CC BY
57
М.Ф. Акыяова
ОРХОН-ЙЭНЭСЭЙ Я^МАЛАРЫ ЬЭМ БАШТОРТ ТЕЛЕНЕН ГЕНЕТИК БЭЙЛЭНЕШТЭРЕ
Тел аралашыу хоралы буларах тормош, йэшэу менэн тыгыз бэйлэнештэ. Ул Иэр вахыт удэ, ба-йый, узгэрэ. Элбиттэ, был узгэрештэр узенэн-узе барлыхха килмэй. Был процесс телгэ тэьдир иткэн факторзарга Иэм ханундарга бэйле. Тел-дец удешен, узгэрешен, боронгоИо менэн хэзер-геИен ейрэнеу уныц тарихы менэн тыгыз бэйлэнештэ тора.
Тюркологияла телдец килеп сыгышына, удешенэ, узгэреуенэ хагылышлы бегенге кендэ лэ асыхланмаган Иораузар куп кенэ. Мэдэлэн, Орхон-Йэнэсэй1 язмаларыныц хэзерге терки тел-дэре менэн уртахлыхтарына, боронго тел элемент-тарыныц бегенге кендэ лэ Иахланып йэки хул-ланыу процесынан тешеп халыуына хагылышлы Иораузар эле лэ актуаль Ианала.
Башхорт теленец Иэм башха хэрзэш терки телдэренец боронго дэуерендэге хэлен, тарихын, удеш процесын курИэтеусе язма хомартхылар бу-лып беззец эраныц У1—УШ быуатына хараган Орхон-Йэнэсэй язма хомартхылары идэплэнэ. Был язма хомартхылар, терки телле халыхтарзыц
иц боронго язмалары буларах, терки телле ха-лыхтар теленец боронго хэлен Иэм тарихи удешен ейрэнеу есен берзэн-бер сыганах Ианала.
Орхон-Йэнэсэй язма хомартхылары тураИын-да тэуге мэглумэттэр Петр I заманында ух кил-терелэ. 1692 йылда Амстердам бургомистры Николай Видзен Верхотурьянан алыд тугел ерзэ бил-дэИез языулы таштарзыц булыуы тураИында хэбэр итэ. Уларзы бер кем ухый за, кемдэрзец язмаИы булыуын да эйтэ алмай. Бары тик ерле халых билдэИез языулы таштар 100 йыл элек язылган булырга тейешлеген фараз итэ.
Язмалар серенец асылыуы, уларзы ухыу гилми эзэбиэттэ зур хызыхИыныу уята. Орхон-Йэнэсэй язмаларыныц алфавитын ейрэнеу менэн бер рэттэн, текстарзыц хайИы бер елештэре ейрэнелэ. Хатта айырым Иуззэр зэ ацлатыла. Орхон-Йэнэсэй язма хомарткыларын ейрэнеу буйынса В.В. Радловтыц, В. Томсендыц хезмэттэренэн тыш, В. Бартольд-тыц, В. Бангтыц, Е. Блошенец, В. Васильевтыц, Ф. Корштыц, Нэжиб Асимдыц, Н. Поповтыц, Шлегелдец фэнни хезмэттэре барлыхха килэ.
1 Теньях Монголия территорияЬында табылган язма таштар теркизэрзец атахлы хагандары, батырза-ры — Култэгин, уныц агаЬы Билге (Могилян) хаган, ахыл эйэЬе, хаган кэцэшсеЬе Тонйухух, гэскэр башлыхтары Кули Чура, Моюн Чура, Илтимиш идтэлегенэ куйылган. 1730 йылда Орхон-Йэнэсэй язмалары хахында мэглумэттэрзе швед офицеры, тотхон Филипп-Иоган Страленберг бирэ. Азат ителгэндэн Ьун ул, Швецияга хайтып, билдэЬез язмалы таштар туракында зур кулэмле (таблицалар менэн) мэхэлэ бадтырып сыга.
