Научная статья на тему 'СУВ МУАММОСИНИ ЎЗБЕКИСТОН ВА МАРКАЗИЙ ОСИЁДА БАРТАРАФ ЭТИШ ЙЎЛЛАРИ'

СУВ МУАММОСИНИ ЎЗБЕКИСТОН ВА МАРКАЗИЙ ОСИЁДА БАРТАРАФ ЭТИШ ЙЎЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Амударё / Сирдарё / сув-энергетика / Суғориш / қудуқ / Туямўйин / ГЭС / трансчегаравий дарё / қишлоқ хўжалиги.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Топилдиев С.Р, Н.А.Ахмедова

Ушбу мақолада “Ўзбекистон-2030” стратегиясида белгиланган вазифаларини бажариш механизмлари, мамлакатимизда ва Марказий Осиёда сув муаммосини бартараф этиш йўллари асосланган. Шу билан бирга хозирги замон талабларига жавоб берувчи замонавий рақамли технологияларни, яъни сув тежовчи технологияларни амалиётга жорий этишни тезлаштириш, шу орқали қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини таннархи ошиб кетишини олдини олиш масалалари таклиф этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СУВ МУАММОСИНИ ЎЗБЕКИСТОН ВА МАРКАЗИЙ ОСИЁДА БАРТАРАФ ЭТИШ ЙЎЛЛАРИ»

СУВ МУАММОСИНИ УЗБЕКИСТОН ВА МАРКАЗИЙ ОСИЁДА БАРТАРАФ

ЭТИШ ЙУЛЛАРИ 1Топилдиев С.Р., 2Н.А.Ахмедова

1Тошкент давлат иктисодиёт университети "Фундаментал иктисодиёт" кафедраси

профессори и.ф.д. (DSc) 2Тошкент давлат иктисодиёт университети, Мустакил изланувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.11203979

Аннотация. Ушбу мацолада "Узбекистон-2030" стратегиясида белгиланган вазифаларини бажариш механизмлари, мамлакатимизда ва Марказий Осиёда сув муаммосини бартараф этиш йуллари асосланган. Шу билан бирга хозирги замон талабларига жавоб берувчи замонавий рацамли технологияларни, яъни сув тежовчи технологияларни амалиётга жорий этишни тезлаштириш, шу орцали цишлоц хужалиги ма^сулотларини таннархи ошиб кетишини олдини олиш масалалари таклиф этилган.

Калит сузлар: Амударё, Сирдарё, сув-энергетика, Сугориш, цудуц, Туямуйин, ГЭС, трансчегаравий дарё, цишлоц хужалиги.

Аннотация. В основу данной статьи положены механизмы реализации задач, определенных в стратегии «Узбекистан-2030», и пути устранения водной проблемы в нашей стране и в Центральной Азии.При этом предложено ускорить внедрение современных цифровых технологий, отвечающих требованиям настоящего времени, то есть водосберегающих технологий, тем самым предотвращая удорожание сельскохозяйственной продукции.

Ключевые слова: Амударья, Сырдарья, водно-энергетические ресурсы, орошение, скважина, Туямуюнская ГЭС, Ттансграничнаярека, сельское хозяйство.

Abstract. This article tries to justify the mechanisms of fulfilling the tasks defined in the "Uzbekistan-2030" strategy, and ways to eliminate the water problem in our country and in Central Asia. At the same time, it was recommended to speed up the implementation of modern digital technologies that meet the requirements of the present time, that is, water-saving technologies, thereby preventing the increase in the cost of agricultural products.

Keywords: Amudarya, Syrdarya, water-energy, irrigation, well, Tuyamoyin, HPP, Cross-border, agriculture.

КИРИШ

Бугун кунда долзарб булган мухим масалалардан бири, сувни асраб авайлаш, уни тежаш ва самарали фойдаланиш борасида катта ишлар амалга оширлмокда.Минтакамизнинг кейинги тараккиёти хеч шубхасиз сув омилига боглик. Давлатимиз Рахбари хар гал бунга алохида ургу беряптилар. Жумладан, Шавкат Мирзиёев: "Сув булмаса, ахоли соглиги яхши булмайди" деб таъкидлаб утганлар.

Бизга давлат ва жамият имкониятларини тулик сафарбар киладиган, барча учун бирдек макбул, манфаатли ва кушни давлатлар билан келишув асосида хамкорликда тугри фойдаланадиган сув сиёсати зарур. Бу борада норматив-хукукий базани такомиллаштириш - биринчи галдаги вазифа хисобланади.

Сувни асраб-авайлаш ахлокий тарбиямизнинг ажралмас кисмига айланиши шарт. Биринчи навбатда, инсонларимиз, айникса ёш авлоднинг экологик маданиятини тугри шакллантиришимиз зарур.

Узбекистан Республикаси Сенати мажлисида сув масаласи билан боглик булган "Гидротехника иншоотларининг хавфсизлиги тугрисида"ги конунни хам куриб чикилди. Таъкидланишича, бугунги кунда сув хужалиги тизимида жами 73 та сув омбори ва сел-сув омбори, 1688 та насос станцияси, 49 та ГЭС ва бошка объектлар мавжуд. Сув хужалиги объектларининг аксарият кисмидан 40 йилдан ортик фойдаланилмокда. Бу эса уларни уз вактида таъмирлаш-тиклаш ва реконструкция килиш хамда замонавий асбоб-ускуналар билан жихозлаш ишларини амалга ошириш, техник соз холатда саклаш хамда уларнинг хавфсиз ва ишончли ишлашини таъминлашни талаб килмокда.

Муаммони урганилганлик даражаси

Марказий Осиёда вегетация даврида тез-тез кургокчилик туфайли иссиклик тулкинлари билан бирга келадиган жиддий сув танкислиги юзага келиши эхтимоли катталигини хорижлик олимлардан Б. Манниг, К. Унгер-Шайесте (2018), Узбекистон ва кушни мамлакатларга алохида эътибор каратган холда Марказий Осиёдаги сув можароларининг геосиёсий динамикасини Ён Джин Ан,Зухриддин Джураев (2023), Иклим узгаришининг экин майдонларини таксимлаш, усимликларни ишлаб чикариш, ишлаб чикариш нархлари ва Исроилда ижтимоий фаровонликка таъсири: таркибий эконометрик асосини ддо Кан, Ами Резник, Жонатан Камински, Аял Кимхи (2023) урганган.

