Научная статья на тему 'СИНТАКСИК СИНОНИМДАР, ПАРАЛЛЕЛИЗМДАР, ВАРИАНТТАР һәМ ДУБЛЕТТАР ТУРАһЫНДА'

СИНТАКСИК СИНОНИМДАР, ПАРАЛЛЕЛИЗМДАР, ВАРИАНТТАР һәМ ДУБЛЕТТАР ТУРАһЫНДА Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
109
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СИНТАКСИК СИНОНИМДАР, ПАРАЛЛЕЛИЗМДАР, ВАРИАНТТАР һәМ ДУБЛЕТТАР ТУРАһЫНДА»

ЛИНГВИСТИКА

стттттттттттттттттттттттттттттхттттт

Ядкяр. 2008. № 2

Д.С. Тикеев, С.Х. Эгзэмова

СИНТАКСИК СИНОНИМДАР, ПАРАЛЛЕЛИЗМДАР, ВАРИАНТТАР ЬЭМ ДУБЛЕТТАР ТУРАЬЫНДА

Синтаксик синонимдар туракында бадылган хе?мэттэрзе ухыганда уларга харата терле хараштар^ы, фекер?эр?е осратырга мемкин, телселэр, уззэренец тикшеренеу махсатынан сыгып, синтаксик синонимдар идэбенэ уларга охшаш булган куренеш-тэр?е лэ индерэлэр Иэм улар^ы: синтаксик параллелизмдар, синтаксик синонимдар, варианттар, дублеттар тигэн терминдар менэн атап йеретэлэр [Туйчибаев, 1973:13].

Теге йэки был синтаксик конструкциялар^ыц синонимлыгы тураИында hy? алып барганда, иц тэу?э, улар^ыц у?-ара параллель бэйлэнештэ тороуына игтибар итергэ кэрэк, сенки ике йэки бер нисэ hyзбэйлэнештец, hейлэмдец параллель бэйлэнештэ тороуы гына синтаксик синонимдарга хас билдэлэр?е асыхлауга мемкин-селек бирэ. Синонимдар?ыц бетэhе лэ — параллелизмдар, тик телдэге барлых параллелизмдар ?а — синонимдар тугел. Элбиттэ, синонимдар — параллелизмдыц бер тере, эммэ параллелизм тешенсэhенец йекмэткеhе синоним тешенсэИе менэн сагыштыр-ганда кицерэк Иэм тэрэнерэк [Сергалиев, 1987:37]. Был фекер?е идбат итеу есен В.П. Сухотин тубэндэге Иузбэйлэнештэрзе: «жить в Москве», «приехать в Москву», «приехать из Москвы», «отдохнуть под Москвой» мидал итеп килтерэ, улар, бер ук арауык менэсэбэтен белдереу?эренэ харамадтан, составы Иэм эйэртеусе Ьуззец мэгэнэИенэ, эйэреусе Иэм эйэртеусе Ьуззэрзец формаларына харап, синтаксик сино-нимдар?ы гына тугел, хатта синтаксик параллелизмдар?ы ла барлыкка килтермэй?эр [Сухотин, 1960:15].

В.П. Сухотин да, В.И. Кононенко ла синонимдар?ы параллелизмдар тип идэплэй, лэкин улар параллелизмдар?агы мэгэнэ яхынлыгын Иэм охшашлыхты синтаксик синонимдар менэн тап килэ тип радламай?ар.