1889 йылда Н.М. Ядринцев Орхон йылгаЬы бассейнын ейрэнергэ археологик экспедицияга ебэрелэ. Ул узенец беренсе экспедицияЬында Тола, Орхон йылгаларын, Кара-Корум Ьэм Хара-Балгасун райондарын тикшерэ Ьэм Кошнин-Орхон районында, Цайдам куле янында, ике билдэЬез язмалы таш таба. Улар Икенсе Терки хаганатыныц билдэле Ьэм хермэтле кешелэре — Култэгингэ Ьэм Могилян-ханга арналган була. Был язма хомартхылар ике телдэ язылган. БилдэЬез языузан башха был таштарза хытай язмалары ла була. Ошо хытай язмалары ярзамында хомартхыларзыц Икенсе Терки хаганаты ханы Могилянга Ьэм уныц хустыЬы Култэгингэ арналган булыуы асыхлана. Текстар ике елештэн — Зур Ьэм Бэлэкэй язманан — тора. 1893 йылдыц 15 декабрендэ Дания Королева гилми академияЬы ултырышында тарихсы Ьэм телсе Вильгельм Том-сен (1842—1927) Орхон-Йэнэсэй язмаЬыньщ серен асыуын — ухый алыуын Ьэм язманыц терки халыхтары-ныхы булыуын эйтэ. В. Томсендыц тэуге ухыган Ьуззэре «Типк — терк» Ьэм «Тепт — тэцре» була. Асыхла-ныуынса, был язмалар Терки хаганаты язмалары була.
Каган (ха+хан) — бейек хан.
Кенсыгыш Терки хаганаты менэн Билге-хаган идара итэ (716—734).
Култэгин — тэхет вариды, гэскэр башлыгы (712 йылда улэ).
Акылова Мвнирэ Фэтих кыды, М. Акмулла исемендэге Башкорт дэулэт педагогия университеты ассистенты
© Ахылова М.Ф., 2011
Tеpки hэм къггай тeлдэpe бeлгecтэpeнэн бaшткa, И. Mapraap^ E. Блoшe кeyeк фapcы, Fэpэп тeл-дэpe бeлгecтэpe лэ был ,кoмapткылap мeнэн кы^ык-hынa. Бигepэк тэ кытэй тeлe бeлгecтэpe ?yp ты-pышлык hэм кы?ЫК:НЫНЫУ мeнэн тэpжeмэ елкэheндэ эшлэй. Был елкэлэ эшлэу элeгe кендэ лэ дayaм итэ.
Opxoн-Йэнэcэй я?мэ ,кoмapткылapbщ ейpэнey, xэ?epгe теpки тeлдэpe мeнэн caFbrarapbiy тeл Fилeмeндэ меЬим ypындbI билэй. Бepeнceнэн, был xэ?epгe теpки тeлдэpeнeн тapиxын ейpэнepгэ, уны теpле яклэп acыклapFa яp?aм итэ; икeнceнэн, K^apr^!^^! тaFы лa m^ipa, энлэу^ы eнeл-лэштepэ; еcенcенэн, Opxoн-Йэнэcэй я?мэ ,кoмap,гкылapынын xэ?epгe теpки тeлдэp cиcтeмa-Ьындэ билэгэн ypынын a^r^ay^i eнeллэштepэ.
Opxoн-Йэнэcэй я?мaлapы мeнэн кы?ыккын-Fffi Faлимдap ,кoмapткылap?bщ xэ?epгe теpки тeлдэp apahb^aFbi yp^in^i ^afo^a теpле фeкep?эp эйтэ. Mэçэлэн, B.B. Paдлoв Opxoн-Йэнэcэй я?мэ K0-мapткылapbI тeлeнeн y?eнcэлeкrэpeн бетэ теpки тeл-дэpe apata^a ин нык haxnan ,кaлFaны oFy3 тeлдэ-pe теpкеме булыуын иçбaтлapFa racima [б, 8-ce б.]. C.E. Maлoв тa теpки тeлдэpeн теpкемлэгэндэ Op-xoн-Йэнэcэй я?мэ ,кoмapткылapbI тeлeн 6opobfo тип aтaй hэм oFy3 тeлдэpe теpкеменэ индepэ [13, 7-ce б.]. B.r. Koндpaтьeв был я?мэ тeл мeнэн oFy3 hэм якут тeлдэpe apahындa гeнeтик бэйлэнeштeн бу-лыуын эйтэ [12, 14-ce б.].
