Научная статья на тему 'ОРОЛ ЭКОЛОГИК ҲАЛОКАТИ: –ХХI АСР ФОЖЕАСИ'

ОРОЛ ЭКОЛОГИК ҲАЛОКАТИ: –ХХI АСР ФОЖЕАСИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Болтаев Абдурасул

Мустабит тузумнинг мустамлакачилик сиёсати туфайли Орол денгизи ҳавзасига етказилган умумий иқтисодий зарар, Оролни тиклаш ва мазкур минтақада экологик мувозанатни мувоқлаштириш учун талаб қилинадиган маблағлар ҳажмига тендир. Оролбўйи ҳалқларига етказилган маънавий зарарни эса умуман тўлдириб бўлмайди. Ўзбекистонда ҳам экологик муаммолар жиддий ташвиш туғдирмоқда. Аксарият минтақаларда тупроқ емирилиши, унумдор ерлар қисқариб бормоқда, чўлланиш, сув етишмаслиги, қурғоқчилик, аҳолини ичимлик суви билан таъминлаш жиддий муаммога айланиб бормоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ОРОЛ ЭКОЛОГИК ҲАЛОКАТИ: –ХХI АСР ФОЖЕАСИ»

ОРОЛ ЭКОЛОГИК ^АЛОКАТИ: -XXI АСР ФОЖЕАСИ

Болтаев Абдурасул ЖДПУ т.ф.д. (Dsc) https://doi.org/10.5281/zenodo.12621113

Мустабит тузумнинг мустамлакачилик сиёсати туфайли Орол денгизи хавзасига етказилган умумий иктисодий зарар, Оролни тиклаш ва мазкур минтакада экологик мувозанатни мувоклаштириш учун талаб килинадиган маблаглар хажмига тендир. Оролбуйи халкларига етказилган маънавий зарарни эса умуман тулдириб булмайди.

Узбекистонда хам экологик муаммолар жиддий ташвиш тугдирмокда.

Аксарият минтакаларда тупрок емирилиши, унумдор ерлар кискариб бормокда, чулланиш, сув етишмаслиги, кургокчилик, ахолини ичимлик суви билан таъминлаш жиддий муаммога айланиб бормокда.

Шунингдек, хозирги вактда Орол фожеаси туфайли 5,5 миллион гектардан ортик майдонда оролкум сахроси пайдо булди.

Х,ар йили юз миллион тонна кум ва туз хавога кутарилмокда. Бу эса, Орол халокати глобал муаммо эканини яна бир бор исботламокда.

Оролбуйини экологик инновакиялар ва технологиялар худуди сифатида эълон килиш буйича БМТ Бош Ассамблеясининг резолюкиясини хаётга тадбик этиш борасида тизимли ва комплекс чора тадбирларни амалга оширишимиз лозим [Ш.М.Мирзиёев: 389390].

"Орол танглиги инсониятнинг энг йирик экологик ва гуманитар фожеаларидан бири, -деб ёзган эди , биринчи президентимиз И.А.Каримов,-денгиз хавзасида яшайдиган карийб 3,5 миллион киши унинг таъсирида колди" [И.А.Каримов: 124].

Душанбе шахрида 2023 йил 14-15 сентябрь кунлари Марказий Осиё республикалари президентлари учрашувида "Оролни куткариш халкаро жамгармаси тасисчи давлатлари" доирасидаги хамкорлик истикболлари мухокама килинди. Унда Узбекистон Республикаси президенти Ш.М.Мирзиёев хам иштирок этди ва нутк сузлади.

1) Узбекистон Оролни куткариш халкаро жамгармасининг хукукий асосларини янада такомиллаштириш ва институкионал механизмларини модернизакия килиш тарафдоридир.

2) Жамгарма бошкарувига амалдаги дастурни танкидий кайта куриб чикиш топширигини беришни таклиф этаман. Бунда хар бир минтакавий лойиханинг хажмини ва молиялаштириш манбаларини белгилаган холда "Йул хариталари" ни, шунингдек, уларнинг ижроси буйича келишилган жадвални тайёрлашни назарда тутиш лозим.