Ошо ку?лектэн сыгып хараганда, башхорт телендэге вйгэ кайтты — вйгэ якын-лашты Иу^бэйлэнештэре параллелизм куренешен барлыхжа килтерэлэр, сенки урын менэсэбэтен белдерэлэр, эйэртеусе Иу^эр булып та бер семантик теркемгэ хараган хэрэкэт хылымдары килгэн, улар у?-ара эйэртеу юлы менэн бэйлэнгэн. Эгэр ?э вйгэ кайтыу Иэм вйгэ якынлашыу Иу^бэйлэнештэре урын менэсэбэтенец бер тере булган хэрэкэттец йунэлешен белдерИэлэр, синонимдар булалар, эгэр ?э беренсе Ьузбэйлэ-неш — хэрэкэттец тамамланыу пунктын, э икенсеИе тик хэрэкэттец йунэлешен генэ белдерИэ, был Иу?бэйлэнештэр синонимдар?ы тугел, тик параллелизмдар?ы гына барлыхжа килтерэлэр.

Тикеев Данис Солтан улы, филология фэндэре докторы, профессор, Стэрлетамак дэулэт педагогия академиякыныц башкорт филологиякы факультеты деканы;

Эгзэмова Сайма Хвснулла кы$ы, башкорт теле кафедракы ассистенты

© Тикеев Д.С., Эгзэмова С.Х., 2008

Синтаксик синонимдар береИе икенсеИен алмаштыра ала, сенки улар бер ук мэгэнэне ацлаталар. В.П. Сухотин да, И.И. Ковтунова ла параллелизм Иэм сино-нимдарга карата ошондай ук фекерзэ торалар: эгэр зэ йекмэткегэ зыян килмэйенсэ синтаксик конструкциялар береИе икенсеИен алмаштыра алИа, улар синонимдар рэтен барлыкка килтерэлэр [Сухотин, 1960:15; Ковтунова, 1955:133].

Лэкин М.Ф. Палевская Иэм М.С. Сергалиев, И.И. Ковтунованын синоним-дарзын тулы параллелдэр булыуы тураИындагы фекеренэ каршы тешеп, уларзын фе-керен инкар итеп, телмэрзэ йыш кына синтаксик синонимдар, синтаксик варианттар Иэм синтаксик дублеттар булыуын да радлайзар, Иэм улар был куренеште паралле-лизмдарзын айырым терзэре итеп идэплэйзэр.

Галимдарза синтаксик варианттар мэсьэлэИендэ лэ берзэм генэ караш юк. Тел гилемендэ вариантлыкты тар Иэм кин мэгэнэлэ анлаусылар бар. Улар лексик Иэм грамматик синонимдарзы, варианттарзы бер-береИенэн кырка айырыла тип курИэтэлэр [Граудина, 1970:6]. Тикшеренеуселэрзен икенсе теркеме вариантлыкты кин мэгэнэлэ анлай, был галимдар параллелизмдарзын бетэ терзэрен дэ, синонимдарзан башкала-рын, синтаксик параллелизмдарга индерэлэр. Лэкин бында тагы ла шуны эйтергэ кэрэк: был осракта синтаксик синонимдарзан тыш варианттар Иэм дублеттар тешенсэИе барлыкка килеуен курИэтэлэр.