Ниндэй гeнэ тeлдe xapaha, тa, унын бaйлыFы лeкcикahындa кypeнэ. Teлдeн лeкcикahы xaлык-тын тopмoшoн, aн-бeлeмeн, фeкep итeyeн caFыл-дыpa. Шугэ кypэ лэ лeкcикoлoгия, йэFни тeлдeн hy? бaйлыFын ейpэнeyce фэн, тeл Fилeмeнeн ин меhим бyлeктэpeнeн бepehe haнaлa.
Opxoн-Йэнэcэй я?мэ кoмapтк^Iлapындa б0-porno теpки?эp?eн йэшэу pэyeшeнэ, мэ?эниэтeнэ кэтылышлы hy??эp?e ocpaтaбbI?. Бopoнгo теpки?эp тeлeнeн aйыpым элeмeнттapы xэ?epгe кендэ лэ эктив Kyroamirta. Был xэ?epгe теpки тeлдэpeнeн бaшлaнFыcы б0p0HF0 теpки тeлдэpeнэ бapып то-тэты^ш тaFы лэ бep кэт иçбaтлaй. Шуга ^pa лэ, xэ?epгe теpки тeлдэpeнeн лeкcикahы б0p0HF0 теpки тeлe, бигepэк тэ Opxoн-Йэнэcэй 'E^ap^ ,кылapы тeлe мeнэн бэйлэнeшhe?, тип эйтэ эл-мэйбы?.
Opxoн-Йэнэcэй я?мэ ,кoмap,ткылapы тeлeн-дэге hy??эp?eн теп елеше теп теpки lry^pe hrna-
лэ. Унын лeкcик cocтaвынa кapaп xэ?epгe теpки тeлдэpe лeкcикahы мeнэн oxmam, тик бep a? ф0-нeтик y?гэpeш киcepгэн булыуын кypэбe?. Я?мэ кoмapтк^I hy??эpe, мeнэp rni^ap yrhэ лэ, бегенге кендэ лэ xэ?epгe теpки тeлдэpe лeкcик cocra-вындэ y?eнeн y?eнcэлeктэpeн ha^an хэ^эн.
Билдэлe бyлыyынca, бетэ xan^ixrap ?a бep-бe-pehe мeнэн мэ?эни, Mxracaan бэйлэнeшrэ йэшэгэн hэм йэшэй. Унын hе?емтэhe булып, тeлдeн лeк-cик cocтaвынa cит элeмeнттap килeп инэ бэшлэй. Э бынэ Opxoн-Йэнэcэй ,кoмapтткылapbшдa Fэpэп hэм фapcы hy??эpe ocpaмaй. Шуга лэ бe?, VI-VIII бы^та Opxoн йылгаЬы бacceйнbIндa йэшэyce теpки?эp бэшкэ xan^i, йoF0нтohoн киcepмэгэн, тип фapaз итэ aлaбы?.
Opxoн-Йэнэcэй я?мэ ,кoмapтткылapbI бaшткopт тeлeнeн фopмaлaшыyынa лэ й0F0нr0 яНэмэй кэл-мaFaн.
C.E. Maлoвтын теpкемлэyeнcэ бaшткopт тeлe яны теpки тeлдэpe теpкеменэ кapaй [13, 11-ce б.]. H.A. Бacкaкoв уны теpки тeлдэpeнeн ^mca, теpкеме ,кыпca,к-бyлFap теpкемcэheнэ индepэ [7, 13-cе б.].
Opxoн-Йэнэcэй я?мэ ,кoмap,ткылapы тeлeн-дэгe бep теpкем hy??эp?eн бaшкopт тeлeндэ ф0-тетик йе?е 1нэм мэFЭнэhe y?гэpмэгэн. Был hy??эp Opxoн-Йэнэcэй я?мэ ,кoмapт,кылapы тeлeндэ ниндэй MЭFЭHЭЛЭ 1нэм фopмaлa ,кyллaнылha, шул ук MЭFЭHЭЛЭ Нэм фopмaлa бaшкopт тeлe лeкcи-кэНы cocтaвынa килeп ингэн. Mэçэлэн, бегенге бaшткopт тeлeндэ ,кyллaнылFaн кук eceмдэpeнэ кapaFaн hy??эp Opxoн-Йэнэcэй я?мэ кoмapткы-лapындa куп 6улмэНэ лэ ,кyллaнылFaн:
Opxoн-Йэнэcэй я?мэ ,кoмap,ткылapындa tägri кук йе?ен; Tэнpeнe (Аллэны) aнлaткaн:
Tägri täg tägridä bulmi türk bilga qagan bu ödkä olurtum.
