Научная статья на тему 'ОРОЛ ДЕНГИЗИ ҚУРИГАН ТУБИДА ИҲОТА ЎРМОНЗОРЛАРИНИ БАРПО ЭТИШ МАҚСАДИДА ТУПРОҚ ҚОПЛАМЛАРИНИ ТАДҚИҚ ЭТИШ'

ОРОЛ ДЕНГИЗИ ҚУРИГАН ТУБИДА ИҲОТА ЎРМОНЗОРЛАРИНИ БАРПО ЭТИШ МАҚСАДИДА ТУПРОҚ ҚОПЛАМЛАРИНИ ТАДҚИҚ ЭТИШ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
62
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Орол денгизи қуриган туби / шўрланиш / саксовуллар / иҳота ўрмонлари / экологик мувозанат

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Исмонов Абдувахоб Жўраевич, Қаландаров Назимхон Назирович, Мамажанова Ўктамхон Хасанбаевна, Каттаева Гулноза Норқуловна, Дўсалиев Алижон Тошпўлат Ўғли

Мақолада Орол денгизи қуриган тубида шаклланган чўл қум тупроқларида иҳота ўрмонзорларини ташкил этиш масалалари кўрилган. Сув чекинган ҳудудлардан атмосферага йиллар давомида кўтарилган чанг-тўзонлар, тузлар ва бошқа ифлослантирувчи моддалар билан бирга кўтарилиб, атрофдаги ёндош ҳудудларни суғориладиган ерларини ва аҳоли пунктларини заҳарлаб, экологик мувозанатни бузилишига олиб келган. Шу нуқтаи назардан, иҳота ўрмонзорларини қулай табиий шароит ҳисобланган, шўрланиш даражаси кам бўлган чўл қум тупроқларида ўсиши яхши натижаларни бермоқда. Денгиз туби рельеф шакллари, унинг турли ҳудудларида ўзгача кўринишда, шимолий томондаги (Возрождение) оролларни рельефи бирмунча “аввалги” баланд қум тепалар ва қуруқликлардан иборат. Шарқий қисми рельефидаги аввалги “архепелаг ороллари” ни шамоллар таъсирида емирилиши-текисланиши оқибатида бир хил кўринишни ўз ичига олган, лекин қум тепаларни эол шамоллар таъсирида тўпланиши қум барханларини шаклланишига сабаб бўлган. Чўл қум тупроқлари денгизни қуриган тубида аксарият ҳудудларда шаклланган бўлиб, улар енгил қумоқли ва қумлардан тузилган ва бу тупроқларда саксовуларни ўсиши ва ривожланиши қулай ҳисобланади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Исмонов Абдувахоб Жўраевич, Қаландаров Назимхон Назирович, Мамажанова Ўктамхон Хасанбаевна, Каттаева Гулноза Норқуловна, Дўсалиев Алижон Тошпўлат Ўғли

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ОРОЛ ДЕНГИЗИ ҚУРИГАН ТУБИДА ИҲОТА ЎРМОНЗОРЛАРИНИ БАРПО ЭТИШ МАҚСАДИДА ТУПРОҚ ҚОПЛАМЛАРИНИ ТАДҚИҚ ЭТИШ»

ОРОЛ ДЕНГИЗИ ЦУРИГАН ТУБИДА ЩОТА УРМОНЗОРЛАРИНИ БАРПО ЭТИШ МАЦСАДИДА ТУПРОЦ ЦОПЛАМЛАРИНИ ТАДЦЩ ЭТИШ *Исмонов Абдувахоб Жураевич 2Цаландаров Назимхон Назирович 3Мамажанова Уктамхон Хасанбаевна 4Каттаева Гулноза Норкуловна 5Дусалиев Алижон Тошпулат

уFли

1б.ф.н., катта илмий ходим 2б.ф.ф.д.. (PhD) 3к.и.х 4к.и.х. Докторант 5Докторант Тупрокшунослик ва агрокимёвий тадк;ик;отлар институти, Тошкент. https://doi.org/10.5281/zenodo.10083879