И.П. Распопов фекеренсэ, вариантлык парадигматик менэсэбэттэрзен булыуы менэн анлатыла, улар функциялары буйынса тап килеусе, лэкин формалары менэн бер-береИенэн айырылыусы рэтте тэшкил итэлэр [Распопов, 1962:200]. Эммэ«Мы пили чай» Иэм «Пили» тигэн тулы Иэм кэм Иейлэмдэрзе сагыштырып, кайИы бер тикшеренеуселэр уларзы синтаксик варианттар тип атай [Калечиц, 1962:143]. Куре-неуенсэ, Е.П. Калечиц синтаксик синонимдар Иэм синтаксик варианттар тураИында башкасарак фекер йеретэ. Ул, варианттарзан айырмалы рэуештэ, синонимдарза уларзын анлаткан дейем мэгэнэИендэ Иэм кулланыу сфераИында айырмалыктар курэ. Уценен фекерен автор тубэндэге мидалдарга нигезлэнеп анлата: «как только мы вышли...» Иэм «едвамы вышли...». БеренсеИе эш-хэрэкэттен хэзер ук булыуын, э икенсе-Ие — «бе? сак-сак сыгып елгерзек» тигэнде анлата. Йэки «дом, расположенный на берегу» — йылга буйындагы йорт Иэм «дом, который был расположен на берегу» — йылга буйына урынлашкан йорт. ЬунгыИы, сифат кылым эйтеме, китап телмэре есен хас конструкция [Калечиц, 1962:143]. И.П. Распопов фекеренсэ, коммуникатив берэ-мектэр варианттарзы барлыкка килтерИен есен уларза Иуз тэртибен, интонацияны узгэртергэ кэрэк, эммэ Иейлэмдэрзен структур йекмэткеИе узгэрешИез булырга, йэгни был осракта варианттар бер ук коммуникатив бурысты утэргэ тейештэр: «Ночью — произошел взрыв» — «Взрыв — произошел ночью» [Распопов, 1962:201]. М.Ф. Палевская синтаксик варианттар тип бер-береИенэн бер терле менэсэбэттэрзе биреу ысулы менэн айырылыусы конструкцияларзы атай («томившийся от ходьбы» Иэм «утомившийся ходьбой»). Был осракта, тип яза ул — беренсе Иузбэйлэнештэ Иуззэр уз-ара — башкарылыу юлы менэн, э икенсе Иузбэйлэнештэ бэйлэуесИез башкарылыу юлы менэн бэйлэнгэн [Палевская, 1964:97]. Л. Граудина фекеренсэ, грамматик ва-рианттарга тубэндэге Иызаттар йэки критерийзар хас: 1) грамматик системалылык; 2) функциональ тигезлек (эквивалентлык); 3) бер-береИен алыштыра алыусанлык; 4) сагыштырылыусы грамматик структураларзын бер терлелеге [Граудина, 1970:10]. Унын фекеренсэ, синтаксик вариантлык контекста асыклана: «читатель ждет новых книг» — «читатели ждут новых книг»; «в университете изменились контингенты студентов» — «в университете изменился контингент студентов» И.б. [Граудина, 1970:9]. Татар телсеИе С.М. ИбраИимов фекеренсэ, синтаксик варианттар уззэренен тезелештэре, формалары Иэм бэйлэнеу ысулдары менэн бер-береИенэн айырылмай, улар шулай ук йекмэткелэре менэн дэ бер-береИенэ тап килэлэр [ИбраИимов, 1976:36].

H.Д.Aбдyддaeвa: «^mmc™: вapиaнттap бep ук cинтaкcик кaтeгopиядapзы бeдцepэлэp, бep ук гpaммaтик мэFЭнэлe бyлaлap; бep теpле йекмэткeлe булып, cинтaкcик вapи-aнттapзыц мемкин бyлFaн эйэлeклeк-эйэheзлeк теpзэpeн; интoнaцияныц, бep ук ^maxcns: кaтeгopияныц бepлeгeн; hейдэм киçэктэpeнeц тэpтибeн; бэйлэнey ыcyл-дapын, oкшaшдыFын бeлдepэлэp», — тип язa [Aбдyллaeвa, l978:ll].

Эйтeлгэндэpзэн кypeнeyeнcэ, cинтaкcик вapиaнттap тypahындa куп Faлимдap-Зыц фeкepe тaп килэ: вapиaнттap, теп hейлэмдeц cтpyктypahын haкдaп hэм ^мш-нeнттapзыц иçэбeн yзгэpтмэйeнcэ, cинтaкcик кoнcтpyкцияны тpaнcфopмaциядay ни-гeзeндэ бapлыткк:a килэ, тик был ocpa^ra кoмпoнeнттap вaкыт, теp, йyнэлeш, haн кeyeк мopфoлoгик кaтeгopиядapын Fbrna yзгэpтэ aдa: «Я читаю книгу» — «Я читал книгу» — «Я буду читать книгу» йэки «Ребенок играет во дворе» — «Дети играют во дворе» [Aдaмeц, l978:Pl5].