Tэцpeлэй кyкmэpзэ яpamылгaн з^эк mеpкu кaгaн булып ea%bimbrnda maxemкэ yлmыpзым (KT12. Бэлэкэй я?мэ).
Üza tägri basmasar, asra tälinmäsär türk bodun iligin törügin qäm artaru?
О^эн кук бaçмaha, açma ep яpылмaha, mеpкu xaлъŒ, rne^e, xoKyxmapbi^bi mм mapmbin aлa aлыp me?(KT22. 3yp я?мэ).
Tägridäki künkä jerdäki elimkä bökmädim
Kукmэгe %ояш%a, ep^e %эбшэ бepлэшмэмэ myймaным (E73)Q.
2 KT (^м—Ю^) — KYлтэгингэ apнaлFaн я^м^^. KTм — 1З юлдaн тopFaн Бэлэкэй язмa, KT6 — 14—5З юлдaн тopFaн 3yp язмa.
ПРОБЛЕМЫ BOCTOKOBEДEHИЯ. 2O11/1 (51)
Er bususlug tägri bulutlug bolti
Ир кайеылы, кук болотло булды (Ths II 79)4.
Tägri elimkä elcisi ertim
Сихри илемдэ мин уныц илсеке булдым (Е12).
• kün — хояш, кен ilgärü kün togsiqa.
Алеа — жояш сыгышына (КТ2. Бэлэкэй я?ма). kün ortu yütürük tün ortu qanta ТешкеИен ул хэлИе?лэнгэн, кисен хан эсендэ Tün udimadim, küntüz ulurmadim Тенен мин йохламаным, кенде? (эшИе?) ул-тырманым (КТ27)
Kün jämä, tün jämä jälü bardimiz. Квнв буйы, твнв буйы елдерзек (Тон. 27)5. Ol küntä tägti Тürk budun Tämir qapigqa. Ул квндэрзэ терки халкы Тимер Хапыгка тик-лем етте (Тон. 46).
Küntüz olursiqim kälmädi. Квндвзултыра алманым (Тон. 12). Был Иу?, шулай ух, kün batsiq — кенбайыш, kün togsiq — хояш сыгышы, kün кеуек тэ хулла-ныла:
Ilgärü kün togsyqa, birgärü kün ortusygaru, kurqaru kün batsykyga.
Алеа — ~кояш сыгышына, уцеа — кен уртакына, артка — кенбайышына (КТ2. Бэлэкэй я?ма).
Йыл ми?гелдэрен, вахыт тешенсэлэрен анлат-хан йэки улар менэн бэйлэнешле Иу??эр ?э байтах:
• jaz - я?
jaziga o guzgaru sü tasiqdimiz. Я^ын уеыззареа каршы зур еэскэр менэн сык-тык (КТ48. Зур я?ма). Jaj — йэй Jaj anta jajladim. Иэйен унда уткэр?ем. Küz — ке? Ol yil küzün Ул йыл кв^ен (МЧ20)6.
• qis — хыш
Mag u Qurg an qis lap jazig a og uzg aru sü tasiqdimiz.
Макы Хуреанда жышлап, язын уеыззареа каршы еэскэр менэн сыктык (КТ48. Зур я?ма).
• tün — тен
Tün udusiqim kälmädi
Твнен йоком килмэне (Тон.12) jirgaru tün ortusigaru.
Ьулеа — твн уртакына (КТ2. Бэлэкэй я?ма). On tünkä jantiqi tаg äbirü bardimiz. Ун твн тау кырынан барзык (Тон. 26).
jil — йыл
Ol jilqa türgis tapa Altun toga Artis ügüzüg käcä joritdimiz.
Ул йыыды тургиштэргэ каршы Алтун йышлы-еына, Иртыш йылеакына кутэрелдек (Тон. 36, 37). Älig jil isig kücig birmis. Илле йыл узенец эшен, кесен бирзе (КТ8. Зур я?ма).
tag — тан
Bolcuqa tag üntürü tägdimiz. Тац беленгэндэ Болчуеа еттек (Тон. 35). Тэбигэт, башхорт телендэ хулланылган ер едте менэн бэйлэнешле Иуз?эр?е Орхон-Йэнэсэй я?малы текстар?а шахтай куп осратыр-га мемкин: • qar — хар
Sügüg batimi qarig sökipän... Ьецге батымы тиклем карзы йырып... (КТ35. Зур я?ма)
Qarig sökdim joqaru.