МДХ, олимларидан Маматканов Д.М. Орол денгизи ва трансчегаравий сув ресурслардан фойдаланишни, Петров Г.Н. Марказий Осиё давлатларида трансчегаравий сув ресусрслари муаммоларини, Захарова К.С. замонавий шароитда Марказий Осиё давлатларида сув-энергия ресурсларидан фойдаланиш муаммоларини, Жильцов С.С. ва Зонн И.С. сув ресурсларини хавфсизлик нуктаи назарига кура, Нечаева Е.Л. ^озогистон Республикаси доирасида сув ресурслари билан таъминланганликни миллий хавфсизлик омилига кура тадкик этишган.

Узбекистонлик олимлардан аграр сохани инвестициялаш самарадорлигини ошириш йуналишларини Махмудова Г.Н. (2010), давлатнинг иктисодий хавфсизлиги буйича Абулкосимов Х,.П. (2012), озик-овкат хавфсизлигини таъминлашнинг назарий жихатлари ва йуналишларини Расулов Т.С. (2017), ХХ1-аср сув муаммоси: узбекистонда ва марказий осиёда бартараф этиш йулларини Топилдиев С.Р. (2023). Сугориладиган кишлок хужалиги ерлари унумдорлигини оширишни рагбатлантиришни Хужагелдиев Ч.П. (2022) буйича атрофлича тадкикотлар олиб борилган.

Тадкикот методологияси

Маколанинг методологияси илмий ва тобора оммалашиб бораётган манбаларни тахлил килишдан бошлаб, Республикада бугунги кунда ичимлик сувини мамлакатимизда ва марказий Осиёда бартараф этиш буйича комплекс дастурлар ва кулланмалар, замонавий веб-воситалардан инновация самарадорлигини ошириш воситаларидан фойдаланиш буйича иктисодий тажрибани умумлаштириш, ушбу тадкикот муаммоси буйича инвесторлар билан сухбатлар усуллари хам кулланилди.

Маколани тайёрлаш жараёнида Узбекистонлик олимлар хдмда мутахассисларнинг инновацион ривожланиш шароитида кишлок хужалигида замонавий сув тежовчи технологияларни зудлик билан амалиётга жорий этиш ва сувдан окилона фойдаланиш буйича олиб борган илмий тадкикотлардан фойдаланилди.

Тах,лил ва натижалар

Ашхободда «Туркманистон, Тожикистон, Узбекистон» форматида булиб утган олий даражадаги учрашув якунлари буйича президентлар ^ушма баёнот кабул килди

1. Томонлар сув ресурсларини самарали бошкариш, мухофаза килиш ва улардан окилона фойдаланиш, гидротехника иншоотлари хавфсизлигини таъминлаш, сугориладиган ерларнинг мелиоратив холатини яхшилаш, сув хужалиги инфратузилмасидан самарали фойдаланиш ва модернизация килиш, сув ресурсларини мухофаза килиш сохасида келгусида хамкорликда илмий-тадкикот ва ишланмалар олиб боришга келишиб олди.

Томонлар мавжуд ва курилаётган гидроэнергетика иншоотларининг Амударё хавзасида сув-энергетика муаммоларини хал этишга кумаклашиш хамда иклим баркарорлигига эришиш мухимлигини кайд этиб, сувдан комплекс ва окилона фойдаланиш буйича мамлакатлар уртасида узаро манфаатли хамкорликни мустахкамлаш тарафдори эканини таъкидлади.

2.Томонлар сув-энергетика масалалари буйича конструктив мулокотни давом эттириш мухимлигини кайд этиб, Амударё сув ресурсларидан окилона фойдаланишнинг устувор ахамиятини таъкидлади. Шу билан бирга, янги чакирикларга, жумладан, иклим узгариши ва Амударёнинг сув ресурсларига босимнинг кучайиши билан боглик муаммоларга самарали жавоб беришни таъминлаш максадида куп томонлама хамкорлик механизмларини янада такомиллаштириш зарурлиги кайд этилди.

3.Томонлар иклим узгариши окибатларини юмшатиш ва мослашиш, чулланиш, ерларнинг деградацияси, музликларнинг эришига карши курашиш, атроф-мухитни мухофаза килиш, эрта огохлантириш тизимлари, экология, биохилма-хилликни саклаш, ушбу сохаларда умумий лойиха ва дастурларни илгари суриш буйича хамкорликни янада мустахкамлаш мухимлиги тасдиклаб куйилди.

Бугун кишлок хужалиги ва аграр соханинг тараккиёти сув ва сув ресурсларини окилона бошкариш, тизимлаштириш, муаммоларни инновацион технологиялар асосида ечиш, сохани диверсификация килиш билан боглик булиб колмокда.

Ракамли ва илмий жихатдан асосланган тежамкор технологияларни кенг жорий этмасдан туриб сув муаммосини хал килиб булмайди.

Айни пайтда Узбекистон кишлок хужалиги сохасида фойдаланилаётган сув хажмининг 20 фоизи ички, 80 фоизи эса ташки манбалардан келади ва мамлакат сув ресурсларининг 86 фоизи кишлок хужалигига йуналтирилади.

Президент Шавкат Мирзиёев томонидан жорий йил 2023 йил 18 апрель куни сув хужалиги сохасига багишлаб утказилган селекторда белгилаб берилган масалалар, ажратилган катта сармоялар сохани тубдан инновацион технологиялар асосида модернизация килишни такозо килади.

Таъкидлаш жоизки, Узбекистон кишлок хужалигини баркарор сув ресурслари билан таъминлаш каби стратегик муаммоларни институционал ечишга катта эътибор каратмокда.

Узбекистонда уртача йиллик сув сарфи

1-жадвал

1980 й уртача йиллик сув сарфи 64 миллиард куб метр булган

2019 й 53,9 миллиард куб метрни ташкил этган

2020 й 51,2 миллиард куб метр

2021 й 43,2 миллиард куб метрни ташкил килган

Сув такчиллиги муаммоси бугун пайдо булиб колгани йук, утган асрнинг 80 йилларида Узбекистонда уртача йиллик сув сарфи 64 миллиард куб метр булган булса, 2019 йилда - 53,9 миллиард куб метр, 2020 йилда - 51,2 миллиард куб метр, 2021

йилда эса 43,2 миллиард куб метрни ташкил килган. Уртадаги тафовутни бугунги ахоли сони билан солиштирсак, уз даврида катта хатоларга йул куйилгани маълум булади.