Аннотация. Мацолада Орол денгизи цуриган тубида шаклланган чул цум тупроцларида щота урмонзорларини ташкил этиш масалалари курилган. Сув чекинган уудудлардан атмосферага йиллар давомида кутарилган чанг-тузонлар, тузлар ва бошца ифлослантирувчи моддалар билан бирга кутарилиб, атрофдаги ёндош уудудларни сугориладиган ерларини ва ауоли пунктларини зауарлаб, экологик мувозанатни бузилишига олиб келган. Шу нуцтаи назардан, щота урмонзорларини цулай табиий шароит уисобланган, шурланиш даражаси кам булган чул цум тупроцларида усиши яхши натижаларни бермоцда. Денгиз туби рельеф шакллари, унинг турли уудудларида узгача куринишда, шимолий томондаги (Возрождение) оролларни рельефи бирмунча "аввалги" баланд цум тепалар ва цуруцликлардан иборат. Шарций цисми рельефидаги аввалги "архепелаг ороллари" ни шамоллар таъсирида емирилиши-текисланиши оцибатида бир хил куринишни уз ичига олган, лекин цум тепаларни эол шамоллар таъсирида тупланиши цум барханларини шаклланишига сабаб булган. Чул цум тупроцлари денгизни цуриган тубида аксарият уудудларда шаклланган булиб, улар енгил цумоцли ва цумлардан тузилган ва бу тупроцларда саксовуларни усиши ва ривожланиши цулай уисобланади.

Калит сузлар: Орол денгизи цуриган туби, шурланиш, саксовуллар, щота урмонлари, экологик мувозанат

Аннотация. В статье рассматриваются вопросы создания лесных насаждений на пустынных песчаных почвах, образовавшихся на обсохщем дне Аральского моря. Из отдаленных районов поднимается в атмосферу с поднявшейся пыль, вместе солями и другими загрязнителями, отравляя орошаемые земли и населенные пункты соседних территорий и вызывая нарушение экологического баланса. Положительные результаты дает выращивание лесных рощ на пустынных песчаных почвах с низким засолением, которые считаются благоприятными природными условиями. Формы рельефа морского дна в разных его районах различны, рельеф островов (Возрождение) северной стороны состоит из несколько «примитивных» высоких дюн и суши. Бывшие «острова архипелага» в восточной части местности имели такой же вид вследствие эрозионно-выплёскивания ветрами, но накопление песчаных дюн под влиянием эоловых ветров вызвало образование песчаных дюн. На большинстве участков на сухом морском дне образуются пустынные песчаные почвы, сложенные легким супесями и песком, эти почвы благоприятны для роста и развития саксаулов.

Ключевые слова: обсохшее дно Аральского моря, соленость, саксаул, окружающие леса, экологический баланс.

Abstract. The article discusses the issues of creating forest plantations on desert sandy soils formed on the dry bottom of the Aral Sea. From remote areas, rising dust rises into the atmosphere, along with salts and other pollutants, poisoning irrigated lands and populated areas

of neighboring territories and causing a disruption in the ecological balance. Positive results are obtainedfrom growing forest groves on desert sandy soils with low salinity, which are considered favorable natural conditions. The shapes of the seabed relief in different areas are different; the relief of the islands (Vozrozhdenie) on the northern side consists of somewhat "primitive" high dunes and land. The former "archipelago islands" in the eastern part of the area had the same appearance due to erosion and sloshing by winds, but the accumulation of sand dunes under the influence of aeolian winds caused the formation of sand dunes. In most areas, desert sandy soils composed of light sandy loam and sand are formed on the dry seabed; these soils are favorable for the growth and development of saxauls.

Keywords: dried bottom of the Aral Sea, salinity, saxaul, surrounding forests, ecological balance.