CM^a^Mx кoнcтpyкциялapзыц вapиaнттapы, B.^ Koнoнeнкo бидцэлэyeнcэ, — бep ук йекмэткeнeц теpлеcэ биpeлeye ул; ундай кoнcтpyкциялap бep-бepeheнэн бep теpле мэFэнэнe биpey ыcyлдapы мeнэн гeнэ arnipbiíanap [Koнoнeнкo, l97O:PO]. Bap^ aнттap cинoнимдap тyгeл, yлap йэ тaп килэлэp, йэ yлapзыц йекмэткehe гpaммaтик мэFЭнэнeц cиcтeмahын yзгэpтмэй [Шeндeльc, l96P:l8]. Cинтaкcик cинoнимдap hэм cинтaкcик вapиaнттap бep-бepeheнэн шуныЬы мeнэн дэ amaina: ramare^ вapиaнт-тap гpaммaтик мэFЭнэлэpe бyйынca тaп килэ; yлapзыц (вapиaнттapзыц) MЭFЭHЭ теçмеpлектэpe бyлмaй, э cинoнимик кoнcтpyкциялapзa hyзбэйлэнeштэpзeц hэм hейдэмдэpзeц едтэлмэ MЭFЭHЭ бизэктэpe идэпкэ aлынa [Haгдaлиeв, l98O:9].

Cинтaкcик вapиaнтлытктыц тaFы лa бep билдэhe — едтэлмэ бизэктэpзeц y?repe-ye. вдтэлмэ б^эст^ тигэндэ бeз был ^py^rypami yзгэpтмэyce бизэктэpзe идтэ тoтaбыз. Мэдэлэн, встэлдэ китаптар ята — встэлдэ китап ята. Был билдэ шишк-cик вapиaнтты cинтaкcик cинoнимдaн aйыpa, э теп бизэктэp кoнcтpyкцияныц cтpyк-тypahын yзгэpтэ [Cepгaлиeв, l987:5l].

Ьейлэмдэ hy? тэpтибeнeц y?repeye тик вapиaнттapзы Fынa бapлыткк:a килтepэ: Бвгвн ул xикэйэтте мин Ыцэ hвйлэйем (З.Биишeвa) — Мин бвгвн Ыцэ ул xикэйэтте hвйлэйем. Ул xикэйэтте мин бвгвн Ыцэ hвйлэйем. hвйлэйем мин ул xикэйэтте Ыцэ бвгвн. Ул xикэйэтте Ыцэ бвгвн Ыйлэйем мин ^б.

Лэкин hy? тэpтибeн yзгэpтey hэp вaкыттa лa кoнcтpyкцияны тyлыhынca yзгэpтмэй, был ocpaxra cинтaкcик cинoнимдap бapлыткк:a килэ: Быларзыц ни hвйлэгэнен Гэлинур ацламаны — Гэлинурга быларзыц ни Ыйлэгэне ацлашылманы.

Cnmaren«: вapиaнттapзыц бapлытккa килeyeндэ интoнaцияныц эhэмиэтe лэ ?yp: Ьин бвгвн куп эшлэнец бит hейлэмeн интотцияны yзгэpтeп, теpле MЭFЭHЭ биpepгэ мемкин: бep ocpaктa ул ябaй инфopмaция, икeнceheндэ — кэмheтey, мыçкыллay, еcенcеhендэ — xyплay, мaктay, prna булыу?ы aцлaтa h.б. Лэкин вapиaнттapзa теп cipy^rypa haкдaнa, cенки был кoнcтpyкциялap cинoнимдap тyгeл, yлap — тик бep hейлэмдeц вapиaнттapы Fbirn. Э интoнaция cинтaкcик cинoнимдapзы лa бapлыккa килтepэ aдa: был ocpa'o'a xэбэp hейлэм hopay hейлэмгэ эйлэнэ, э hopay hейлэм бoйopoy-ендэy, т0ЙF0 hейлэм 6улып китэ: Хунактар килэ. — Хунактар килэ? — Хунактар килэ!?

