Научная статья на тему 'БАШҡОРТ ТЕЛ ғИЛЕМЕНДә МЕТЕОРОЛОГИК ЛЕКСИКАНЫ өЙРәНЕү КИМәЛЕ'

БАШҡОРТ ТЕЛ ғИЛЕМЕНДә МЕТЕОРОЛОГИК ЛЕКСИКАНЫ өЙРәНЕү КИМәЛЕ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
68
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БАШҡОРТ ТЕЛ ғИЛЕМЕНДә МЕТЕОРОЛОГИК ЛЕКСИКАНЫ өЙРәНЕү КИМәЛЕ»

Ядк^. POO8. № P

Э.Г. Искэндэров

БАШХОРТ TEЛ ГИЛEMEHДЭ METEOPOЛOГИK ЛEKCИKAHЫ

eЙPЭHEY KИMЭЛE

Xэзepгe бaшxopт э?эби тeлeнeц нopмaFa haлынFaн, xэзepгe тaлaптapFa яyaп биpepлeк фopмaлaшткaн фoнeтик 1юм гpaммaтик xopoлoшo бap. Э уньЩ лeкcикahы, лeкcик нopмaлapы элe лэ фopмaлaшыy hэм yçey пpoцecын racepo. ШyFa кypэ лэ э?эбиэттэ, шyлaй ук hвйлэy тeлмэpeндэ лэ э?эби тeл ку^га^н кapaFaндa aклaнмa-Fa^ ypbrnhbi: бepэмeктэp ,кyллaнылa. Улapзыц apahb^a бигepэк тэ диaлeктизмдap-^re^he? кaлькaлapзы, тeйeшheз лeкcик hэм мopфoлoгик вapиaнттapзы hэм MЭFЭHЭ бyтaлcытктapын кYphэтepгэ мвмкин. Бвгвнгв квндэ лэ лeкcик нopмaлapзы юлFa 1жлыу, элeк кябул итeлгэн бepэмeктэpзe яцылapы мeнэн aлмaштыpыy, hyззэpзeц MЭFЭHЭ нecкэлeктэpeн ac^iraay бyйынca ?yp эштэp влып бapылa.

Бaшкopт тeлeнeц hyзлeк cocтaвын твpлв ame^rop^a тикшepey hy^Fb йылдapзa яpaйhы ук yцыштapFa влгэштe. hyзъяhaлышы бyйынca тикшepeнeyзэp (T.M. Fэpи-пoв, M.X. Эxмэтoв, K.F. Ишбaeв), hy^p:^ тв?влвшв 1юм этимoлoгияhы бyйынca э^^у:^ (Э.Ф. Ишбы^ин, A.F. Шэйxyлoв, Ш.В. Haфикoв), этнoгpaфик hэм oнoмa-cтик лeкcикaлapFa apнaлFaн xeзмэттэp (Ф.F. Xиcaмeтдинoвa, А.Э. Kaмaлoв, Р.З. Шэ-кypoв h.б.) бьн-a acbK миçaл бyлa aлa.

Koнкpeт тeлдэpзeц лeкcикahын вйpэнey a^ipbiyca мвhим hэм aктyaль haнaлa. Tвpки xaлытктapзыц yткэнe тypahындaFы тapиxи бeлeшмэлэp бик a? йэки бвтвнлэй бyлмaFaн ca'xra, лeкcикa твpки тeллe xaлытктыц язмa э?эбиэткэ ra^pe бyлFaн 6OPO^ FO ЙЭШЭУ шapттapы тypahындa бaй мэFлyмэттэp биpэ ana.

Xэзepгe вaкыттa a^ipbrn твpки тeлдэp лeкcикahы бyйынca куп тенэ мaтepиaл-дap ^m^Fa^ Улap тeopeтик hыFымтaлap яhay вcвн ниге? бyлa aлa. Mэçэлэн, бaш-кopт Faлимдapы тapaфынaн бaçылFaн Fилми xeзмэттэpзэ лeкcикoлoгияныц aйыpым тapмaктapы, шул идэптэн мeтeopoлoгик лeкcикahынa кapaFaн кнйЬы бep hy^p нин-дэй:^ кимэлдэ caFbraa, yлapзыц диaлeкт вapиaнттapы кyphэтeлэ, бep-ниcэ лeкcик-ceмaнтик твpквмгэ лингвиcтик aнaлиз яhaлa. Лeкcикaныц cиcтeмaлы xapa^ep^a бу-лыуы xэзep бep ниндэй ?э икeлэнey тыyзыpмaй. Уныц cиcтeмaлылыFы, иц тэу?э, тeлдeц лeкcик cocтaвын твpквмдэpгэ бyлeп вйpэнey мвмкинceлeгeн биpэ. Шундай твpквмдэpзeц йыйылмahы лeкcикaныц двйвм ceмaнтик hэм тeмaтик клaccификaци-яhын бapлыккa килтepэ. Teлдeц лeкcик cocтaвын ^^мвлы кypeнeш pэyeшeндэ вйpэнeyзeц тeopeтик rare^pe (H.K. Дмитpиeв, Ж.F. Kиeкбaeв, B.C. Kyбpякoвa, K.M. Mycaeв, Д.H. Шмeлeв, M.B. Зaйнyллин, M.X. Эxмэтoв, Э.Ф. Ишб^зин, H.X. Mэкcyтoвa, С.Ф. Mиpжaнoвa h.б.) xeзмэттэpeндэ биpeлдe.