Хар йырып, юеарыеа кутэрелдем (Тон. 25). tirig — тереклек, гумер, тормош Öltäc i budunug tirigrü igitim Улэсэк халыхты тормошха хайтар?ым (КТ29. Зур я?ма). jol — юл
Ölügi jurtda jolta qaltac i ärtigiz. Улеге илдэ, йортта, юлда каласак инегез (КТ35. Зур я?ма). Jolta jämä ölti köp.
Юлда шулай ук куп улделэр (Тон. 16). köl — кул
Qara költä sügüsdimiz.
Кара кулдэ Иугыштых (КТ42. Зур я?ма).
qum — хом
Cuqaj quzin Qara qumug olurur ärtimiz (Тон. 9). Чугай Кузын, Хара комдо йэшэу урыны иттек. aga — агас
Agac tutunu agturtim ögärki är. Агастарга тотоноп йэйэулэп барырга мэжбур иттем (Тон. 25)
3 Е (Е1—Е85) — Йэнэсэй йылгапы Ьэм Йэнэсэй йылгапы бассейнында табылган я?ма хомартхылар.
4Ths II 79 — Лондонда Ьахланган Орхон-Йэнэсэй я?ма хомартхылары.
5 Тон. — Тонйохухха арналган я?ма хомартхы.
6 МЧ — Моюн Чурага арналган текст.
AFacлытктap?a, тaш-тay?ap?a к^ыш xaraFa^ap йыйылып, бapыhы eтe йе? булды (Toн. 4). at — эт
Kül tigin alp atin binip opalu tägdi, ol at anta tüsdi.
Kелтэгин элып этынэ мeнeп hежyмгэ тэш-лэнды, эт йытылды (KT44. 3yp я?мэ). Äki ülügi atlig
Ите елеше этлы инe (Toн. 4). Ötüntüm sü jorïtdïm atlat tidim. «Fэcкэp йеpетэйeк, anapFa атланайьгк» тип yтeндeм (Toн. 25). böri-бype
Tägri küc birtük ücün qagim qagan süsi bori täg ärmis.
Tэнpe кеc биpгэнe еcен, этэм — кэгэн Fэcкэpe бYpeлэй икэн (KT12. 3yp я?мэ). adgir — aЙFыp
Ol tägdüktä Bajirqinig aq adgirig udluqin siju urty. Был бэpeлeштэ Бaйыp'кынbщ, a, эйты^и^, б0т0н hындыpa hyxra (KT3б. 3yp я?мэ). Bars — бapc Barsiq ölürmadi'm
M™ бapыcтap?ы yлrepмэнeм (KT36. 3yp я?мэ). Tеçтэp?e бeлдepгэн hy??эp ?э 6opohfo теpки я?мэ 'кoмap,ткыдapындa a? тугел. • Yegrän Yegrän at binip Epэн эт мeнeп (K415)7 aq —a,
Ol tägdüktä Bajirqinig aq adgirig udluqin siju urti (KT36. ?yp я?мэ).
Был бэpeлeштэ Бaйыp'кынbщ, a, эйты^и^, б0т0н hындыpa hyxra (KT36. 3yp я?мэ). boz — бу?
Äkinti Is bara jamtar boz atig binip tägdi (KT36. ?yp я?мэ).
^eHce тaпткыp ЫIшбapa Ямтap?ын бу? этынэ мeнeп hежyмгэ тэ^энды (KT33. 3yp я?мэ). qizil — кы?ыл qizil qanim tökti. Кы?ыл кэным тyгeп (Toh. 52). qara — xapa
qara tärim jügürti isig kücig bärtim (KT36. 3yp я?мэ).
Kapa тиpeмдe йyгepтeп, a'кыдымды-кеcемде биp?eм (toh. 52).