Бaшкopт тeлeндэгe hейлэмдэpзe caFbrarapbrn xapay был фeкepзeц бeззeц тeл еcен дэ xac булыуын кyphэтэ: Бэлки, гумер hэр кемгэ лэ шулай куренэлер: уга тиклем йэшэгэндэргэ лэ, унан куц йэшэйэсэктэргэ лэ! (P. Coлтaнгэpэeв) — Бэлки, гумер hэр кемгэ лэ шулай куренэлер: уга тиклем йэшэгэндэргэ лэ, унан Ьуц йэшэйэсэктэргэ лэ? Mиçaдцapзaн кYpeнeyeнcэ, œrnce 11ейлэм бepeнceheнэн интoнaцияньщ y?repeye мeнэн ^Mp^a, интoнaцияныц y?repeye hopay hейлэмдe бapлыткк:a кидтepэ.

Bapиaнттap бapлыккa килeyзэ уныц кoмпoнeнттapы лa эhэмиэткэ эйэ, cенки тай^: бep ocpaктapзa вapиaнттapзa кoмпoнeнттapзыц иçэбe лэ yзгэpэ [Шeндeльc,

Ядкяp. POO8. № l

1962:15]. Был хэл башкорт телендэ лэ кузэтелэ: квн — эде квн — йэйге эде квн; твн — карацеы твн — кышкы Ьалкын карацеы твн И.б.

Синтаксик параллелдэрзе барлыкка килтереузэ грамматик формалар, килеш ялгаузары, ярзамсы Иуззэр, бэйлэуестэр зэ катнаша: хат я^ыу — хатты я^ыу; вй эргэкендэ йврву — вщвц эргэкендэ йврву И.б.

Эйэреусе Иуз эйэртеусе Иузгэ ярзамсы исемдэр, килеш ялгаузары менэн бэйлэнгэн Иузбэйлэнештэр телселэрзэ терле караштар тыузыра: берэузэр уларзы синтаксик синонимдарга индерэ: стоять у стола Иэм стоять около стола [Сухотин, 1960:16], икенселэр синтаксик варианттар тип идэплэй [Палевская, 1964:97]. Без был осракта тэуге карашты яклайбыз, сенки бындай Иузбэйлэнештэрзен анлаткан мэгэнэ бизэге узгэрэ: китап укыу — китапты укыу; парта алдында тороу — парта-ныц алдында тороу — тэугелэре — билдэИезлек, э икенселэре билдэлелекте бел-дерэлэр [Кейекбаев, 1997:72].

Варианттар, кайИы бер галимдарзын фекеренсэ, трансформацияга ла бирелэ ала, улар конструкцияларзын бер-береИен алыштыра алыузы вариантлыктын бер бил-дэИе, тип фекер йеретэ [Терехина, 1975:127]. Беззен карамакка, трансформацияга бирелеу Иэм конструкцияларзын береИенен икенсеИен алмаштырыуы синонимлык-тын билдэИе, шунлыктан синтаксик мэгэнэнен узгэреуе йэки узгэрмэуе ике терле куренеште: беренсеИе — синонимдарзы, э икенсеИе — варианттарзы барлыкка кил-терэ.

Тимэк, синтаксик синонимдар барл^1*кка килИен есен грамматик йекмэткенен узгэреуе кэрэк, э тулыИынса тап килеу — вариантл^1л^1к: билдэИе.