Кириш. Бутун жахонда иклим узгариши шароитларида инсон фаолиятининг салбий таьсири натижасида, атроф-мухитда сезиларли узгаришлар кечмокда. Иклим узгаришлари, турли хилдаги табиий офатлар, курукликнинг барча кенгликларида сезилмокда. Окибатда табиий урмон билан копланган майдонлар кискармокда, сахроланишлар ва боткокликлар вужудга келмокда, атмосфера, литосфера ва сув ифлосланмокда. Табиий мухит холатининг инсон таьсирида узгариши, жонли ва жонсиз компонентларга кучли антропоген таьсири махаллий, минтакавий ва умумжахон экологик муаммоларни келтириб чикараган. Шу каби таьсирлар натижасида, минтакамиздаги экологик инкирознинг хавфлиси хисобланган "Орол муаммоси" юзага келган.

Утган асрнинг 1960 йилларидан бошлаб, Орол денгизининг сатхи жадал кискаришга учраб, унинг сатхи 22 метрга пасайиб кетди, акваторияси 4 мартадан зиёдга камайди, сув хажми 10 бараваргача камайди, сув таркибидаги туз микдори 112 г/л гача, Оролнинг шаркий кисмида эса 280-328 г/л гача етди. ^уриб колган туби майдони 3,5 млн. гектарни ташкил этиб, ёндош худудларга чанг, кум-тузли аерозолларини таркатиш манбаига айланган булиб, хар йили атмосфера хавосига 80-100 млн. тоннагача чанг кутарилади.

Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2019 йил 15 февралдаги №132 сон "Орол денгизи тубидаги суви цуриган уудудларда яшил цопламалар - уимоя урмонзорлари барпо этишни жадаллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги царори кабул килинди. ^арорда Орол денгизининг суви куриган тубида ихота урмонзорлари барпо этилиши режалаштирилган. Бу тадбирлар туз кучишининг олдини олиш максадида саксовулзор плантацияларини ташкил этиш асосида, биохилма-хилликни саклаш ва купайтириш, экотизимни мувозанатлаштиришга хизмат килиши курсатилган.

Тадкикотнинг методологияси ва объекти. Тадкикот услублари республикамизда нашр этилган "Давлат ер кадастрини юритиш учун тупрок тадкикотларини бажариш ва тупрок карталарини тузиш буйича йурикнома" [11], "Ердан фойдаланишда йирик масштабли хариталар тузиш ва тупрок тадкикотлари буйича умумиттифок курсатма" [2], шунингдек киёсий-геокимёвий, географик-створлар утказиш, лаборатория-аналитик хамда маълумотларни математик-статистик тахлили услублари ташкил этади.

Орол денгизи цуриган туби худудларида дала тупрок тадкикот ишлари утказилиб, унда ковланган кесмаларда тупрок профилининг морфологик тузилиши, янги яралмалар, асосий белгилари ва географик жойлашган урнилари урганилди, лаборатория-аналитик тадкикотлар учун тупрок ва грунт сувларидан намуналар олинган. Кимёвий тахлил ишлар УзПИТИ нинг "Пахта майдонларида тупрокларнинг агрофизикавий, агрокимёвий ва

микробиологик хоссаларини урганиш услублари" [10] ва институтда ишлаб чикилган, умумкабул килинган услублар асосида бажарилди.

Маъмурий жихатдан Орол денгизининг ярмидан купрок жануби-гарбий кисми Узбекистон (Коракалпогистон), шимоли-шаркий кисми Козогистон худудида жойлашган. Утган асрнинг 1960 йилларигача Орол денгизи майдони ороллари билан уртача 68,0 минг км2 ни ташкил этган. Денгиз шимоли-шаркдан жануби-гарбга чузилган, узунлиги 428 км, энг кенг жойи 235 км булган. Х,авзасининг майдони 690 минг км2, сувининг хажми 1000 км3, уртача чукурлиги 16,5 м атрофида узгариб турган. Орол денгизи юкори плиоценда ер пустининг пасткам ерларидаги ботикда хосил булиб, тубининг рельефи (гарбий кисмини хисобга олмаганда) текис. Орол денгизида жуда куплаб ярим орол, орол ва култиклар булган [7, 9].