Г. Aйдapoв тэ бындэй hy??эpгэ ?yp иFтибap биpэ. Ул, э^^ым To^yxyKKa apнaп KymraFaH
7 K4 — Kyли 4ypara apнaлFaн текст.
кoмapткынын тeлeн тикшepeп, унын теп hy?лeк фoндbIHbщ ?yp елеше xэ?epгe теpки тeлдэpe мeнэн ypтaк булыуын билдэлэй. Mэçэлэн: тугэнлык-'кэp?эшдeк aтaмaлapы НЭМ кeшe aFзaлapы aтaмa-лapы (ogul — ул, qiz — кы?, bogaz — бoFa?, til — тeл), ижтимaFи тopмoш мeнэн бэйлe aтaмaлap (bäg — бeй, il — xaлык, дэулэт, bilig — бeлeм), xaйyaн aтaмaлapы; pyxи тopмoш, вэкыт мeнэн бэйге тешенcэлэp Н.6. [11, бб-cы б.]. Я?мэ к0-мapт'кылap?bщ лeкcикahындa теpки тeлдэpгэ hy^pa, килeп кepгэн Fэpэп НЭМ фapcы hy??эpe юк. VIII быуэт TornyxyKKa apHa^aH я?мэ 'E^ap^ кынын тeлe hy?лeк cocтaвы, г^эммэтик те?елеше ятынэн бapлык теpки тeдцэpe мeнэн тypaнaн-тypa менэcэбэттэ бyлFaн, ти Г. Aйдapoв [3, 10— 12-ce бб.].
ЮFapылa килтepeлгэн миçaлдap OpxoH-Йэнэcэй НЭМ бaшкopт тeлeндэ кyллaнылFaн hy??эp?eн бик a? елеше генэ.
Teлдeн куп быyaттapFa hy^irtFaH yçeш дэye-peндэ унын лeкcик ф0нды y?гэpeштэp киcepэ. Mиçaддap?aн кypeyeбe?cэ, Opxoн-Йэнэcэй я?мэ 'кoмapт'кылapы тeлeндэгe кэйны бep hy??эp?eн бaшткopт тeлeндэ мэFЭнэhe y?гэpмэй, бapы тик бep a? тышкы йе?е мeнэн бaшткopт тeлe зэк0ны-нэ 6уйН0н0п, фoнeтик яктэн бep a? y?гэpтeлeп кyллaнылa. Xэ?epгe теpки тeлдэpeндэ, шул идэптэн бaшкopт тeлeндэ, б0p0HF0 теpки тeлe-нeц hy?лeк xaзинahы haraam, тип эйтэ элэбы?. Xana 'кoмapтткыдap?a 'кyлдaныдFaн hy??эp?eц бep елеше, фoнeтик яктэн y?гэpeштэpгэ тapтылмa-rnrnca, элeккe мэFЭнэheндэ нэм фopмahындa кул-лaныдa. Был кypeнeш бaшткopт тeлeнeц Нэм xaд-кыбы???ыц тapиxын aцлapFa, 6opohfo aтa-бaбaдa-pыбы?Fa бapып тoтaшткaн тaмыpыбы??ы тaбыpFa яp?aм итэ, бэшкэ теpки xaдыктapFa элып бapып тoтaшrbIpa.
Шулэй итeп, Opxoн-Йэнэcэй я?мэ кoмapт-'кыдbIpынbщ лeкcикahын тикшepey шуны кYphэтэ: я?мэ к:oмapтк:ылap тeлeнeц ?yp елешен теpки тeдцэp еcен ypтaк бултэн hy??эp тэшкил итэ. Бын-дэй hy??эpгэ тopмoштa aйыpыyca 'кyллaнышды бултэн лeкcикaныц бep елеше инэ: тyFaндык-'кэp?эшдeк aтaмaдapы, йыл ми?гeлдэpe, вэкыт тешенcэлэpe мeнэн бэйдэнeшдe aтaмaлap, кeшe aFзaдapы Нэм шул тешенcэлэp мeнэн бэйдэнeш-лe aтaмaдap, тэбитэт, ep эдты бaйдытктapы мeнэн бэйлэнeшлe hy??эp, кeшeнeц ижтимэти тopмoшo мeнэн бэйдe aтaмaдap, xapaктep нэм ^фэны бeл-
ПPOБЛEMЫ BOCTOKOBEДEHИЯ. 2O11/1 (51)
дергэн атамалар, тэртип Иандары h.6. Былар лек-сиканьщ фонетика менэн сагыштырганда тото-рокло булыуын кYрhэтэ [2, 37-се б.].
