CC BY
2Секция 23 УДК 54:504
ЦОРШАГАН ОРТА ХИМИЯСЫ
П1Р1МОВА ЭЛЬМИРА РАЦЫМЖАЩЫЗЫ
А. Байтурсынов атындагы ^останай ещрлш университетшщ биология, экология жэне химия кафедрасыныц ага окытушысы, ^останай, ^азакстан
МАХМУТОВА ЖУЛДЫЗАЙ САГЫНДЫКОВНА
А. Байтурсынов атындагы ^останай ещрлш университетшщ биология, экология жэне химия кафедрасыныц ага окытушысы, ^останай, ^азакстан
Аннотация. Мацалада цоршаган орта экологиясыныц мэселелер1 царастырылады. Коршаган ортаныц ластануыныц нег1зг1 себептер1, ластаушы квздерг мен факторлары жэне оныц салдары тшге тиек еттедг. Химиялыц экологиялыц проблемалар адамзат ic -эрекетнц узац уацыт бойы бiртiндеп жинацталып пайда болган тiршiлiктiц жагымсыз квршси Осы проблемаларды шешу ушт цоршаган ортаны, табигатты цоргауга арналган шараларга барлыц цогам мYшелерi бiрдей цатысуы тшс.
Аннотация. В данной статье рассматриваются экологические проблемы. Основные причины загрязнения окружающей среды, загрязняющих веществ и источников и их последствий. Химические экологические проблемы - это негативное явление жизни, накопившееся в течение длительного периода человеческой деятельности. Для решения этих проблем все члены сообщества должны иметь равное участие в экологических, экологических и других мероприятиях.
^a3Ípri кезде айналадагы ортаны коргау мен табигат байлыктарын тиiмдi пайдалану кYPделi мэселелердщ 6ipi. Адамзат барлык уакытта езш цоршаган дYниенi танып бшуге умтылады. Табигатты танып бшу агаштыц есуi сиякты ете баяу жYредi. Табигат дегенiмiз -мезгш мен кещспкке шеказ теракты козгалыста api Yздiксiз езгеру мен даму Yстiнде болатын бейорганикалы; жэне органикалык ДYние.
Бiздiц дэулетiмiзде, сэулетiмiзде, бYгiнiмiз бен болашагымыз - туган елке табигаты. Табигаттыц гажайып кестес - орман-тогай, езен-кел, оны мекендейтш ац-кустар, балыктар -бэpi де халы; казынасы. Бiз табигаттыц бул байлыктарын коргап, корын молайтканда гана оны кэдеге жарата аламыз.
Халкымыз табигатты анага тецеген. Оныц дэлелi акын - жазушыларымыздыц елец жолдарында кездеседi:
Арманыцдыактармын ба жYpегiмде тербесем,
Ага, ацш, карындассыц касиеттi Жерге сен. Мен езiцдi тецдесi жок к¥дipет деп тYсiнем,
Сендiк куат мыц есе артык Жеpдiц тарту ^шшен, - деп, Т.Айбергенов те табигатты анага тецеп, елец жолдарын арнаган.
Биосфераныц ластануы - адамныц iс-эpекетiнiц нэтижесiнде биосферада зиянды заттар мелшеpiнiц кебеюi, жаца химиялык косылыстардыц лайда болуы, температураныц кетеpiлуiнен климаттыц езгеpуi. Негiзгi себептеpi: енеpкэсiптiц (энергетика, транспорт, т.б.) тез каркынмен дамуы, ауыл шаруашылыгы мен кYнделiктi турмыста химиялык жетiстiктеpiн кецiнен пайдалану, халык саныныц есуi жэне урбанизациялану (калалардыц есуi) [1-3].
Кен казындыларын ендipу кезiнде жер койнауынан жылына 100 млрд. т тау жыныстары алынады. Оныц 10%-i гана iске асады да, 90%-i жарамсыз калдыктарга айналып жер бетiн ластайды. Жыл сайын шартты тYPдегi 1 млрд. т отын жагылады, атмосферага 20 млрд. т СО2, 300 млн. т СО, 50 млн. т N0,150 млн. т SO2, 5 млн. т H2S, 400 млн. т-га жуык кYл, тYтiн, шац-
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
тозац тYседi. Ал гидросфераны 600 млрд. т-дай eндiрiстiк жэне турмыстык агын сулар ластайды. Мунай eндiру жэне мунай eнiмдерiн тасымалдау кезiнде элемдiк мухитка 10 млн. т-га жуык мунай eнiмдерi тeгiледi. Бул ондагы тсршшкке Yлкен зиян келтiредi. Жыл сайын топыракка 100 млн. т-дай минералды тыцайткыштар ащршедь
Биосферада жыл сайын тYзiлетiн жYЗдеген мыц тонна эр тYрлi жаца химиялык косылыстардыц ^пштЫ биологиялык жэне физиологиялык жолмен ыдырамайды. Биосферада ыдырамайтын заттардыц шамадан артык жинакталуынан (мысалы, пестицидтер, полихлордифенилдер, т.б.) жэне табиги ыдырау механизмдерi немесе ащру кабiлетi бар заттардыц эсершен (тыцайткыштар, ауыр металдар, т.б.) табиги жYЙелер мен олардыц биосферадагы байланыстары бузылады. Биосферадагы зат айналымына бiрнеше миллион тонна хлорорганикалык косылыстарды енпзу, бiр жагынан, жануарлардыц (эсiресе, бальщтар мен кустардыц) кeптеген тYрлерiнiц жойылуына, ежелден калыптаскан трофикалык тiзбектердiц Yзiлуiне, соныц нэтижесiнде биоценоздардыц бузылуына экелсе, екiншi жагынан, усак жэндiктер мен микроорганизмдердщ (космополит организмдердiц) шамадан тыс ^беюше соктырды. Агаш жэне казба отындарды (тас кeмiр, мунай) непзп куат кeзi ретiнде пайдалану атмосфераныц зиянды газдармен жэне шац-тозацмен ластануыныц басты кeзi болып табылады [4,5].