Бундан ташкари, сув муаммоси географик жойлашувга кура, Аму ва Сир дарёларининг куйирок тизимида эканимизда, бу эса дарёларнинг бошланишидаги кушнилар билан муносабатларга хам боглик. Таъкидлаш уринлики, давлатимиз рахбарининг бу борада олиб бораётган окилона, яхши кушничилик сиёсати уз самарасини бермокда.

Аммо экспертларнинг сув ресурслари тежамкорлик билан бошкарилмаса, шакллантирилмаса, 2050 йилларга бориб минтакадаги бошка давлатлар катори Узбекистон учун хам сув такчиллиги юзага келиши мумкин, деган тахминлари бор. Агар бугундан сув ресурслари таксимоти тугри шакллантириб борилмаса, сув етишмовчилиги окибатида кишлок хужалиги, аграр соха ва ахоли турмуш даражаси ёмонлашуви, экспорт камайиши, инфляция ошиши, озик-овкат махсулотлари нархи кимматлашиши каби муаммолар вужудга келиши эхтимоли юкори.

^ишлок хужалигини ривожлантиришнинг 2030 йилгача мулжалланган стратегиясида сувдан фойдаланиш ва уни тежаш буйича долзарб чора-тадбирлар ишлаб-чикиш зарур. Сугоришдаги йукотишларни кискартириш, ажратилаётган бюджет маблагларидан самарали фойдаланиш масалаларига жиддий эътибор каратилмокда.

Республикамизда бугунги кунда 3 миллион 200 минг гектар ерга 46 миллиард куб метр сув сарфланиб, шундан 60 фоизигина экинларга етиб боряпти. Негаки, республика микёсидаги 180 минг километр сугориш тармокларининг 23 фоизи бетон копламали булиб, бу тизим билан етиб борган сув оркали 98 фоиз экин ерлари анъанавий тараш услубида сугорилади. Сувдан самарали фойдаланиш, хисобини юритиш, ирригация тармокларида сув тежовчи янги технологияларни куллаш буйича ишлар бошлангани ана шу исрофгарчиликнинг олдини олиш учун курилган чора-тадбирлар десак, хато булмайди.

Боиси сув таъминоти ва уни тежаш максадида далага экинларни жойлаштиришнинг такомиллаштирилган тизимини ишлаб чикиш хар качонгидан долзарб булиб бормокда.

Мамлакатимиз сув хужалиги сохасидаги туртта асосий масала - сув йукотилиши, насос станцияларининг энергия истеъмоли куплиги, сув захиралари камлиги ва сув тежовчи технологияларни жорий этиш лозим.

Хусусан, каналларнинг фойдали иш коэффициенти пастлиги (ва 35-40 йилдан бери таъмирталаб булиб колганлиги) ички тармокларда сувни куп йукотилиши окибатида кишлок хужалиги йилига 4 миллиард 800 миллион доллар даромадини йукотаётгани тахлил килинди.

Анжуманда сув тежовчи агротехнологияларнинг кенг кулланилиши, хусусан, ёпик сугориш тизимларини жорий этиш, уларни мукобил энергия билан ишловчи насос станциялари ёрдамида амалиётга киритиш илгари сурилди. Ёпик сугориш тизимларини тажриба сифатида Жиззах вилояти Пахтакор туманида кулланилмокда ва бу истикболли лойихани сув етказиб бериш муаммоли булган ^ашкадарё, Наманган ва Сирдарё вилоятларига татбик килиш максадга мувофик.

Ёпик сугориш тизмига илмий-институционал ёндашган холда, лойиха харажатларини кискартириш, жорий килиш буйича икки йиллик дастур ишлаб чикиш кузда тутилди.

Окова сувлар етишмовчилиги шароитида экин ерларини сув насос станциялари ёрдамида сугориш яхши, аммо маънавий эскирган агрегатлар электр энергиясини жуда куп истеъмол килаётгани, ер остидаги сувлар хам чекланганлиги, уларга хам хисоб-китобсиз муносабатда булиш, унинг сатхининг тушиб бормокда.

Боз устига, мамлакатимиздаги сув хужалиги ташкилотлари тасарруфида 4 мингта сугориш кудуги мавжуд, битта кудук уртача 30 гектар майдонга хизмат курсатади, уларнинг хар бирига йилига 40-50 миллион сумгача харажат килинади. Сугоришда кудук сувини одатдагидек ишлатиш окибатида ер ости суви борган сари камаймокда. Шунинг учун кудук сувлари истеъмолчиларини сув тежовчи технологиялар ва куёш панелларидан фойдаланишга тулик утказиш зарур.

Бу борада давлатимиз рахбари Жанубий Корея тажрибасига таяниб, Сув хужалиги вазирлигига ушбу мамлакатнинг 7 миллион долларлик гранти хисобидан 61 та сув хужалиги объектида сув сарфини онлайн кузатиш имконини берувчи "Аклли сув" тизимини жорий этиш вазифасини юклаган.

Аклли аппаратларни 2021-2023 йилларда 420 та объектда татбик этиш буйича ишлар самарали амалга оширилиб келинмокда.

Йирик насос станциялари мукобил энергия манбаига утказилмагани, давлат дастурларидаги инновацион инфратузилмалар хаётга татбик килинмагани сабабли куп тадбиркорларнинг лойихалари тухтаб тургани ва бюджетдан электр учун катта маблаглар сарфланаётгани катта муаммодир.

Муаммони тезрок бартараф килиш учун насос станцияларини хусусий шериклик асосида ишлатиш, уларда мукобил энергия манбаларини жорий килиш тугрисидаги аник курсатмалар бериш лозим. Бу жараёнга Тошкент ирригация ва кишлок хужалигини механизациялаш мухандислари институти олимлари жалб килингани, ушбу лойихалар тез орада ишлаб чикаришга самарали кулланиши, бунга кредитлар берилиши катта натижалардан далолат.

Табиийки, Сирдарё ва Амударёнинг куйи кисмида жойлашганимиз олдимизга сув ресурсларини тежаб фойдаланиш вазифасини куяди. Бу эса келгусида республикада сув ва энергияга булган талабни кондиришга каратилганлиги билан асослаш мумкин. Давлатимиз рахбари шундай бир шароитда мамлакатимизда йилига 1 миллиард куб метр сел сувлари бехуда окиб кетаётгани, уни тизимлаштириш, бошкаришни режалаштириш лозимлигини билдирди. Хусусан, сел сувларини кичик манбаларда жамгариш мумкинлиги, бу борада ташаббускорларни куллаб-кувватлаш зарурлигини таъкидлаб, сув ресурсларини шакллантириш лойихаларига 100 миллион доллар жалб килди. Шунингдек, сугориш майдонлари инфратузилмаларини яратган тадбиркорларга уша ерлар узок муддатга эркин фойдаланишга берилиши таъкидланди.

