, Пацевич 1958: 126, 127]. Археологическая карта Казахстана жинаFында калашык кабырFаларынын узындыFы солтYCтiктен ощустшке карай 350 м., батыстан шыFыска карай 330 м, айнала 1-1,5 м дуалмен коршалFан сепз бурышты деп берiлген. Эмiр сурген уакытын Yстiнен жиналFан кыш ыды-стар сынктары негiзiнде IX-XV ff. аралынымен мерзiмдеген [АКК 1960: 232, № 3377].
2004 ж. калашыкта Халкаралык Казак-ТYрiк университетшщ Туран археологиялык экспеди-циясы М. Елеуовтыц жетекшшпмен зерттеу жYргiздi [Казакстан Республикасыныц... 2011: 246, 247, № 246]. Со^ы рет 2011 ж. Ощустш Казакстан кешендi археологиялык экспедициясыныц осы жолдардыц авторы (Д. Талеев) баскарFан «Казак хандыгы калалары» тобы Бузыкта археологиялык казба жYргiздi. Сол жылы аталFан аймакта жYргiзiлген археологиялык барлау Аккел койнаyындаFы небэрi 100 гектарды камтитын аумакта емiр CYрген, уакыты жаFынан кезектесiп келетiн Yш бiрдей кене журт жатканын аныктады (4-сур.). Солардыц iшiнде езшщ мерзiмделyi жаFынан едэур ежелгiсiн Артыката I калашыгы деп атадык та бурынан белгiлi Артыката калашыFын Артыката II деп белгшеущ уЙFардык. вйткенi бул кала журттарыныц емiр CYрген уакыты жаFынан кезектесiп келетiн бiр каланыц орындары екецщгш археологиялык зерттеулер растайды.
Сонымен Артыката I калашыны осы кYнгi Кектебе ауылынан ощустш-батыска карай 2 км жерде жатыр. Калашыктыц орталык белiгi
4-сур. Аркук каласы орындарыныц космостан тYсiрiлген фотосы Fig. 4. Location of the city of Arkuk on space image Рис. 4. Места расположения города Аркук на космоснимке
тертб^рыш болып келген, оны коршай шахристан орналаскан. БетК кабаты ете борпылдак келген айналадаFы децгейден 0,8-1 м Fана бшк тебе. Терт б^рышты орталык белшнщ кeлемi 150^150 м. Калашыктыц солтYCтiк бeлiгiн к¥м басып калFандыктан сырткы кабыpFалаpыныц бедеpi анык байкалмайды. Айнала коpшаFан шахристан 270^270 м болатын аумакты алып жатыр. Калашыктыц Yстiнен жиналFан кыш ыдыс сыныктары мен ескертюштщ топографиялык сипаты оны шартты тYPде I-VI ff. меpзiмдеуге непз болады. Калашыкта б^рын казба жYpгiзiлмеген оныц меpзiмделуiн эзipге шартты тYpде деп кабылдау керек.
Артыката I ден солтYCтiкке карай 400 м жерде Артыката II (б^рышы Артыката) калашыFы жатыр. Оны бiзге дешн кiмдеpдiц зеpттегенi жоFаpыда айтылды. Жобасы жарты шецбер тэpiздес келген б^л ескеpткiштiц диаметipi батыстан шыFыска карай 190 м. айналадаFы децгейден бшктш 1,5-2 м. ОцтYCтiк-шыFыс шетiнде орналаскан децгелекше келген орталык белшнщ диаметpi 60 м, биiктiгi 4-5 м. Ешкандай казба жYpгiзiлмеген. Yстiнен жиналFан материалдар негiзiнде Х-ХVI ff. меpзiмделген.