Соцгы жылдары атмосферадагы корганыштык рeл аткаратын озон кабаты жукарып, кейбiр аймактарда (мысалы, полюстерде) "озон ойыктары" пайда бола бастады. Олардыц пайда болуына eндiрiстерден бeлiнетiн N, Си, Fe, Мп, С1, F, Вг оксидтерi мен гарыш кемелерiн ушыру эсер етедi. Эсiресе, метан, этан, пропанныц хлорлы жэне фторлы туындыларын (фреондар) eнеркэсiпте кецiнен пайдалану - озон кабатыныц жукара тYсуiне Yлкен эсерiн тигiзiп отыр. Ал озон кабатыныц бузылуы - Жер бетшдеп бYкiл тiршiлiкке Yлкен зиян. Азот тотыктары мен кYкiрттiц сумен косылыстары "кышкылды жацбыр" жаудырып, биосферага орасан зор кауш тeндiруде. Биосфера ластануыныц тагы бiр кауiптi де катерлi кeзi — коршаган ортада радиоактивт калдыктардыц жинакталуы жэне АЭС апаттары.
Адамныц табигатка керi эсерiн гылым мен техника еселеп арттыруда. Ядролык жарылыс сынактары муныц айкын дэлель Елiмiздегi экологиялык мэселеге химия, мунай, металлургия eндiрiсiнiц жедел дамуы эсерш тигiзiп отыр. Мысалы, жылына 1,55 10 т бос оттек тузшсе, жылына 2,610 тоннасы жумсалады, шыгындалуы тузшуше караганда артык. Оттектiц азаюы ауаныц эр тYрлi зиянды калдыктармен ластануынан болады. Жыл сайын атмосферага 5млрд м кeмiркышкыл газы, 145 млн м ^ирт оксидi, 250 млн. тонна шац - тозац араласуда. ^азакстанда 3 млн. тонна зиянды заттар жыл сайын ауа кабатына сiцетiндiгi аныкталды. Экология жэне ресурстар миниспрлшнщ мэлiметтерi бойынша ^азакстанныц 80 каласында 2500 eндiрiс ошактары бар. Ауаны ластайтын eндiрiс калдыктары эаресе, Шыгыс ^азакстан (43%), Орталык ^азакстаннан (36%) тYседi. Табигатты ластап, коршаган ортаныц тазалыгына зиян тигiзiп отырган бiрден-бiр себепкер - химия, мунай eндеу салаларын, автокeлiктердi, турмыстык - химиялык заттарды дурыс пайдаланбау, пестицидтердщ кец тYPде колданылуы нэтижесiнде болады [2-6].
Электр энергиясын алу Yшiн тонналап отын жагылады. Эсiресе мунай eнiмдерi мен кeмiр. Осыныц нэтижесшде атмосферага кeптеп кeмiркышкыл газы бeлiнiп шыгады.
^оршаган ортаны ластаушы себепкердщ тагы бiр тYрi - турмыстык калдыктар. Олар жылдан -жылга кeлемi жагынан eсiп келедi. Мысылы, калдык кагаздардыц шiруiне 2 жылдан 10 жылга дешн, концервiлiк банкалар шiруi Yшiн 90 жылдан жогары, шылым кораптары 100 жылда, полиэтилин пакеттерi - 200 жылдан жогары, пластмасса - 500 жыл, эйнектер - 1000 жылдан артык мерзiмде шiридi екен.
Адам денсаулыгына тек eндiрiс калдыктарыныц зияндыгы гана емес, автокeлiктердiц де улы газдарыныц зияны тиюде. ^азiр дYние жYзiнде 500 млн-дай автомобиль бар деп есептегенде, атмосфераны ластайтын зиянды коспалардыц 60 %-ы солардыц Yлесiне тиедi. 1 л жанармай жанганда 16 000 л эртYрлi газдар коспасы атмосферага бeлiнедi екен [5-7].
Соцгы жылдары жер шарында экологиялык апаттар кауш кYшеюде. Француз галымы Жак Ив Кусто айткандай "Бурын адам табигаттан коркатын, казiр адам табигатты коркытады". FTP - дыц дамып, шарыктау шегiне жеткенi сондай, жер шарында табигат езгерш, елдерге экономикалык, элеуметпк шыгындар экелдi. Кусто жэне былай деген: "Адамныц алдынан орман кездессе, артында шел калады".