Анжуманда давлатимиз рахбари томонидан айни пайтда мамлакатимизда 450 минг гектар ёки сугориладиган майдонларнинг 15 фоизи лазерли технологияда текислангани эътироф этилди. Сугориш учун лазерли текисланган ерлар 2 баравар купайтирилса, 900 миллион куб метр сув тежалади, кушимча 200 минг гектарда сув таъминоти яхшиланади, хосилдорлик сифати янада ошади, деб прогноз килинди.

Давлатимиз рахбари ерларни текислаш ва сугориш тизимларини яхшилаш учун жорий йилда 1000 та лазерли текислагич олиб келиниши, кластерлар томонидан фермерларга лазерли текислаш хизматлари йулга куйилишини билдирди.

Фикримизча статистик маълумотларга кура, хозиргача текислаш ва ёпик кувурли сугориш технологиялари асосида 400 минг гектарда томчилатиб ва ёмгирлатиб сугориш тизими жорий килинган. Бу йил яна 80 минг гектар майдонда ана шундай технологик самарадор ишларни якунига етказиш режалаштирилган.

^ишлок хужалигидаги инновацион технологияларни янада рагбатлантириш максадида давлатимиз рахбари жорий йил 1 апрелда имзоланган карорга мувофик, донли экинлар ва сабзавот етиштиришда сув тежовчи тизим жорий килинган хар бир гектар учун субсидия микдори хозирги 1 миллион сумдан 8 миллион сумга оширилди. Банк кредит ставкаси фермерлар учун 17 фоиз этиб белгиланди.

Бизнинг фикримизча, бу борада ёш олимларнинг илмий ишланмаларини амалиётга изчил татби; килиш, талабаларда лойихалаш куникмасини шакллантириш, хорижий тажриба ва мутахассисларни жалб килган холда тизимга инновацион янгиликлар ва инвестициялар киритиш максадида Тошкент ирригация ва кишлок хужалигини механизациялаш мухандислари институтида "Лойихалаш гурухи"и ташкил этилиши кузланган максадларни аник ва самарали ижро этилишига хизмат килади.

Шу билан бирга "Агробанк" хузурида сув тежамкорлиги буйича янги лойихаларни шакллантириш учун алохида марказ ташкил килиниб, хориждан малакали мутахассисларни жалб этиш вазифаси куйилгани сохани илмий, молиявий куллаб-кувватлаш оркали янги боскичга олиб чикиш учун катта кадамлар ташланганини курсатади.

Лазерли текислагич, ёпик кувурлар, молиявий имкониятлар ва институционал лойихалар билан миришкор дехконлар куллаб-кувватланиши сохани тубдан диверсификация килишга катта йул очади.

Афгонистоннинг Амударёдан сув олиш учун кавлай бошлаган ^уштепа канали тула ишга тушгач, Амударё суви деярли ярмига камаяди. Узбекистон ва Туркманистон катта сув муаммосига дуч келади. Буни эса Марказий Осиёда якин келажакда кутилаётган катта сув танкислигининг дебочаси дейиш мумкин.

Сув хужалиги вазири билан утказилган матбуот анжуманида вазир Шавкат Х,амроев толибонлар хам ушбу дарёдан фойдаланишга хакли эканини, бу буйича узаро келишувлар булишини айтган. Х,озирги холатга кура, толибон хукумати билан бу канал куриш буйича музокаралар анча олдин бошланган.

^уштепа канали курилишининг эхтимолий салбий окибатларига эътибор каратсак, "бу канал минтакадаги давлатларнинг хамкорлик сифатини янги даражага кутаради", деб изохлаш мумкин.

2022 йил март ойида бошланган канал ^урилиши тахминан 684 миллион долларга тушади. Унинг узунлиги 285 километр, кенглиги - 100 метр, чукурлиги - 8,5 метрни ташкил этади. Канал Амударё оким йуналишининг чап томонидан, Балх вилоятининг Калдар туманида уланади ва Афгонистоннинг учта вилояти — Балх, Жузжон ва Фарёбдаги 550 минг гектар ерни сув билан таъминлаши мулжалланмокда.

Хуш, бу канал куриб битирилса, Узбекистондаги сув таъминоти учун кандай аник муаммолар тугдиради? Мазкур канал Амударёдан йилига 10 куб километр сув олиши режалаштираётган булиб, хатто бунинг ярми микдорида сув олинганида хам, дарё куйи окимидаги мамлакатлар учун сезиларли муаммоларни вужудга келтиради. Амударёнинг йиллик уртача окими — 79 кубокилометр. Унинг Панж дарёсидан бошланиб, Орол денгизигача булган узунлиги 2540 километрни ташкил этади.

Масаланинг хукукий жихатларига эътибор каратсак, утган асрнинг урталарида Марказий Осиёдаги 5 та давлат уртасида сув таксимлаш квоталари урнатилган. Хусусан, Амударёдан канча сув окмасин, унинг суви квоталар асосида таксимланади. Энди эса Афгонистон хам сув ола бошлайди. Лекин Афгонистон бу квота келишувларига кушилмаган. Кейинги йилдаёк дехкончилик экинларининг вегетатив даврида сув кам келади.

Бундан ташкари, Амударё трансчегаравий дарё хисобланади. Трансчегаравий сувлардан фойдаланиш эса унинг атрофидаги субъектларнинг узаро келишуви асосида ташкил этилади. Муаммо шундаки, Афгонистон БМТнинг 1992 йил 17 мартда Хельсинки шахрида кабул килинган "Трансчегаравий очик сув окимлари ва халкаро кулларни мухофаза килиш хамда фойдаланиш буйича" конвенциясига кушилмаган (Узбекистон бу Конвенцияга 2007 йил 9 августдаги президент карорига асосан кушилган, 2007 йил 3 декабрдан куч кирган).

Конвенцияда келтиришича, "Трансчегаравий сувлар — икки ёки ундан ортик давлатлар уртасидаги чегараларни белгиловчи ёки шундай чегараларда жойлашган хар кандай ер усти ёки ер ости сувларидир". Концепцияда, шунингдак, "Трансчегаравий таъсир" тушунчаси хам мустахкамлаб куйилган. Яъни бирор худудда жойлашган сув манбалари холатига уша худуд субъектлари фаолияти натижасида узгартириш киритиш -трансчегаравий таъсир дейилади.