Е.И. Шендельс синтаксик варианттарзы ике теркемгэ булэ: «мэгэнэле» варианттар Иэм «мэгэнэИез» варианттар. Мэгэнэ тедмерлэнешле конструкциялар тигэндэ, ул — синтаксик варианттарзы, э мэгэнэ тедмерлэнешИез варианттар тигэндэ синтак-сик дублеттарзы куз унында тота. Шулай булгас, синтаксик дублеттарзын да уззэренэ генэ хас синтаксик билдэлэре бар, шул билдэлэренэ карап, синонимдар варианттар-зан айыр^1ла [Шендельс, 1962:10].

М.Ф. Палевская фекеренсэ, синтаксик дублеттар — мэгэнэлэре буйынса тап килмэусе синтаксик конструкциялар, улар тик лексик элементтары менэн генэ айы-рылалар: «стою около стола» — «стою у стола» — «стою возле стола».

Е.И. Шендельс курИэтеуенсэ, синтаксик дублеттар шулай ук параллель конст-рукциялар, тик улар мэгэнэлэре Иэм кулланылышы буйынса бер-береИенэн айырыл-майзар. КайЛы бер тикшеренеуселэр синтаксик дублеттарзы бер-береИенэн мэгэнэлэре буйынса айырылмаусы, лэкин терле стилдэрзэ куллан^:лышы буйынса гына айыры-л^1усы конструкциялар тип идэплэй, улар терле лексик тултырышлы булалар [Попова, 1968:4—5]. Беззен уйыбызса, синтаксик дублеттар — параллель, бер ук терле структуралы, бер терле лексик тултырышлы, мэгэнэлэре буйынса тап килеусе конст-рукциялар. Был хакта исемдэре алда курИэтелгэн галимдар хезмэттэрендэ кат-кат язалар: синтаксик дублеттар — терле телмэр стилдэрендэ кулланылыусы, дейем йекмэткенен тедмерлэнештэрен биреусе, йэгни мэгэнэне терлелэндереу максатында кулланылыусы куренештэр [Сергалиев, 1987:50].

Шулай итеп, синтаксик дублеттар Иэм синтаксик варианттар синтаксик сино-нимдарзан уззэренэ генэ хас билдэлэр менэн айырылалар.

Синонимдарзы, варианттарзы Иэм дублеттарзы параллелизмдын айырым терзэре итеп карап, уларзы синтаксик синонимдарзан булеп алып, параллелизмдарзы кин Иэм тар аспектта карау, тикшереу кэрэк тип уйлайбыз. Параллелизм кин аспекта — синтаксик-стилистик куренеш, ул (параллелизм) тар мэгэнэлэ, синонимдарзы ла, варианттарзы ла, дублеттарзы ла уз эсенэ ала, шул ук вакытта параллелизм тар мэгэнэ-лэ — кин аспектлы параллелизмдын айырым тере. Ул шул билдэИе менэн синоним-

дapзaн, вapиaнттapзaн hэм дyблeттapзaн aйыpылa, икeнce hyззэp мeнэн эйткэндэ, cинoнимдapFa лa, вapиaнттapFa лa, дyблeттapFa лa кapaмaycы тap мэFэнэлэгe пapaллe-лизм. Tap мэFЭнэлэгe пapaллeлизмдapFa миçaл итeп тyбэндэгe hyзбэйлэнeштэpзe ^TOp hyззэpe мeнэн эйткэндэ) «пapaллeлизмдapзын y^pe^ килтepepгэ мвмкин: идти от школы (мэктэптэн киmеy) hэм идти из школы (мэктэптэн сыгыу) [Mopoз, 197З:96]. Бындaй кoнcтpyкциялap вapиaнт тa, дyблeт тa тyгeл, yлap бep-бepeheнэн мэFЭнэлэpe бyйынca нык aйыpылaлap, шуа кypэ yлapзы cинoнимдap тип тэ эйтeп бyлмaй, cвнки yлap xэpэкэттeц бaшлaнып китey hэм xэpэкэттeц cыFыш пунктын бeлдepэлэp, э был гpaммaтик пoзициялapзын тaп килeye тYгeл. Шунлыкган B.^ Cy-xoтин тapaфынaн тэкдим нгелгэн «идти из города» hэм «идти от города» hyзбэйлэнeш-тэpeн бeз ?э cинтaкcик дyблeттap иçэбeнэ индepeyзe двpвç бyлa тип иçэплэйбeз: кала эсенэн киmеy 11эм каланан киmеy.