Тадкикот натижалари ва мух,окамаси. Орол денгизи куриган тубида пайдо булган чул кум тупрокларини агрокимёвий, кимёвий ва физик-кимёвий хосса-хусусиятлари бажарилган кимёвий тахлил маълумотлари асосида ёритиб берилади. Турли геоморфологик майдонларда жойлашган тупрок гурухлари, Орол денгизи куриган тубининг катта майдонларида таркалган. Келтирилган тупрок намуналарининг кимёвий тахлил натижалари асосида, тупрокларни механик таркиби, сувли сурим тахлиллари, гумус, харакатчан фосфор ва алмашинувчи калий, сингдириш асослари, гипс, карбонатлар ва бошка кимёвий тахлиллар амалга оширилди. Куйида урганилган, чул кум тупрокларида саксовулзор ихота урмонзорларини барпо килиш максадида, ушбу тупрокларнинг агрокимёвий ва бошка хосса-хусусиятлари ёритиб берилади.

Чул кум тупроклар - чул зонасининг автоморф тупроклар типига мансуб булиб, механик таркиби асосан енгил кумокли ва кумлардан тузилган. Бу тупроклар денгизни очилиб колган ерларида пайдо булиши ва ривожланганлиги, улар эол кумларини ёки енгил механик таркибли кадимги аллювий жинслари билан боглик. Тупрок таркибининг говаклиги, бир неча хоссаларини намоён булишига олиб келган. Юкори сув утказувчанлиги боис, чукур намланиши, киска баландликка капиляр намликни кутарилиши хамда остида доимий намликни булишидир [5]. Чул зонасининг автоморф (чул кум) тупроклари орасида кулай табиий шароитларга эгалиги боис, усимликларни доимий усишидир. Гумусга камбагал лекин, усимлик колдикларини тез минераллашувига намлик ва иссиклик ёрдам беради. Куйида чул кум тупрокларининг механик таркиби келтирилган (жадвал).

Жадвал Орол денгизи куриган туби чул кум тупрокларининг механик таркиби, % х,исобида

Ке сма № ^атлам см, Заррачалари улчами мм да, микдори % да Физик лой <0,01 мм Механи к таркиб и номи