Конвенциянинг 9-моддаси эса томонлар узаро келишувлар мавжуд булмаган холатда, узаро тенглик асосида икки томонлама ёки куп томонлама битимлар ёки бошка келишувлар тузишни назарда тутади.

Сув хужалиги вазирлиги прогнозларига кура, 2030 йилга бориб сув тежовчи кам харажат этувчи технологияларни жорий этиш хар минг гектарга 2000 тани ва томчилатиб сугориш тизимини жорий эса 600 тани ташкил этади. Натижада 10 млрд,м3 сув тежалади хамда 370 минг/га ер майдонини сув таъминоти яхшиланади.

2-жадвал

2019-2030 йилларда Сув тежовчи технологиялари ва томчилатиб cуFоpиш тизимини жорий этиш(дона)

№ Йиллар 2019 й 2020 й 2021 й 2025й* 2030й*

1. Сув тежовчи технологияларни жорий этиш минг/га 175 250 433 1000 2000

2. Томчилатиб сугориш тизимини жорий этиш минг/га 77,4 125 230 300 600

2-жадвалдан кщриниб турибдики, томчилатиб сугоришга караганда сув тежовчи технологиялардан фойдаланиш Сув камайиши факат дехкончиликда кийинчилик тугдирар экан, деб уйлаш хато булади. Бу муаммо бевосита минтака гидрологияси ва атроф-мухит ландшафтларига катта салбий таъсир курсатади. Яъни яшил майдонлар камаяди. Ер ости сувлари пастга тушиб кетади. Демакки ер ости кудукларидан сув олишда хам муаммолар вужудга келади. Ерлар куриб, сувсизланиб кетиши натижасида аввал 10 куб сув билан кониккан далалар энди 15 куб билан таминланади халос.

Билвосита окибатлари эса нихоятда куп: чорвачилик, озик-овкат билан таъминлаш, кайта ишлаш саноати, тукимачилик саноати ва бошка сохалар хам таназзулга юз тутиши мумкин. Бу эса пировардида мамлакат хамда фукаролар даромадларининг камайиши ва камбагаллик сари энг якин йул хисобланади.

Сув танкислиги кеча пайдо булиб колган муаммо эмас. Марказий Осиё минтакасида сув доимо танкис булган. Ахоли сони эса ошиб бормокда. Экинлар ва озик-овкатларга, сувга талаб ортиб бормокда. Сув эса купайиш урнига камайиб боряпти.

Тошкентда сув хужалиги масалалари буйича узбек-туркман хукуматлараро кушма комиссиясининг учинчи йигилиши утказилди.

Унда Узбек ва туркман халклари кадимдан якин дуст, ахил кушни сифатида муштарак максадлар билан бир дарёдан сув ичиб яшаб келган.Ушбу халкларнинг тарихий илдизлари ва дини бирлиги, маданияти ва анъаналарининг муштараклиги Узбекистон - Туркманистон хамкорлигининг мустахкам асоси булиб хизмат килмокда. Сунгги йилларда Узбекистон ва Туркманистон давлат рахбарларининг юксак саъй-харакатлари эвазига азалий ришталар, кардошлик алокалари янада ривожланиб, муносабатларимиз сифат жихатдан янги боскичга - стратегик хамкорлик даражасига кутарилди.

Икки давлат рахбарининг окилона ва узокни кузлаб юритаётган сиёсати туфайли трансчегаравий сув ресурсларини бошкариш борасидаги хамкорлик, дустлик, яхши кушничилик тобора мустахкамланаётганини эътироф этиш максадга мувофик.

Бугунги кунда мамлакатларимиз сув масалалари буйича алокаларни Оролни куткариш халкаро жамгармаси ва Давлатлараро сув хужалигини мувофиклаштириш комиссиясида, сувдан фойдаланиш буйича хукуматлараро ишчи гурухлар доирасида изчил ривожлантирмокда. Охирги йилларда узаро хамкорлик ва эришилаётган келишувлар натижасида Амударё хавзасида сув таъминоти даражасини яхшилаш буйича ижобий натижаларга эришиляпти.

Амударёдан Сурхондарё вилоятида Аму-Занг, ^ашкадарё вилоятида ^арши магистрал канали насос станциялари каскади, Бухоро вилоятида Аму-Бухоро машина канали насос станцияси оркали сув олинади. Уз навбатида, ^арши магистрал канали оркали Туркманистон худудига сув етказиб берилади. ^арши магистрал канали насос станциялари каскадининг 6 та насос станцияси Туркманистон худудида жойлашган булиб, узбекистонлик сувчилар кушни давлат худудига утиб, уларни ишлатади.

Туркманистон Амударёдан уз худудидаги ^оракум ва бошка каналлар хамда кичик насос станциялари оркали сув олади.

Узбекистоннинг Хоразм вилояти ва ^оракалпогистон хамда Туркманистоннинг Тошовуз вилояти худудларини сув билан таъминловчи Туямуйин сув омбори икки мамлакат чегара худудларида шаклланади. Ундан чикариладиган сув Туркмандарё хамда Чапкиргок магистрал каналлари, шунингдек, Туямуйин гидроузелининг пастки кисми, Амударёнинг чап томонидан Хонёп, Жумабой сока, ^иличниязбой ва ^ипчок-Бузсув каналлари оркали Тошовуз вилояти худудларига етказиб берилади.

Сувчиларнинг миллати булмайди. Биз ягона миллат, бир халк вакилларимиз, томонларнинг биргаликдаги саъй-харакатлари билан Туркманистон худудида жойлашган Узбекистоннинг сув хужалиги объектлари, хусусан, ^арши магистрал канали, Аму-Бухоро машина-канали ва Туямуйин ГЭС мажмуалари ишлаши таъминланмокда.

Туркманистон худудида жойлашган Узбекистон Республикаси сув хужалиги объектларига хизмат курсатувчи ишчилар учун "Вахта" режимини бекор килиш хамда "Таллимаржон-Таллымерджен" ва "Дружба-Газоджак" чегара постлари фаолиятини кайта тиклаш, Амударё сув ресурсларини биргаликда бошкариш тизимини ва маълумотлар алмашинувини автоматлаштириш, Амударё киргокларини мустахкамлаш ва узанларини тугрилаш оркали сув йукотилишини камайтириш хамда сувнинг тусиксиз утиш чораларини куриш, "Туямуйин гидроузели Султонсанжар тугонида сув фильтрациясига карши девор куриш" хамда "^арши насос станциялари каскадини капитал кайта тиклаш (3-

Фаза)" лойихалари доирасида жалб этиладиган чет эллик мутахассисларга Турманистон худудига кириш визалари бериш ёки бекор килиш лозим.