Артыката II ден солтYCтiкке карай 500 м жерде Б^зык калашы^ы жатыр. Б^л калашык Yстiнен жиналFан материалдар негiзiнде ХV-ХVШ ff. аралы^ымен меpзiмделген [Байпаков 1977: 206; 2014: 98]. Калашыктыц топографиялык сипаттамасы жоFаpыда беpiлген. CоцFы елшеу бойынша децгелек келген бекшю кабыpFасыныц бойында бip-бipiнен 35 пен 65 м кашыктык аpалыFында орналаскан 15 м^нараныц орны аныкталды. Калашыктыц солтYCтiктен оцтYCтiкке, шышютан батыска карай eлшегендегi диаметpi 300 м.
2011 ж. Б^зыкта журпзшген казба барысында Казак хандыFы т^сында болFан Yлкен Fимаpаттыц орны ашылды. КYЙдipiлген кipпiштеpмен каланFан Fимаpат ею бeлiктен т¥pFан. Тертб^рышты Yлкен белшнщ кeлемi 12x10 м, оныц оцтуспк шетiнен жалFаскан бeлiгiнiц келем1 11x9 м. Fимаpат кабыpFалаpы кeлемi 25x25x5 см кYЙдipiлген кipпiштеpмен epiлген. Казба барысында Fимаpаттыц кабыpFалаpы еш 1 м, теpендiгi 1 м етш казылFан фундамент ш^цкырынын шшен каланып шыккандыFы аныкталды. Экiнiшке орай фундамент пен кабыpFасына каланFан кipпiштеpдi кейiнгi кезде жеpгiлiктi ж^ртшылык б^зып алып, осы манда орналаскан зирапаы жер-леу к¥рылыстарына пайдаланFан. Fимаpаттыц еденiнде кYЙдipiлген кipпiштен каланFан тесешш болFан. Оны да б^зып алып кеткен. Белменщ как ортасынан бip-бipiне карсы бipдей кашыктыкта орналаскан терт баFананыц орны аныкталды. Iшкi жаFынан ешкандай курылыс iздеpi аныкталмады. Жобасы мен к¥рылыс еpекшелiгi Fимаpаттыц бip кездегi мешiттiц орны болFандыFын керсетед1 Казба барысында Отырар, Бекара калаларында ХV-ХVI ff. соFылFан мыс тецгелер (5-сур.) табыл-ды. Осы тецгелердщ колданыста журген уакыты каланыц Сыр ещршдеп сауда-экономика жэне рухани орталыктарыныц бipi болFандыFын ацFаpтады.
Бiз сипаттап отыpFан осы калашыктар (Артыката I, II, Б^зык) жазба деректерде айтылатын Аркук каласыныц уш кезецде болFан орны болуы мYмкiн деген болжам айтамыз. Кала жазба деректерде ХV f. бастап кездеседi. Каланыц ез тарихында орнын не себепп ауыстыpFанын деп басып айта алмаймыз. Археологиялык зерттеулер Артыката I кацлы, OFыз, Артыката II монFOл шапкыншылы^ы мен Алтын орда дэуipiне т^спа-т^с келетiндiгiн кepсетедi. Б^зык калашыFыныц Казак ханды^ы т^сыц^ы Аркук екендiгiн жазба деректер мен казба материалдар катар растайды.
Кррытынды
Сырдарияныц оpтацFы аFысыныц сол жаFасында орналаскан Суткент пен Аркуктыц ор-нында жYpгiзiлген зерттеулер ежелден отырыкшы мэдениеттiц оpталыFы болFан б^л калалардыц казак тарихында аса улкен мацызFа ие болFанын керсетедь Олар мындаFан жылдардан т^ратын
5-сур. Бузык,та жYргiзiлген казба кезшде табылган мыс тецгелер Fig. 5. Buzyk. Copper coins found during excavations Рис. 5. Бузык. Медные монеты, найденные в ходе раскопок
ез тарихында орындарын бiрнеше дуркш езгерткен. Жэне уакыт еткен сайын кецейiп, керкешп, аймактыц мэдени сауда-экономикалык орталыктарына айналган. Калалардыц баламалану мэселес де зерттеушiлер Yшiн аса киындык тугызган жок. вйткенi калалардыц жазба деректерде айтыла-тын атауын сол мацдагы мекендер осы кYнге дешн сактап калган. Бiзге жеткен жазба деректердщ мэлiметтерi СYткент пен Аркук калаларыныц Казак хандыгыныц калыптасып, ныгаюына Yлкен Yлес коскандыгын мэлiмдейдi. Сол мэлiметтердi олардыц орнында жYргiзiлген археологиялык зерттеулер растап, толыктыру Yстiнде.