>0,25 0,250,1 0,10,05 0,050,01 0,010,005 0,0050,001 <0,0 01

4 0-14 1,2 2,8 26,1 50,9 6,4 8,7 4,0 19,1 ^умлок

14-45 2,1 12,5 37,7 40,5 2,4 4,0 0,8 7,2 ^ум

45-80 2,8 14,0 42,7 33,4 2,4 4,0 0,8 7,2 ^ум

80-115 2,3 13,5 54,8 21,5 2,4 4,0 1,6 8,0 ^ум

115152 2,1 14,0 59,3 16,7 2,4 4,0 1,6 8,0 ^ум

152200 1,6 16,0 62,5 12,7 2,4 4,0 0,8 7,2 ^ум

0-14 0,5 1,2 34,8 38,2 9,5 13,5 2,4 25,4 Енгил кумок

14-55 2,3 9,0 66,5 13,5 2,4 4,8 1,6 8,7 ^ум

6 55-95 0,6 4,3 43,5 24,6 10,3 12,7 4,0 27,0 Енгил кумок

95-150 3,0 11,0 74,9 3,2 2,4 4,8 0,8 8,0 ^ум

150180 2,8 9,6 75,7 4,0 2,4 4,8 0,8 8,0 ^ум

180215 3,1 10,5 72,1 6,4 1,6 5,6 0,8 8,0 ^ум

^оракалпогистон Республикаси худудларидан урганилган, Орол денгизи куриган туби тупроклари турли даражада шурланишга, деградация ва дегумификация жараёнларига учраган булиб, чулланиш жараёнларини жадал кечаётганлиги кайд этилди. Давом этаётган чулланиш жараёнлари тупрок копламларининг экологик ва мелиоратив холатига салбий таъсир этмокда [3]. Бундан ташкари, сув танкислиги шароитларида гидроморф тупрокларда табиий намликни танкислиги уларни автоморф тупроклар типига ёки гурухига утишига олиб келганлиги тадкикотларида кайд этилди. Жойларда йиллар давомида сув танкислиги, жазирама иссикликни юкори даражада кечиши натижасида, жуда кучли шурланган шурхокларга айланганлиги хамда грунт сувлари ер юзасига якин худудларда ут-усимликларни (галофитлар) барк уриб усишига олиб келган. Чул кум тупрокларида шурланиш микдори уртача кучсиз ва баъзан уртача шурланган холда учрайди. Шурланиш кучсиз гохо уртача микдорда булган бу тупрокларда саксовулларни яхши ривожланиши кайд этилди. Орол дегизи сувлари чекинган шаркий ва марказий кисмларида шаклланган чул кум тупрокларида 20-30 йиллардан буён тик усиб турган саксовул плантациялари ихота урмонзорлари сифатида чулланиш ва деградация жараёнларидан химоя вазифаларини бажармокда (расм).

Расм. Орол денгизи куриган тубининг куриниши. 2023 й

Шунингдек, Орол денгизи худудларида табиий усимликларни куриб кетиши натижасида эрозия жараёнлари давом этиб, шурланган тупрок юзасидан катта микдорда чанг ва туз заррачаларини кушни худудларга ёйилишига олиб келганлиги кайд этилди. Денгиз сувлари чекинган барча худудларда аникланган тупроклар деградация даражаларига турли даражада учраганлиги аникланди [6, 4]. Х,озирда урганилган тупрокларни барчаси гидроморф режимдан ярим гидроморф ва автоморф режимга утиш боскичларида ривожланмокда. Орол денгизи куриб бориши ва грунт сувлари сатхининг пасайиши натижасида, минтакада узига хос тупрок пайдо булиши, сахроланиш ва деградация жараёнларининг жадал юз беришига олиб келган.

Тупрок хосил булишининг дастлабки даврларида гидроморф режимида сувларнинг бугланиши натижасида, тузлар юкори катламларга кутарилмокда ва натижада хилма хил шурхоклар хосил булган. Сунг грунт сувлар сатхининг пасайиши натижасида тузларнинг юкори катламларга кутарилиши бироз пасайган. Тупрокларнинг умумий намлиги камайгандан сунг шамол эрозияси бошланади, бу жараёнлар эса уз навбатида тузларни кучли учишига хам сабаб булган.

Табиий ва сунъий яратилган ихота урмонзорларининг замини кузатилганда, улар асосан шурланмаган, кучсиз шурланган чул кум тупрокларида кулай ривожланаётганлиги хамда эрозия ва сахроланишга бардошлиги билан ажралиб турганлиги дала тадкикотларида аникланди. Денгиз туби рельеф шакллари, унинг турли худудларида узгача куринишда ва хажмда намоён булади, яъни шимолий томондаги (Возрождение) оролларни рельефи бирмунча "аввалги" баланд кум тепалар ва курукликлардан иборат. Шаркий кисми рельефидаги аввалги "архепелаг ороллари" ни шамоллар таъсирида емирилиши-текисланиши окибатида бир хил куринишни уз ичига олади, лекин кум тепаларни эол шамоллар таъсирида тупланиши кум барханларини шаклланишига сабаб булган. Натижада, кум уюмлари ва тепаликларини вужудга келтирган. Бу рельеф шакллари аввалрок денгизни сувини чекиниши окибатида хосил була бошлаган булиб, бу худуд тупроклари ландшафтида автоморф тупроклар ва ксерофит хамда галофит усимликлар сийрак булса хам шаклланиб улгурганлиги кайд этилди. Сабаби, денгиз сувининг чекиниш фазалари (боскич) аввало жануби-шаркий кисмларидан бошланганлиги натижасида, ушбу кисмларда эол кумликларни хамда ксерофит ва галофит усимликлар дунёсини хам шаклланишини келтириб чикарган. Курук (арид) иклим шароити жануби-шаркий кисмида жадал кечганлиги сувлардан очилиб колган зоналарида бирламчи тарзда давом этган [7, 8].