3) устивор минтакавий лойихаларни илгари суриш учун инвестикия, тенология ва техник кумак жалб этиш масалалари буйича тизимли хамкорликни купайтириш зарур.

Мамлакатларимизнинг хар бири аник максадли курсаткичларни белгилаган холда минтакавий лойихаларги четдан кумакни жалб этиш буйича узига мажбурият олиши лозим.

Хорижий шериклар, етакчи халкаро институтлар ва донор ташкилотларни жалб этган холда кушма лойихаларни амалга оширишни тезлаштириш максадида махсус минтакавий конференкия утказишни таклиф этамиз.

4) Жамгарманинг ишчи органларига халкаро консультантлар иштирокида Амударё ва Сирдарё хавзаларини ривожлантириш буйича узок муддатга мулжалланган режалар

ишлаб чикиш топширигини берсак, максадга мувофик булар эди.

5) Сув ва бошка табиий ресурслардан тежаб-тергаб фойдаланиш маданиятини шакллантириш, махсус дастурини кабул килган холда ёшлар ташаббуслари ва стартабларини куллаб кувватлаш масалаларида ёшлар билан ишлашни минтакавий даражада ташкил этишга алохида эътибор каратиш лозим.

БМТ Бош Ассамблеясининг "Оролбуйи митакасини эколгик инновакиялар ва технологиялар худуди", деб эълон килиши тугрисидаги резолюкияси асосидаги баркарор ижтимоий-иктисодий ривожланиш, ахоли бандлигини таъминлаш ва турмуш даражасини ошириш буйича харакатлар режаси ва чора-тадбирлар дастури амалга оширилмокда.

Келгуси йили (2024) Самаркандда утказилиши режалаштирилаётган Халкаро иклим форуми доирасида жахоннинг етакчи компанияларининг сувни тежаш борасидаги технологиялари кургазмасини ташкил этмокчимиз [И.А.Каримов: 124].

Подшо Россиясининг мустамлакачилик свиёсатини узига хос усулда давом эттирган Совет хокимияти жуда устамонлик билан уз сиёсатини амалга оширди.

"Марказ "ни бойитиш сохасидаги олиб борилган сиёсат, миллий чекка улкаларни талаш, Оролни куритиш хисобига амалга оширилди: Денгиз сувининг шиддат билан пасайиб бориши, 3 млн гектардан ортик денгиз сувини куритиб, денгиз тубини сахрога айлантирди. Кучли буронлар пайдо булиб, тузли кумларни 4 км юкорига ва 200 км кенгликка тарката бошлади. Бундай буронлар хар йили 6-9 марта, кейинги вактларда эса 15 мартагача булмокда. Жанубий Орол буйидаги тузли чанглар эса 500 км гача булган масофага ёйилмокда. Орол денгизининг куриб бориши сахро майдонларининг ортиб тукайзорларнинг купгина усимлик турларининг, кушларнинг ва хайвонларнинг йуколиб кетишига сабаб булди. Куп сонли илмий тадкикот ва эксперт хулосалари натижаларининг курсатишича, Оролнинг куриб бориши ер баркарорлигининг бузилиши ва глобал иклимнинг издан чикиши, унинг асосий омили булиб хизмат килиши мумкин.

Сувларнинг минираллашуви ортиши эса, ичиш у ёкда турсин, хатто экинларни сугоришга хам яроксиз килиб куйди. Оролбуйи эпедемиологик санитария-гигиена шароитини кескинлаштириб, касаллик ва улимнинг ортишига олиб келди.

Орол ва Оролбуйи бу экологик фалокатдир. Таббий ва минерал хом-ашёлардан вахшийларча фойдаланиш-бу дахшатли фалокатга олиб келди.

Орол денгизи илгариги вактларда дунёдаги энг катта ички денгизлардан бири хисобланиб, ундан баликчилик, овчилик, транспорт ва бошка максадларда фойдаланилар эди. Сув хажми 100-150 куб.км, сув сатхи майдони 4000 кв. км ни ташкил этган.