ЭДЕБИЕТ
1. Агеева Е.И., Пацевич Г.И. Из истории оседлых поселении и городов Южного Казахстана // ТИИАЭ АН
КазССР. Сер. Археология. 1958. Т. 5. С. 3-215.
2. АКК. Археологическая карта Казахстана / Сост.: Агеева Е.И., Акишев К.А., Кушаев Г.А. и др. Алма-Ата:
изд-во АН КазССР, 1960. 449 с.
3. Эл-Истахри. Китаб Масалик ал-Мамалик // Материалы по истории киргизов и Киргизии. М.: Наука, 1973.
С. 29-30.
4. Байпаков К.М. Локализация позднесредневековых городов Казахстана // СА. 1977. № 2. С. 201-209.
5. Байпаков К.М. Огузы, туркмены и сельджуки в городах Жетысу и Южного Казахстана // Известия НАН РК.
Сер. обществ. наук. 2007. № 1. С. 35-61.
6. Байпаков К.М. Урбанизация Казахского ханства во второй половине Х^ХУШ вв. / Древняя и средневековая
урбанизация Казахстана. Алматы: Институт археологии им. А.Х. Маргулана, 2014. Кн. III, ч. II. 534 с.
7. Байпаков К.М. Урбанизация Казахстана в XIII - первой половине XV в. / Древняя и средневековая
урбанизация Казахстана. Алматы: Институт археологии им. А.Х. Маргулана, 2016. Кн. III, ч. I. 596 с.
8. Бартольд В.В. К истории орошения Туркестана. Соч. М.: Наука, 1965. Т. 3. 713 с.
9. Железняков Б.А. К вопросу о датировке верхних слоев городища Жуантобе // Известия НАН РК. Сер.
обществ. наук. 2011. № 3. С. 90-100.
10. Ибн-Хаукал. Китаб ал-месаликва-л-мемалик // Извлечения из письменных источников о средневековых
городах Сауран и Сыгнак / Автор предисл. и сост. Елеуов М. Туркестан: МКТУ, 2005. С. 9.
11. казакстан Республикасыныц тарихи жэне мэдени ескертшштершщ жинаFы. Кызылорда облысы. Алматы:
Аруна, 2011. 504 б.
12. Кастанье И.А. Отчет о поездке на развалины Бузук // Известия Археологической комиссии. 1916. Приб. к
вып. 66 (Хроника и библиография, вып. 32). С. 47-56.
13. ЦашцариМ. ТYрiк сездгп. 3 томдык. Алматы: Гылым, 1997. Т. 1. 595 б.
14. Пищулина К.А. Присырдаринские города и их значение в истории казахских ханств в XV-XVIII вв. //
Казахстан в XV-XVIII вв / Отв. ред. Сулейменов Б.С. Алма-Ата: Наука, 1969. С. 5-49.
15. Руднев Н. Следы древних городов по Сыр-Дарье // ПТКЛА. Историко-культурные памятники Казахстана
/ Авт. предисл. и сост. Елеуов М., Бахтыбаев М.М. Туркестан: Туран, 2011. С. 228-232.
16. Свод памятников истории и культуры Казахстана. Южно-Казахстанская область. Алматы: Главная
редакция Казахской советской энциклопедии, 1994. 368 с.
17. Талеев Д.А. Сырдарияныц сол жаFалауында журпзшген археологиялык барлау ж^мыстары // Отан тарихы.
2010. № 4. 158-166-бб.
18. Тарих-и Абу-л-хайр-хани // Материалы по истории Казахского ханства XV - XVIII веков (извлечение из
персидских и тюркских сочинений) / Сост. Ибрагимов С.К., Мингулов Н.И., Пищулина К.А., Юдин В.П. Алма-Ата: Наука, 1969. С. 135-172.