Умуман, Муйнок шахридан шимолга борган сари, баландликлар турлича булиб, кум уюмлари шаклидаги янги шаклланаётган барханлар учрайди, улар шамоллар таъсирида кучиб юрувчи кум тепалар эканлиги аникланди, кайсики уларни юза кисми хеч кандай усимликлар билан копланмаган. Ундан ташкари, сочилган кумларни улар атрофида куплаб майдонларда учратиш мумкин.

Хулоса килганда, кум уюмлари тепаларини, псаммофит, галофит ва саксовул усимликлари билан кам даражада копланганлиги, шимоли-гарбий ва гарбий шамоллар таъсирида, янада кумларни, тузли чанг заррачалари окимини харакатланишини келтириб чикаради, натижада "муваккат" янги рельеф куринишлари вужудга келмокда, бу холат денгиз тубининг аввал очилган кисмларида жадал кечмокда. Орол денгизи куриган тубида чул кум тупрокларининг шаклланиши асосан шимолий-шаркий кисмларида жадал кечган ва ушбу худудларда саксовулзор плантациялари мавжуд лекин, айрим худудлар борки у

ерларда шурланиш кам булиб, саксовулзор ихота урмонларини янада кенгайтириш

максадга мувофик.

REFERENCES

1. Бобомуродов Ш.М., Исмонов А.Ж. Орол буйи тупроклари холати, хосса-хусусиятлари-нинг узгариш динамикаси // Тупрокшунослик ва агрокимё" илмий журнали. Тошкент. 2023. №1. 6-11 бетлар.

2. Ердан фойдаланишда йирик масштабли хариталар тузиш ва тупрок тадкикотлари буйича умумиттифок курсатма / Москва, изд: "Колос". 1973. - С. 96

3. Исмонов А.Ж., Дусалиев А.Т., Мамажанова У.Х. Орол денгизи марказий кисми куриган туби тупрок-грунтларининг мелиоратив холати // O'zbekiston Milliy Universiteti хabarlari, №3/2/1. 2022й. - Б. 52-55 б.

4. Исмонов А.Ж., Дусалиев А.Т. Каттаева Г.Н., ^аландаров Н.Н., Мамажанова У.Х., Целинно-пастбищные почвы Аральской акватории // Узбекистон Миллий Университети хабарлари, 2022, № 3/1/1. 71-73 бетлар.

5. Исмонов А.Ж., Мамажанова У.Х. Saline soils of the Ага1 sea region and their rational use // FA0.2022. Halt soil salinization, boost soil productivity -Global Symposium on Salt-Affected Soils, 20-22 october, 2021. Proceedinds. pp. 57-58. Rome. https://doi.org/doi number. 2022

6. Каттаева Г.Н., Исмонов А.Ж. Солончаки, образовавшиеся на осушенном дне Аральского моря // Журнал "Научное обозрение". (биологические науки). Москва. 2022г, №4, стр. 112-117.

7. Сектименко В.Е., Исмонов А.Ж. Особенности опустынивания почв Приаралья // "Теоретические и прикладные проблемы географии на рубеже столетий". Материалы Международной научно-практической конференции. - Алматы: Казахский Национальный Университет, 2004. - С. 164-166.

8. Рафиков В.А. 2013. Процессы опустынивания южного Приаралья. Ташкент. типография АН РУз. С 140

9. Хюфлер Ф., Новицкий З. Зеленый щит осушеного дна Арала // Ташкент, 2003. -С. 5.

10. УзПИТИнинг Пахта майдонларида тупрокларнинг агрофизикавий, агрокимёвий ва микробиологик хоссаларини урганиш услублари / УзПИТИ. Тошкент.1993, 37 бет

11. ^узиев Р. ва бошкалар. Давлат ер кадастрини юритиш учун тупрок тадкикотларини бажариш ва тупрок карталарини тузиш буйича йурикнома / Меъёрий хужжат, Тошкент, 2013. 52 бет

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.