1-жадвал

3

Орол денгизининг сув мувозанати (км / йил)

Ииллар Кабул килиниши (кирими) Сув сарфи бугланиши Мувозанати (баланс)

Дарёларнинг куйилиши Атмосфера ёгинлари

1971-1980 16,7 6,3 55,2 - 32,2

1981-1990 3,9 6,2 43,7 - 33,6

1991-1994 21,0 4,6 33,6 - 8

СyFориладиган дехцончиликнинг ривожланиши натижасида сyFоришга фойдаланиладиган цайтмас сyвлар ва цyрFOцчилик йиллари Aмyдарё ва Сирдарёнинг делтасига цyйиладиган сув мицдори камайди.

Шундай цилиб, хозирги вацтда денгизнинг сатхи 1961 йилга нисбатан 16,8 метрга пасайди. 1994 йилги 36,6 метр. Бyнда денгизнинг хажми 3 марта, юзаси эса 2 марта, шyрланиш даражаси 9-10 г/л дан 34-37 г/л га ортди. Хрзирги кунда денгиз сатахининг пасайиши йилига 8-110 см ни ташкил этмоцда. ^ирFOц чизиFи 6G-80 км пасайиб, очилиб цолган ерлар 23 минг кв. км ни ташкил этади. Aмyдарё ва Сирдарёнинг цуйи оцимларида сувнинг сифати ёмонлашди хамда ичиш учун яроцсиз 6Ули6 цолди.

Сувнинг таркибида 28-32% туз мавжудлиги, хатто оналар сутининг ёмонлашувига хам уз салбий таъсирини курсатмоцда. Экологик тизимлар, Усимлик ва хайвонлар хам чуцур инцирозга учраяпти. Энг ёмон ахвол Жанубий Оролдадир. Ушбу минтаца уз ичига шимолий-Fарбий ^излцум, Заунгауз ^орацуми, жанубий Устюрт ва Aмyдарё дельтаси каби- ланшафт комплексларни олади. Оролбуйининг умумий майдони 473 минг км кв. булса, унинг жанубий цисми 245 минг км, кв. ни ташкил этади. Бунга ДорацалпоFистон худуди, Узбекистоннинг Хоразм вилояти, Туркманистоннинг Тошовуз вилоятлари киради. Орол ва Оролбуйида содир булаётган экологик фожеа, жадал равишда чулланиш ходисаси дунё тажрибасида учратилмаган. Шунинг учун хам уни мицдор ва сифат жихатидан бахолашда анча цийинчиликларга дуч келинмоцда.

Очилиб цолган 4 млн. га майдон юзаси майда туз заррачалари билан цопланиб, янги цум цопламларини хосил цилади.

Шундай цилиб, Марказий Осиё худудида цум-туз аэрозолларини шамол ёрдамида кутариб юрувчи кучли янги манбаа вужудга келди. Дастлабки маълумотларга кура, хар йилига атмосферага 15-75 млн. тоннагача чанг-тузон кутарилмоцда. Денгиз тубидан кутарилган чанг-туз тузони атмосфера ифлосланишини 5% фоиздан хам орттириб юбормоцда. Чанг-туз тузонларининг атмосферага кутарилишини биринчи марта 1975 йили, космосдан кузатилган. Бундай тузонлар йилнинг хар 3 ойи давомида кутарилади. Чанг-туз тузонларининг узунлиги 400 км, эни эса 40 км булиб, радиуси 300 км ни ташкил этади. Орол буйича ёFилаётган чанг-зарралирининг умумий микдори уртача 520 кг/га ташкил этиб, тупроц холати ёмонлашувининг асосий сабабчилардан бири булиб цолди. Шурланган кум тузонлари йилига Орол буйидаги 15 мингга яйловларни эгаллаб бормоцда. ^ишлок хужалик махсулотларининг хосили пасайиб бормоцда, Fyза учун ажратилган майдонларда касаллик цУзFатyвчи турли зараркунандалар билан цоришиб бормоцда.