19. Таварих-и гузида-йи нусрат-наме // Материалы по истории Казахского ханства XV-XVIII веков (извлечение
из персидских и тюркских сочинений) / Сост. Ибрагимов С.К., Мингулов Н.И., Пищулина К.А., Юдин В.П. Алма-Ата: Наука, 1969. С. 9-43.
20. Фазлаллах ибн Рузбихан. Михман-нама-йи Бухара // История Казахстана в персидских источниках.
Извлечения из сочинений XIII-XIX веков. Алматы: Дайк-Пресс, 2007. Т. 5. С. 113-215.
21. Хафиз Таныш. Шараф-нама-йи шахи // История Казахстана в персидских источниках. Извлечения из
сочинений XIII-XIX веков. Алматы: Дайк-Пресс, 2007. Т. 5. С. 249-335.
REFERENCES
1. Ageeva, E. I., Patsevich, G. I. 1958. In: Trudy Instituta istorii, arheologii i etnografii Akademii nauk Kazahskoy
SSR. Ser. Arheologiya (Proceedings of the Institute of History, Archaeology and Ethnography of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR. Archaeology ser.), 5, 3-215 (in Russian).
2. Ageeva, E. I., Akishev, K. A., Kushaev, G. A. et al. (compl.). 1960. Arheologicheskaya karta Kazahstana
(Archaeological map of Kazakhstan). Alma-Ata: Academy of Sciences of the Kazakh SSR (in Russian).
3. In: Materialy po istorii kirgizov i Kirgizii (Materials on the history of the Kirghizs and Kirghiziya). 1973. Moscow:
"Nauka" Publ., 29-30 (in Russian).
4. Baipakov, K. M. 1977. In: Sovetskaya arheologiya (Soviet archaeology), 2, 201-209 (in Russian).
5. Baipakov, K. M. 2007. In: Izvestiya Natsionalnoy Akademii nauk Respubliki Kazakhstan. Ser. obshchestv. Nauk
(Proceedings of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan. Ser. societiese sciences), 1, 35-61 (in Russian).
6. Baipakov, K. M. 2014. Urbanizatsiya Kazahskogo hanstva vo vtoroy polovine XV-XVIII vv. / Drevnyaya i
srednevekovaya urbanizatsiya Kazahstana (Urbanization of the Kazakh Khanate in the second half of the 15th-17th centuries / Ancient and medieval urbanization of Kazakhstan), Book III, part II. Almaty: Margulan Institute of Archaeology (in Russian).
7. Baipakov, K. M. 2016. Urbanizatsiya Kazahstana v XIII - pervoj polovine XV v. / Drevnyaya i srednevekovaya
urbanizatsiya Kazahstana (Urbanization of Kazakhstan in the 13th - first half of the 15th century. / Ancient and medieval urbanization of Kazakhstan). Almaty: Margulan Institute of Archaeology, Book III, part I (in Russian).
8. Bartold ,V. V. 1965. K istorii orosheniya Turkestana. Sochineniya (On the history of irrigation of Turkestan.
Essays). Moscow: "Nauka" Publ., vol. 3. (in Russian).
9. Zheleznyakov, B. A. 2011. In: Izvestiya Natsionalnoy Akademii nauk Respubliki Kazakhstan. Ser. obshchestv. Nauk
(Proceedings of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan. Ser. societiese sciences), 3, 90-100 (in Russian).
■
68 68 Казахстан археологиясы № 1 (15) 2022
10. In: Eleuov, M. (compl.). 2005. Izvlecheniya izpismennyh istochnikov o srednevekovyh gorodah Sauran i Sygnak
(Extracts from written sources about the medieval cities of Sauran and Sygnak). Turkestan: Khoja Ahmed Yasawi International Kazakh-Turkish University (in Russian).