Башкорт галимдарыныц да тикшеренеY ^?омтэлэре башкорт теленец Орхон-Йэнэсэй я?ма комарткылары теле менэн генетик яктан бэйлэнеш Y?енсэлектэрен табырга, унда билдэле бер уртак элементтар?ыц 11акланыуын асыкларга момкинлек бир?е [I; 15]
Боронго торки?эр?э я?ма hY? бик тэьдирле коскэ эйэ булган, тип уйланыла. Терелэр Yлгэндэр?ец доньялагы эштэрен ололап идкэ алып я?ылган Орхон-Йэнэсэй я?малары бе??ец, йэгни торки халыктар, осон бик эhэмиэтле. Был я?ма-лар аша бе? Y?ебе??ец тамыр?арыбы??ы, Yткэне-бе??е ацлай алабы?. Y? халкын берлэштереY, hаклап калыу осон йэн атыу кеYек мецэр йылдар элек яцгыраган hY??эр бе??ец халкыбы? осон богон дэ бик эhэмиэтле.
Э^ЭБИЭТ
1. Азнабаев A.M., Псянчин В.Ш. Историческая грамматика башкирского языка. — Уфа, 1983. — 245 с.
2. Айдаров Г. Язык орхонского памятника Биль-ге-кагана. — Алма-Ата, 1966.
3. Айдаров Г. Язык орхонских памятников древ-нетюркской письменности VIII века. — Алма-Ата, 1971.
4. Аманжолов А.С. Тюркская руническая графика. — Алма-Ата, 1980.
5. Арагачи З.Б. Современная и древняя енисей-ка. — Фрунзе, 1962. — 259 с.
6. Ахметов М.А. Глагол в языке орхоно-енисей-ских памятников. — Саратов, 1978. — 138 с.
7. Баскаков Н.А. Современная и древняя ени-сейка. — М., 1962. — 249 с.
8. Древнетюркский словарь — Л., 1969. — 494 с.
9. Ишбердин Э.Ф. Историческое развитие лексики башкирского языка. — М.: Наука, 1986. — 151 с.
10. Ишбердин Э.Ф. и др. Очерки истории башкирского литературного языка. — М.: Наука, 1989. — 256 с.
11. Кляшторный С.Г. Тюркологический сборник. — М., 1966. — 230 с.
12. Кондратьев В.Г. Грамматический строй языка памятников древнетюркской письменности VIII— XI вв. — Л., 1981. — 192 с.
13. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. — М.; Л., 1951. — 451 с.
14. Малов С.Е. Енисейская письменность тюрков. — М.; Л., 1952. — 114 с.
15. Псэнчин В., Эхмэтов М. Боронго Ьу??эр телдэ нисек Ьахлана // Совет Башкортостаны. — 1969. — 22 октябрь.
MehHM hy^ap: Tea, apaaambiy Kopaabi, 6opoHro Tea^ap, OpxoH-HaHaceH a?Ma KoMapTKbiaapbi, reHeraK 6ataeHem, aeKCHK cocTaB.
Key words: language, communicative means, ancient languages, the Orkhon-Yenisei runic inscriptions, genetic relation, vocabulary.
ГЕНЕТИЧЕСКИЕ СВЯЗИ БАШКИРСКОГО ЯЗЫКА И ОРХОНО-ЕНИСЕЙСКИХ ПИСЬМЕННЫХ ПАМЯТНИКОВ
В данной статье рассматриваются лексические связи башкирского языка и Орхоно-Енисейской письменности. Анализируются слова, которые употреблялись в древнетюркских памятниках и употребляются в башкирском языке. Объясняется значение этих слов. Дается общий обзор Орхоно-Енисейской письменности.
Munira P. ekilova
GENETIC LINKS BETWEEN THE ORKHON-YENISEI RUNIC INSCRIPTIONS AND THE BASHKIR LANGUAGE
The main focus of the article is the lexical links between the Bashkir language and the Orkhon-Yenisei runic inscriptions. Words that were used in the Old Turkic runic inscriptions and are in use in contemporary Bashkir are being analyzed here. The meanings of these words are given. A general review of the Orkhon-Yenisei script was undertaken.