Aмyдарёнинг юцори оцимидаги худудларда мелиоратив холатнинг ёмонлашиши (Сурхандарё, ^ашцадарё, Бухоро, Самарцанд) II категориядаги ерларнинг купайишига олиб келмоцда. Aмyдарёнинг урта оцимида жойлашган Туркманистоннинг сув хужалик туманларида мураккаб мелиоратив холат юзага келиб, ахвол йил сайин ёмонлашмоцда.

Aмyдарё ва Сирдарёнинг цуйи оцимларида купчилик майдонлар цоницарсиз мелиоратив ахволи билан III ва IV категорияга мансуб ерлар хисобланади. Шурланган ва кучли шурланган майдонлар 35-70% ни ташкил этади. Тупроцларнинг шурланиши хисобига кишлок хужалик махсулотлари хосили Узбекистонда 30%, Туркманистонда 40%, ^озоFистонда 30-33%, Тожикистонда 19%, ^иргизистонда 20% га пасайиб кетди. Марказий Осиёда кейинги йилларда ялпи пахта хосилининг кутарилиши сезилмаяпти. Усимликлар цопламининг узгариши билан умумий ем-хашак захираси 1200 дан 500 минг

тоннагача камайди. Бошокли хар хил утлокзорлар уч марта кискарди. Доривор усимликлар захираси камайиб, сийраклашиб бормокда.

Яйловларнинг кискариши ва хосилдорликнинг пасайиши чорва молларига хам узининг салбий таъсирини курсатмокда. Чулланган ерлар майдони кундан-кунга ортиб бормокда.

Орол денгизининг куриши иклимнинг узгаришига хам сабабчи булмокда. ^ургокчилик туфайли иклимнинг кескин континенталлиги ортиб кетди. Денгиз ва куруклик уртасидаги хароратнинг узгариши, шамол тезлигининг ортишига, сувнинг кучли тулкинланиш ходисасини кучайишига олиб келмокда. Кучли шурланган ер ости сувларининг эса жойлашиши чулланиш жараёнини кучайтирмокда.

Сут эмизувчи хайвонлар ва кушлар камайиб кетди, баликчилик эса инкирозга учради. куриган майдонлар ахоли учун хавфли касалликларни таркатувчи кемирувчилар билан тулиб бормокда.

Ахоли орасида эса турли хил юкумли касалликлар (тиф, бугма, терлама ва бошкалар) таркалиши авж олмокда.

Орол буйининг санитар-эпидемиологик ахволи нихоятда огирлигидан утрок ахоли камайиб бормокда. Ахолининг ярмидан купи ифлосланган очик сув хавзаларидан ёки шур сувлардан фойдаланилади. Орол сатхини маълум бир сатхда саклаб колиш мумкин ва уни амалга ошириш зарур: Бу муаммо билан махсус шугулланувчи олимлар ва мутахассислар томонидан кутарилган ва олиб борилаётган тадкикотлар ва куп йиллик изланишлар асосида денгизнинг барча экологик ва ижтимоий-иктисодий мохиятини тутри тахлил килган холда унинг сатхини маълум мутлок холатда саклаб колиш мумкинлигини исботлаб бердилар. Бунинг учун Оролга хар йили 20 куб км сув куйилиб туриши керак. Маълумки, сугориш учун 90% сув сарф булади. Унинг фойдали иш коэффикиента 0,63 га тенг. Агарда ушбу курсаткични 0,80 га етказилса анча сув жамгарилади.

Демак, асосий эътиборни, сув йукотишни иложи борича камайтиришга каратиш керак.

Мустакиллик шарофати туфайли Марказий Осиё давлатлари Орол денгизини саклаб колиш минтакадаги экологик вазиятни баркарорлаштириш йулида кучларини бирлаштириш, бахамжихат хамкорликда фаолият курсатиш мумкинлигини тушуниб етдилар. Марказий Осиё давлатлари рахбарлари 1993 йил 26 мартда-^изил Урда шахрида, 1995 йил 3 мартда-Тошховуз шахрида, 1995 йил 20 сентябрда-Нукус шахрида-Орол денгизи муаммосига багишланган учрашувлар утказдилар ва бу борада амалий ишлар хам олиб бордилар.