11. Kazakhstan Respublikasynyn tarihi zhane madeni eskertkishterinin zhinagy. Kyzylorda oblysy (The official list of
of historical and cultural monuments. Kyzylorda region). 2011. Almaty: "Aruna" Publ. (in Kazakh).
12. Kastanie, I. A. 1916. In: Izvestiya Arheologicheskoy komissii (News of the Archaeological Commission), 66, 47-
56 (in Russian).
13. Kashkari, M. 1997. Turiksozdigi (TurkicDictionary). In 3 vol. Almaty: "Gylym" Publ., vol. 1 (in Kazakh).
14. Pishchulina, K. A. 1969. In: Suleymenov, B. S, (ed.). Kazahstan v XV-XVIII vv. (Kazakhstan in the 15th - 18th
centuries). Alma-Ata: "Nauka" Publ., 5-49 (in Russian).
15. Rudnev, N. 2011. In: Eleuov, M., Bakhtybayev, M. M. (compl.). Protokoly zasedaniy i soobshcheniy chlenov
Turkestanskogo kruzhka lyubiteley arheologii. Istoriko-kulturnye pamyatniki Kazahstana (Summary record of the meeting and reports of the Turkestan amateur archaeological circle). Turkestan: "Turan" Publ., 228-232 (in Russian).
16. Svod pamyatnikov istorii i kultury Kazahstana. Yuzhno-Kazahstanskaya oblast (The official list of of historical
and cultural monuments of Kazakhstan. South Kazakhstan region). 1994. Almaty: The main editorial office of the Kazakh Soviet Encyclopedia (in Russian).
17. Taleev, D. A. 2010. In: Otan tarihy (The homeland history), 4, 158-166.,
18. In: Ibragimov, S. K., Mingulov, N. I., Pishchulina, K. A., Yudin, V. P. (compl.). 1969. Materialy po istorii
Kazahskogo hanstva XV-XVIII vekov (izvlecheniya iz persidskih i tyurkskih sochineniy) (Materials on the history of the Kazakh Khanate of the 15th-18th centuries (extracts from Persian and Turkic writings)). Alma-Ata: "Nauka" Publ., 135-172 (in Russian).
19. In: Ibragimov, S. K., Mingulov, N. I., Pishchulina, K. A., Yudin, V. P. (compl.). 1969. Materialy po istorii
Kazahskogo hanstva XV-XVIII vekov (izvlecheniya iz persidskih i tyurkskih sochineniy) (Materials on the history of the Kazakh Khanate of the 15th-18th centuries (extracts from Persian and Turkic writings)). Alma-Ata: "Nauka" Publ., 9-43 (in Russian).
20. In: Istoriya Kazahstana v persidskih istochnikah. izvlecheniya iz sochineniy XIII-XIX vekov (The history of
Kazakhstan in Persian sources. Extracts from the writings of the XIII-XIX centuries). 2007. Almaty: "Dayk-Press" Publ., vol. 5, 113-215 (in Russian).
21. In: Istoriya Kazahstana v persidskih istochnikah. izvlecheniya iz sochineniy XIII-XIX vekov (The history of
Kazakhstan in Persian sources. Extracts from the writings of the XIII-XIX centuries). 2007. Almaty: "Dayk-Press" Publ., vol. 5, 249-335 (in Russian).
МYДделер к,ак,тытысы туралы ак,паратты ашу. Автор 1^дделер к,ак,тытысыныц жок,тытын мэлiмдейдi.
/ Раскрытие информации о конфликте интересов. Автор заявляет об отсутствии конфликта интересов.
/ Disclosure of conflict of interest information. The author claims no conflict of interest.
Мак,ала туралы аппарат / Информация о статье / Information about the article.
Редакцията тYстi / Поступила в редакцию / Entered the editorial office: 02.03.2022.
Рецензенттер мак,улдатан / Одобрено рецензентами / Approved by reviewers: 11.03.2022.
Жариялаута к,абылданды / Принята к публикации / Accepted for publication: 11.03.2022.
Ш
Казахстан археологиясы № 1 (15) 2022 69
1