Сув хужалиги масалалари буйича хукуматлараро кушма комиссиянинг навбатдаги йигилишини 2024 йилда Туркманистоннинг Туркманобод шахрида утказиш режалаштирилган.

Бутунжахон Метеорология ташкилотининг глобал сув ресурсларининг холатига оид хисоботида маълум килинишича, 2050-йилга бориб, ер юзида истикомат килувчи беш миллиарддан ортик киши турли даражада сув танкислигини бошдан кечиради. БМТ маълумотларига кура, хозир дунё буйича 2 миллиарддан ортик киши тоза ичимлик суви таъминотига эга эмас.

2021-йилда дунёнининг куплаб худудларида 30 йиллик гидрологик оралик мобайнидаги уртачадан кура кучлирок кургокчилик булгани кузатилди. Шунингдек, 3,6 миллиард одам йил давомида камида бир ой сувдан етарли даражада фойдалана олмаслик муаммосига дуч келмокда.

Жахон табиий ресурслар институти (World Resources Institute) ва Британиянинг Eœnomist Intelligence Unit ташкилоти тадкикотларига кура, 2040-йилга бориб, сув танкислигига энг куп учраши тахмин килинаётган 33 та давлат орасида Марказий Осиё мамлакатлари, хусусан Узбекистон хам бор.

Ушбу холат хар бир худудда сув ресусрларидан тежамли ва самарали фойдаланиш зарурлигини англатади. Хуш, бу борада Узбекистоннинг кайси худудлари яхши натижаларга эга? ПМТИ экспертлари республика худудларида сувдан фойдаланиш самарадорлигини бахолади.

Иктисодиёт тармокларида фойдаланиладиган сув ресурсларининг куп йиллик уртача хажми 51 млрд. м куб ни ташкил этади. Бунинг 21,5% и Узбекистон худудларида, 78,5% и кушни давлатлар худудида шаклланадиган сув ресурсларидир. Жумладан, Амударё ва Сирдарёдан 31,6 млрд. куб метр (61%), ички кичик дарё ва сойлардан 17,2 млрд. куб метр (35%), ерости сув захираларидан 0,5 млрд. куб метр (1%) хамда коллектор ва дренаж тизимларидан 1,7 млрд. куб метр (3%) сув олинади ва улар асосий сув ресурсларини ташкил килади.

Узбекистон Республикаси президентиниг "Узбекистон-2030" стратегияси тугриси 2023 йил 11 сентябардаги ПФ-158 сонли Фармони кабул килинди. Унда 2030 йилга кадар иктисодиёт хажмини 2 баробар ошириш ва "даромади уртачадан юкори булган давлатлар" каторига кириш хамда макроиктисодий баркарорлик, иктисодий ривожланишни зарур даражадаги энергетика, сув ва инфратузилма ресурслари билан таъминлаш максад килинган. Стратегиянинг сув ресурсларини тежаш ва атроф-мухитни мухофаза килиш деб номланган 3-банди 3.1.бандида сув ресурсларини тежаш буйича республикада сувдан окилона фойдаланиш маданиятини ва сув ишлатиш самарадорлигини ошириш максад килинган.Жумладан :

- сув ишлатиш самарадорлигини 25 фоизга ошириш, кишлок хужалиги экинларини сугоришда сув тежайдиган технологиялар билан камраб олинган ерларнинг умумий майдонини 2 млн гектаргача, шу жумладан томчилаб сугориш технологиясини 600 минг гектаргача етказиш;

- тупрок копламали каналларни бетон копламага хамда ички сугориш тармокларининг ёпик кувурли сугориш тизимларига утказиш буйича етти йиллик дастур

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

доирасида ирригация тизими ва сугориш тармокларининг фойдали иш коэффициенти курсаткичини 0,73 гача етказиш;

- узок муддатга мулжалланган республиканинг сув ресурслари балансини ишлаб чикиш ва унинг устидан доимий мониторинг урнатиш тизимини жорий килиш;

-сувни кайта ишлаш, етказиш ва таксимлаш тизимига хусусий секторни жалб этиш, далаларга сув етказадиган объектларни тадбиркорлар (фермер хужаликлари ва кластерлар) бошкарувига бериш;

- кушни давлатлар билан сув ресурсларини интеграллашган холда бошкариш, трансчегаравий сув ресурслари ва давлатлараро сув хужалиги объектларидан биргаликда фойдаланиш масалаларида фаол икки тарафлама манфаатли хамкорликни давом эттириш;

- сув тежовчи технологияларни ишлаб чикарувчи махаллий корхоналарнинг йиллик кувватини 300 минг гектарга етказиш;

-барча ичимлик сув истеъмолчиларига хисоблагичлар урнатишни таъминлаш; -ичимлик сув сифати, ичимлик сув билан таъминланганлик даражаси, сув таъминоти ва канализация корхоналари самарадорлик курсаткичларини жорий этиш вазифаси белгиланган.

^ишлок хужалиги сохасида сув ресурсларидан окилона фойдаланишни таъминлаш буйича эса,

-18,7 минг км ёки 66 фоизи тупрок узанли булган магистрал ва хужаликлараро каналларнинг бетон копламали улушини 13,1 минг кмга ёки 46 фоизга етказиш;

-мелиорация объектларини куриш ва реконструкция килиш натижасида сугориладиган ер майдонларида шурланган майдонларни 1,7 миллион гектаргача камайтириш;

-ирригация тизимини модернизация килиш ва бетон копламали каналлар улушини 46 фоизгача ёки 13,2 минг километрга ошириш;

-кучли ва урта шурланган сугориладиган ер майдонларини 430,0 минг гектаргача, ер ости сув сатхи муаммоли холатда булган ер майдонларини 773,4 минг гектаргача камайтириш;

-ирригация тизими ва сув тежовчи технологияларни ривожлантириш, соха бошкарувига хусусий сектор ва давлат-хусусий шериклик механизмларини кенг жорий этиш;

-камида 100 та йирик сув хужалиги объектларида автоматлаштирилган бошкарув тизимини жорий килиш;

-туямуйин сув омбори хажмини кушимча 1 миллиард куб метрга кенгайтириб, 1,2 миллион гектарда сув таъминотини яхшилаш ва ичимлик сув захирасини яратиш;

-ирригация сохасига хусусий секторни жалб килиш, давлат-хусусий шериклик механизмларини кенг жорий килиш хисобига хусусий инвестициялар окимини купайтириш;