Кендi Алтай - Шыгыс ^азакстандагы экономикасы дамыган аудан. Алтайда тYCтi металл табылысымен - ак коныс аударушылар келш, коныстана бастады. Алтайдыц ^азакстандагы белшнде кYмiс балкыту енеркэсiбi дамыды. Бул кэсшорындардыц республиканыц ауыр енеркэсiбi Yшiн мацызы ете зор. Бiрак, экология мэселеамен де бей-жай карауга болмайды. Алтай ецiрi орман-тогаймен, биiк тауларымен, сол таулардан кулай аккан мелдiр булак, езендерiмен кездщ жауын алатын. Жергiлiктi халыктыц, жалпы ^азакстанныц мактанышы едi. Эндiрiс дамыган сайын Алтай бурынгы керкiнен айырыла бастады. TYрлi металлургиялык комбинаттардан кетерiлген лас ауа ашык аспанда улы газдармен айгыздап отыр. Бул дегенiмiз кай жерде кэсшорындар нышаны кеп орналаскан сол жердщ ауасы согурлым лас дегендi бiлдiредi. Бул жагдайга да акындарымыз елец шумактарын арнаган: Ей, замандас, ец алдымен досыцды ук, Досыц - жер, су, мелдiр ауа, еамдш.
Ала жYрiп осылардыц сыйлыгын,
Осыларды корлау деген не сумдык? Жер ешкiмге жазбайды деп арызды,
Жок замандас! Бер урпакка туган жер, - деп акын жырлайды.
Адам езiн коршаган ортамен бiрге есiп, бiте кайнасып келедi, езi де осы табигаттыц бiр белшеп болып саналады.
Цоршаган орта, ягни ауа, су, жер, ормандар сау болса гана адамныц езi де сау болады [6,7].
Адам - Жердеп биологиялык тYрлердiц ец кундысы. Жер - адам пайда болудан миллиардтаган жыл бурын жаратылган деген болжам бар. Адам бiр - бiрiмен жэне табигатпен бейбiт емiр сYPудi Yйренбесе, адамзат елiп кеткен жагдайда, жер сонша уакыт тсршшк ете алады. Бiракта гасырлар бойы жэне мыцдаган жылдардан берi табигатты пайдалану уранын басшылыкка алып келемiз, ягни табигатка карама - карсы багытта тэрбиеленiп келемiз.
Химиялык экологиялык проблемалар адамзат iс - эрекетшщ узак уакыт бойы бiртiндеп жинакталып пайда болган тiршiлiктiц жагымсыз керша. Осы проблемаларды шешу Yшiн коршаган ортаны, табигатты коргауга арналган шараларга барлык когам мYшелерi бiрдей катысуы тиiс. Болашакта таза ауаны, суды, кунарлы топыракты калпына келтiруге болады, егер зауыттар мен фабрикаларда тYтiндi устап калатын CYЗгi, тазалагыш кондыргылар орнатып, экологиялык таза отын тYрлерiн пайдалансак, сондай - ак жогары октан санына сэйкес, курамы туракты газ тYрiндегi жанар-жагармайларды колдансак, козгалткыш цилиндiрiне бiркелкi таралып, толык жанып, ауамен жаксы эрекеттесiп атмосфера таза болады.
Жер Ана да адам денсаулыгы сиякты аса Yлкен кYтiмдi кажет етедi. Адамзат жер койнауындагы 6y^ байлыкты игерiп, ез кажеттiлiктерiн канагаттандырып, тiптi шетелдерге сатып, казынасын молайтып жатыр. Ал жер болса карт адамныц денсаулыгы секiлдi кYннен ^нге нашарлауда жэне оныц керiнiсi экологиялык зардаптар ретшде бiздiц тiршiлiгiмiзде кершю табуда. Олай болса табиги корларды тиiмдi пайдалану республиканыц даму болашагы Yшiн мацызы зор дегiм келедь
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Бейсенова Э.С., Шилдебаев Ж.Б. Концепция экологическое образования и воспитания в системе общего образования РК // ^азакстан жогары мектеб^ №1. 134-141б.
2. Шшдебаев Ж. Экологиялык бiлiм калыптастырудыц негiздерi мен тэжiрибелерi // ^азакстан жогары мектебi, №7, 2004, 21-23б.
3. Оспанова Г., Г. Бозшатаева. Экология. 2002.
4. ^аженбаев С., Махмутов С. Табигатты коргау. Алматы. Ана тiлi, 1992.
5. Даутова З.С. Экологиялык бшм берудщ кажеттiлiгi жэне экологияландырудыц непзп багыттары // ^аз¥У Хабаршы, «Химия» сериясы, №1(49)-Алматы, 2008.-240-244 б.
6. Экологическая химия. Под редакцией профессора А.Г. Сармурзиной.-«^азак университет!», Алматы.-2007.-199 с.
7. Аксенов И.Я., Аксенов В.И., «Транспорт и охрана окружающей среды». М., Транспорт., 1986 г. с. 44-46.