Искэндэров Эхмэт Гэрэй улы, Башкорт дэулэт университеты аспиранты

© Искандеров Э.Г., 2OO8

Башжорт me.i гuлeмeндэ мemeopoлoгuк лeкcuкaны вйpэнey кuмэлe

61

Ьущы rn^ap?a бamкopт тeлeнeц hy?лeк coda^rn лeкcик-ceмaнтик твpквмдэpгэ бyлeп тикmepey бигepэк тэ aлFa киттe. Бe??eц кapaмaккa, omo pэyeшлe бyлeп тикme-pey иц уцышлы, у^илы hэм мaкcaткa яpaшды aдымдap?ыц бepehe. Был ocpaктa тeлдeц hy?лeк бaйлыFы тyлыpaк идэпкэ aлынa, oKrnarn MЭFЭHЭ бepэмeктэpeн y?-apa caFыmтыpып вйpэнey eцeллэmэ, э?эби тeлгэ килeп инмэгэн лeкcик бepэмeктэp?e ac^iraay мвмкинлeгe apтa.

Xэ?epгe бamкopт тeлeндэ эhэмиэтлepэк лeкcик-ceмaнтик твpквмдэp eнтeклe тикmepeлгэн: кom, xaйyaн, бaлытк aтaмaлapы, тyFa:нлытк-,кэp?эшдeк тepминдapы, мaл-шлыкта, игeнceлeккэ, бamкopттap?ыц тpaдициoн aшaмльгктapынa, кeйeм-haлымынa, йopт-,кapaдцы aтaмaлapынa hэм бaшткa куп кeнэ твpквмдэpгэ бaFыmлaнFaн xe?мэттэp-?e кYphэтepгэ мвмкин. Был yцыштapFa кapaмaçтaн, элe hy?лeк cocтaвындa бвтвнлэй тикmepeлмэгэн йэки влвшлэтэ гeнэ тикшepeлгэн, eтмэhэ yлapFa кapaп лeкcик бepэ-мeктэp?eц э?эби тeлдэ eтepлeк дэpэжэлэ бyлмaFaн лeкcик-ceмaнтик твpквмдэp ?э бaйтaк. УлapFa, мэдэлэн yçeмдeк, минepaддap, бвжэт^, бam,кopттap?ыц б0p0HF0 hвнэp твp?эpeнэ (мeтaдл, aFac эmкэpтey, тyкыycылытк, aycылытк, кopтcoлoк, им-том-coлoк h.б.) кapaFaн лeкcик твpквмдэp?e индepepгэ мвмкин. Шyлaй ук бamкopт тeлeндэгe тpaдициoн мeтeopoлoгияFa кapaFaн лeкиcкaныц eтepлeк дэpэжэлэ тyплaн-мayы hэм уныц omoFa тикдeм мaxcyc вйpэнeлмэyeн билдэлэп yтepгэ кэpэк. Уныц ниндэй?ep влвшв бaшткopт hвйдэштэpe hy?лeктэpeндэ, pycca-бaшткopтca, бaшткopтca-pycca hy?лeктэpeндэ, бamкopт xaлткыныц мaтepиaль hэм pyxH кyльтypahынa ,кaFылыmды тapиxи, этнoгpaфик xe?мэттэp?э caFылыш тaпты.