-"Яшил энергия" технологияларини кенг жорий килиш доирасида насос станцияларининг электр энергияси истеъмолини камайтириш;

-насос станцияларидаги эскирган 1 069 та насос ва 1 079 та электродвигателларни энергия тежамкорларига алмаштириш;

-энергия тежамкор курилмалар урнатиш, насос станцияларини модернизация килиш, уларнинг йиллик электр энергияси истеъмолини 30 фоизга камайтириш;

-саноат окова сувлари даражаси ва сифати тугрисидаги маълумотларни доимий равишда расмий веб-сайтларда ва оммавий ахборот воситаларида жамоатчилик учун эълон килиб бориш амалиётини йулга куйиш;

- Оролбуйи минтакасида экологик вазиятни баркарорлаштириш;

- Орол денгизи куриши натижасида юзага келган экологик Оролбуйи минтакасидаги урмонзорларни 2,3 миллион гектарга етказиш;

- Орол денгизининг куриган тубида кушимча 600 минг гектар яшил майдонларни барпо этиб, уларнинг умумий хажмини 2,6 миллион гектарга ёки худуднинг 80 фоизига етказиш;

- "Яшил иклим" ва Глобал экологик жамгармаларнинг биохилма-хиллик, иклим узгариши ва тупрок емирилишининг олдини олишга каратилган дастурлари асосида 300 миллион доллар кийматидаги лойихаларни амалга ошириш;

-муаммоларнинг салбий таъсирини юмшатиш;

-халкаро хамкорлар билан "Орол денгизи хавзасининг куйи окимидаги деградацияга учраган ерлар холатини яхшилаш" лойихасини амалга ошириш;

-иклим узгариши салбий таъсирининг олдини олиш. Чулланиш, кургокчилик, чанг-кум буронлари ва хароратнинг кутарилишига карши чора сифатида жами 600 минг гектар майдонда "яшил копламалар" - химоя урмонзорларини барпо этиш.

-сувсизлик ва кургокчиликка чидамли, хар бир худуднинг иклимига мос экинлар, мева ва узумнинг юкори хосилдор навларини яратиш ва хосилдорликни 30-35 фоизга ошириш лозимлиги белгиланди.

Шу билан бирга 2023 йил 19 сентябр куни Президентимиз Ш.М.Мирзиёев БМТнинг бош ассамблеясининг 78- сессиясида нутк сузлади унда якин 20 йилда Амударё ва Сирдарё окими 15 фоизга кискариши мумкинлиги кайд этилди. Жон бошига сув билан таъминланиш даражаси 25 фоизга, кишлок хужалиги экинлари хосилдорлиги эса 40 фоизга камайиши кутилмокда. Агар уз вактида таъсирчан чоралар курилмаса, ушбу муаммолар окибатлари минтакадаги ижтимоий-иктисодий баркарорликка жиддий путур етказиши таъкидланди.

"Бу вазиятдан келиб чиккан холда, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котибининг Сув ресурслари буйича махсус вакили лавозими таъсис этилишини куллаб-кувватлаймиз. Марказий Осиё сувни тежайдиган технологиялар платформасини яратиш жараёнида Бирлашган Миллатлар Ташкилоти - сув ресурслари" механизмини ишга солиб, энг илгор технологияларни жалб этиш ва татбик килиш тарафдоримиз» деб таклиф киритилди президентимиз Шавкат Мирзиёев томонидан.

Хулоса

Фикримизга кура, Узбекистонда якин келажакда сув танкислиги 7 млрд. куб метр, 2050 йилларга бориб, 12-13 млрд. куб метр булиши кутилаётганини инобатга олсак, бу холатда сувни тежашнинг ахамияти янада ортади.

Шу сабабли тадкикот жараёнида кайси вилоят сув ресурсларидан самарали фойдаланмок, бунда уртача 1 гектар ерни сугориш учун сарфланган сув микдори, уртача 1 куб метр сув хисобига етиштирилган махсулот, худудларда сув тежамкор техногиялар кулланилган майдонлар камрови каби самарадорликни акс эттирувчи курсаткичлар узаро индексли услубиёт асосида тахлили килиниб, худудларда сувдан фойдаланиш самарадорлиги (ССИ) индекси хисоблаб чикилди. Сунгги йилларда сувдан тежаб фойдаланиш борасида олиб борилган ислохотлар натижасида сувни тежовчи технологиялар (СТТ) кулланилган майдонлар Навоий (28%), Андижон (23,6%), Жиззах (21,9%) вилоятларида кенгайиб

бормокда. 2021-йилда Бухоро (16,1%) ва Хоразм (23,1%) вилоятларида камров даражаси аввалги йилдагига караганда 2,3-4,3 маротаба ортган.

Худудларда сувдан фойдаланиш самарадорлиги интеграл индекси (ССИ) нинг 20182021 йиллардаги натижалари буйича рейтинг гурухлаш амалга оширилди.

Республикада ерларни мелиоратив холатини яхшилаш буйича Узбекистон Республикаси Президентининг ПФ-60-сон 2022 йил 28 январдаги "2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси тугрисида" ги Фармонида 2022-2026 йилларда тизимни тубдан такомиллаштириш максадида куйидагилар асосий йуналиш сифатида курсатилган:

- сув ресурсларидан самаарали фойдаланиш хисобига камида 7 миллиард куб метр сувни иктисод килиш;

- сув хужалиги объектларида электр энергияси истеъмолини камайтириш;

- сув хужалиги объектларини давлат-хусусий шериклик тамойиллари асосида бошкариш белгиланган;

- "Янги Узбекистонда 2030-йилгача кишлок хужалигининг ривожланиш стратегияси: имкониятлар ва истикболлар" ва "Сув ресурсларини тежаш зарурати - замон талаби".

Бизнинг фикримизча сув ресурслардан оптимал фойдаланишда куйидагиларга асосий эътибор каратиш лозим:

- якин ун йилликларда Марказий Осиёда сув ресурсларини бошкариш янада кийинлашади бир-бирига богланган глобал узгаришлар туфайли кучаядиган кушимча муаммолар ва минтакавий ижтимоий-иктисодий тенденциялар, жумладан, ахолининг усиши, иктисодий ривожланиш ва иклим узгаришини хисобга олиш;

- Марказий Осиёда ахоли уртача даражада усмокда, лекин баркарор суръатда, 2015 ва 2050 йиллар оралигида кутилаётган усиш диапазони 22% ни ташкил килади, Туркманистон Тожикистон учун 68 фоизгача. Бу усиш уз навбатида сув ресурсларига кушимча босим утказади.