Бу борада ЭКОСАН жамгармаси олиб бораётган хайрли ишлари диккатга сазовордир.

Орол денгизининг куриган тубида экологик вазиятни яхшилаш максадида урмонзорлар барпо этиш буйича кенг куламли ишлар амалга оширилмокда. Орол денгизининг куриган тубида "яшил майдончалар"-химоя зоналари барпо этиш ишларини ушбу худудни тулик урмонзорлаштиришга кадар давом эттириш лозим,-деб таъкидлайди, Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев [Ш.М.Мирзиёев: 398].

"Янги Узбекистон-2030" стратегиясининг-69 моддасида (22-бет) Оролбуйи минтакасида экологик вазиятни баркарорлаштириш, Орол денгизи куриши натижасида юзага келган экологик муаммоларнингсалбий окибатларини юмшатиш Оролбуйи минтакасидаги урмонзорларни 2,3 млн гектарга етказиш. Орол денгизининг куриган

тубида кушимча яна 600 минг гектар яшил майдонларни барпо этиб уларнинг умумий майдони хажмини 2,6 млн гектарга ёки худуднинг 80 фоизига етказиш назарда тутилган.

"Яшил иклим" ва глобал экологик жамгармаларнинг биохилма-хиллик, иклим узгариши ва тупрок емирилиши олдини олишга каратилган дастурлар асосида 300 миллион доллар кийматидаги лойихаларни амалга ошириш.

Халкаро хамкорлик билан "Орол денгизи хавзасининг куйи окимидагши дегрататцияга учраган ерлар холатини юмшатиш"-лойихаларини аманга ошириш назарда тутилган.

Шунингдек, Узбекистон Республикаси Президенти БМТ Бош ассамбеясининг 78 сессиясида нутк сузлади ["Халк сузи", 2023 йил, 20 сентябрь].

Глобал муаммо булган Орол фожеасининг олдини олиш ва бартараф этиш йулида Узбекистон уз имкониятлари даражасида харакат килмокда. Агар уз вактида таъсирчан чораларни курмасак, ушбу муаммолар окибатлари минтакамиздаги ижтимоий-иктисодий баркарорликка жиддий путур етказади.

Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котибининг сув ресурслари буйича махсус вакили лавозими таъсис этилишини куллаб-кувватлаймиз.

Маказий Осиёда сувни тежайдиган технологиялар платформасини яратиш жараёнида "Бирлашган Миллатлар Ташкилоти-сув ресурслари" механизмини ишга солиб, энг илгор технологияларни жалб этиш ва тадбик килиниши тарафдоримиз. Биз бу борада "Марказий Осиё иклим мулокоти" ни жорий этишни максадга мувофик деб хисоблаймиз.

Шундай килиб, Орол муаммосини хал килинишининг туб мохияти сув ресурслари манбаларидан окилона фойдаланишнинг амалга оширишга боглик. Оролни саклаш ахолини ичимлик суви, озик-овкат ва етарли санитария шароитини таъминлаш учун Орол буйида Марказий Осиё республикалари билан биргаликда киска вакт ичида йилига 20-21 куб км сув Оролга куйиладиган микдорда ягона сув хужалик сиёсатини ишлаб чкиш, бунда Орол буйидаги барча табиий йулларни саклаб колишни эътиборга олиш лозим. Сувдан тежамкорлик, иктисодий самарадорлик бериш йулига утишлозим, шундагина биз инсонлар-бу фожеанинг олдини олишимиз мумкин.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Мирзиёев Ш.М. Янги Узбекистон стратегияси.-Тошкент, 2021.

2. Каримов И.А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари.-Тошкент, 1997.

3. "Халк сузи", 2023 йил, 16 сентябрь, 194- сон.

4. "Халк сузи", 2023 йил, 20 сентябрь.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.