Meтeopoлoгик лeкcикaны тyплay, Fилми тикmepeнey бyйынca тюpкoлoгиялa кaзaк, узбэк тeл Fидeмeндэ куп кeнэ фэнни эmтэp бaшткapылFaн. Был лeкcик кaтлaм кemeлeк тopмomoнoц твpлв ятктapын caF^^ipa. Ул бamткopт xaлткыныц hынaмыmтa-pы, pиyэйэттэpe, юpay?apы, дoнъя квтвyeнэ бэйлe бyлFaн hy??эp?e y? эceнэ aлa. Kидeп cыFыm яFынaн мeтeopoлoгия лeкcикahы твп бamкopт hy??эpeнэ hэм y?лэmтe-peлгэн hy??эpгэ бyлeнэ. Твп бaшткopт hy??эpe двйвм твpки cыFaнaкды hy??эp?e hэм бamкopт тeлeнeц y? hy??эpeн эceнэ aлa. Бamкopт тeлe мeтeopoлoгик лeкcикahыныц нигe?eн кYпceлeк твpки тeдцэpe вcвн ypтaк бyлFaн, твpки epлeгeндэ бapлыкк:a килгэн hэм yçemкэн hy??эp тэшкил итэ. Tвpлв xaдыктap apaлaшыy hв?вмтэheнэ тeлдeц лeкcикahы yçeme эcкe pecypcтap иçэбeнэ гeнэ тyгeл , э бaшткa куп тeлдэp?эн hy??эp y?лэmтepey нэтижэheндэ бapa, hy?лeк cocтaвы бaйый.

Xэ?epгe бaшткopт тeлe мeтeopoлoгик лeкcикahындa Fэpэп, фapcы, pyc 11эм бam-та куп тeлдэp?эн y?лэmтepeлгэн hy??эp бap. Сит тeлдэp?эн y?лэmтepeлгэн тайЬы бep?эpe фoнeтик, ceмaнтик y?гэpemтэpгэ биpeлгэндэp. Бamкa тeлдэp?эн y?лэmтe-pey?эp Fэ?эттэ пepeфиpик, икeнce дэpэжэлe твшвнcэлэp?e aтay вcвн гeнэ ,кyдлaнылa, eтмэhэ бындaй y?лэmтepey?eц haны лa бик rarae, yлap бвтэ xaдытк мeтeopoлoгияhы-нa кapaFaн лeкcикaныц ни бapы 6—7 % Fынa aдып TOpa. Эгэp xэ?epгe бamкopт тeлeндэгe двйвм лeкcикaныц 45 % тикдeмe y?лэmтepeлгэн лeкcикa булыуын идэпкэ aдFaндa, был кyphэткec бик бэлэкэй, элбиттэ. Eтмэhэ тaFы лa бep нимэнe идэптэн cыFapыpFa яpaмaй: cит тeлдэp?эн y?лэmтepeлгэн hy??эp?eц куп влвшв xэ?epгe бaш-кopт тeлeндэ иçкepгэн hy??эp pэтeнэ ингэн, yлap я?мa э?эби тeлeндэ лэ, йэнлe hвйдэy тeлмэpeндэ лэ hиpэк ,кyдлaнылaлap. Э тайЬы бep y?лэmтepeлгэн hy??эp йыш кыш бaшдыca иçкepгэн вapиaнт pэyemeндэ йвpвй?эp. Был фaкт бep нимэнe иçбaт итэ: бamкopт тeлeнeц xaлык мeтeopoлoгияhынa кapaFaн лeкcик твpквмвндэгe твп aтaмaдap 6opo^o ocop?a ук твpки нигe?eндэ фopмaлaшткaн hэм ныFынFaн.

Tpaдициoн мeтeopoлoгик лeкcикa твpки тeлдэpe hэм шул идэптэн бamкopт тeл бeлeмe вcвн дэ эhэмиэтлe лeкcик-ceмaнтик твpквмгэ ^apa^ cвнки haya тopomo-нoц ниceк булыуы тeлэhэ ниндэй xyжaдытк твpв мeнэн mвFвллэнeyce xaлыктap?ыц квнкypeme вcвн эhэмиэтлe ypын тoтa hэм шуныц в^н якшы Fынa yçemкэн лeкcик

Ядк^. POO8. № P

62

Э.Г. Искэндэров

теркемдэр рэтенэ карай. Сыгышы ягынан боронго Иэм тоторокло лексик-семантик разрядтарзыц береИенэ караган метеорологик лексика уценен; кулланылып йереу та-рихында тел белеме есен эИэмиэтле булган тезелеш Иэм мэгэнэ узгэрештэре ки-сергэн.

Халык метеорологияЪына караган лексиканы ейрэнеу башкорт халкыньщ донъяга карашын уны танып белеузе асыкларга ярзам итэ.

Э^ЭБИЭТ

1. Актуальные проблемы башкирской лексикологии и лексикографии: Сб. ст. Уфа, 1994. 149 с.

2. Антонов Н.К. Лекции по тюркологии / Под. ред. Э.Р. Тенишева. Якутск, 1984. 55 с.

3. Багаутдинова М.И. Этнографическая лексика башкирского языка: Автореф. дисс. ... канд. фиолол. наук. Уфа, 1997. 24 с.

4. Баишев Т.Г. Башкирские диалекты в их отношении к литературному языку. М., 1955. 112 с.

5. Баскаков Н.А. Введение в изучение тюркских языков. М.: Высшая школа, 1969. 383 с.

Ядкяр. 2008. № 2

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.