- шу муносабат билан кишлок хужалиги, саноат ва коммунал сувдан фойдаланиш уртасида ракобат кучайишига олиб келади.

БМТнинг озик-овкат ва кишлок хужалиги ташкилоти (ФАО) таъкидлаганидек, дунёдаги чучук сувнинг 72 фоизи кишлок хужалигида, 16 фоизи саноат ишлаб чикаришида, 12 фоизи маиший хизмат курсатишда фойдаланилади. "Сув ресурсларидан самарали фойдаланиш йули баркарор агро-озик-овкат тизимларини барпо этишдан утади" деб таъкидлади ФАО Бош директори Цюй Дунъюй.

Узбекистон Марказий Осиёнинг барча давлатлари орасида энг катта мутлак йукотишларга дуч келмокда, чунки барча мавжуд сугориладиган ерларни сугоришнинг мумкин эмаслиги, шунингдек, сув билан боглик катта харажатлар фавкулодда вазиятлар, яъни сув тошкини, сел ва кургокчилик билан боглик кушимча харажатларни келтириб чикаради.

Юкоридагилардан ташкари, Узбекистон катта ижтимоий ва экологик харажатларни, жумладан, сув танкислигининг куп киррали окибатларини хам уз зиммасига олади, хусусан:

-Орол денгизи ахоли турмуш тарзига жиддий салбий таъсир курсатмокда;

- кишлок жойларида зарарли чангларни таркалиши натижасида ахоли саломатлиги билан боглик хавфларнинг ошишига олиб келади

- сув сифатининг ёмонлашуви, шунингдек, экотизимларнинг деградациясини уз ичига олган кушимча харажатларни, шунингдек, ижтимоий ва экологик хавфларни келтириб чикаради.

"Узбекистон-2030" стратегиясида белгиланган вазифаларни бажариш, сув танкислиги, ифлосланиш ва хаддан ташкари меъёрдан ортик фойдаланиш каби кишлок хужалигини сув билан таъминлаш муаммолари, айникса, иклим узгаришининг салбий таъсири кескинлашиб бораётган даврда, озик-овкат тизимини узгартириш ва уларни янада бардошли килиш учун зудлик билан барча Марказий Осиё мамлакатлари биргаликда бу муаммони хал килиши максадга мувофик.

REFERENCES

1. 2023 йил 19 сентябр куни Президентимиз Ш.М.Мирзиёев БМТнинг бош ассамблеясининг 78- сессиясида нутки.

2. Узбекистон Республикаси президентиниг "Узбекистон-2030" стратегияси тугриси 2023 йил 11 сентябардаги ПФ-158 сонли Фармони

3. Узбекистон Республикаси сув хужалиги вазирлигининг сайтидан олинди.. https://water.gov.uz/uz/stati stica.

4. Узбекистон Республикаси Президентининг ПФ-60-сон 2022 йил 28 январдаги "20222026 йилларга мулжалланган янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси тугрисида" ги Фармони.

5. https://yuz.uz/news/shavkat-mirziyoev-suv-bolmasa-aholi-sogligi-yaxshi-bolmaydi.

6. https://platina.uz/2023/6/21/tolibon-amudaryo-ozbekiston-mintaqada-suv-muammosi-oz-tasirini-korsata-boshlayapti.

7. https://water.gov.uz/uz/posts/1545735855/3397.

8. https://nuz.uz/uz/%D 1%9Ezbekiston/1209671 -%D1%9Ezbekistonda-%D2%B3am-suv-tan%D2%9Bisligi-muammosi-bormi.html.

9. Махмудова Г.Н. Аграр сохани инвестициялаш самарадорлигини ошириш йуналишлари. и. ф. н. илмий дар. ол. учун дисс. автореферати. - Т.: УзРБМА, 2010. - 21 б.

10. Абулкосимов Х,.П Давлатнинг иктисодий хавфсизлиги. Укув кулланма.-Т.; Akademiya, 2012. 351

11. Расулов Т.С. Озик-овкат хавфсизлигини таъминлашнинг назарий жихатлари ва йуналишлари. Монография. - Т.: " Fan va texnologiya", 2017,-152 б.

12. Топилдиев С.Р. Аграр муносабатларни тартибга солиш механизмини такомиллаштириш. Икт. фан. док. ... дис. Автореф. - Т.: «Tipograff» MCHJ 2023. - 72 б.

13. Хужагелдиев Ч.П. Сугориладиган кишлок хужалиги ерлари унумдорлигини оширишни рагбатлантириш. авт. ... и.ф.д. Т.: 2022,-56

14. Топилдиев С.Р. Аграр муносабатларни ривожланишини такомиллаштириш йуллари. Монография. "INNOVATSION RIVOJLANISH NASHRIYOT-MATBAA UY". -Т.:2022. -226 б.

15. Переосмысление водного вопроса в центральной азии. Цена бездействия и преимущества водного сотрудничества. © adelphi и РЭЦЦА, 2017 год.С.71.

16. Центральная Азия - обзор | Темы ScienceDirect.

17. (PDF) Дефицит воды в Центральной Азии: на примере Узбекистана и соседних стран (researchgate.net).

18. Iddo Kan, Ami Reznik, Jonathan Kaminski, Ayal Kimhi The impacts of climate change on cropland allocation, crop production, output prices and social welfare in Israel: A structural econometric framework /Food policy volume 115, Fevruary 2023, 102311

19. Маматканов Д.М. Реформирование современных межгосударственных водных отношений при использовании трансграничных водных ресурсов в бассейне Аральского моря: тез. материалов конференции «Вода основа жизни и человеческого существования». Душанбе, 2003. 175 с.

20. Петров Г.Н. Проблемы использования водно-энергетических ресурсов трансграничных рек в Центральной Азии и пути их решения. Душанбе, 2009. 34 с.

21. Захарова К.С. Водно-энергетические проблемы в Центральной Азии на современном этапе. Проблемы постсоветского пространства. 2018;5(3):298- https://doi.org/10.24975/2313-8920-2018-5-3-298-308

22. Жильцов С.С., Зонн И.С. Борьба за воду /Индекс безопасности. М. 2008. №3. Том 14.

23. Нечаева Е.Л. Водные ресурсы как фактор обеспечения национальной безопасности Республики Казахстан. 2006 с.

24. Topildiev S.R. XXI Asr suv muammosi: O'zbekistonda va markaziy osiyoda bartaraf etish yo'llari. Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil. 2023 yil. 5-сон.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.