Пapaллeлизмды киц плaндa кapaFaндa caFыштыpылFaн кoнcтpyкциялapзын йвкмэткehe бep-бepeheнэ якын дa, aлыç тa булыуы мвмкин. Икeнce hyззэp мeнэн эйткэндэ, тap мэFЭнэлe пapaллeлизмдapзa o,кшaшлытк вдтвнлвк aлha лa, yлapзa arnip-мaлытктap ?a юк тYгeл. Bapиaнттap hэм дyблeттapзын мэFЭнэлэpe тaп килhэ лэ, yлap-?ын cтpyктypahындa ?yp бyлмaFaн aйыpмaлытктap мoтлaк бyлыpFa тeйeш. Шу-a кYpэ лэ yлapзы «пapaллeлизм — cинoним — вapиaнт — дyблeт cxeмahы мeнэн кYphэтepгэ бyлa», — тип M.C. Cepгaлиeв [Cepгaлиeв, 1987:51].

Tyбэндэгe hyзбэйлэнeштэpзэ cинтaкcик пapaллeлизмдapзын aлдa энгелгэн бap-лык aйыpмaлытктapын кYpepгэ бyлa: калага килеy «пpиexaть в гopoд» — калага якын-лашыу «пoдъexaть к гopoдy» — каланыц эсенэ инеy «^aexa^ в гopoд» — калага тиклем килеy «^oexara дo гopoдa» — калага саклым килеу c^oexan дo гopoдa», былap apata^a калага килеу cинтaкcик cинoним; калага якын килеу — калага табан килеу — rama^ етк вapиaнт; калага тиклем килеу — калага саклы килеу — cинтaкcик дyблeт; калага килеу — калага тиклем килеу — тap мэFЭнэлэгe пapaллeлизм бyлa.

Cинтaкcик cинoнимдapзы тикшepгэндэ, Faлимдapзын кяйЬы бepзэpe тулы гpaм-мaтик пapaллeлизмдapзы cинтaкcик cинoнимдapзын нигeзe итeп ana. Улapзын фeкe-peнcэ, гpaммaтик cинoнимдap бep-бepeheнэн MЭFЭHЭ би?эген йвpвтвyce элeмeнттapы булыу мeнэн a^^wa, э икeнceлэpe yлapзaFы MЭFЭHЭ бизэктэpeнeн aйыpмahынa Fынa иFтибap итэ. И.И. Koвтyнoвa фeкepeнcэ, «Cинтaкcик cинoнимдap тип тулы гpaммaтик пapaллeлизмFa эйэ бyлFaн hэм шул гpaммaтик MЭFЭHЭ aйыpымлыFын кYphэтeyce элeмeнттap мeнэн aйыpылып тopoycы кoнcтpyкциялap» aтaлa. Ул шул ук вa,кыттa бep-бepeheнэн cэбэп мэFЭнэheн бeлдepeyce capaлapы булыу мeнэн aйыpылы-ycы hвйлэмдэpзe бep cинoнимик pэткэ индepэ [Koвтyнoвa, 1955:133].

Был кypeнeштe бeз бaшкopт тeлeндэ лэ йыш кyзэтэбeз: Беген курше Якуп ауылында базар булганга, Илсегол урамы ла гэзэттэгенэн йэнлерэк, шаулырак ине (З. Бии-шeвa) — Беген курше Якуп ауылында базар булыу сэбэпле, Илсегол урамы ла гэзэттэгенэн йэнлерэк, шаулырак ине; Беген курше Якуп ауылында базар булганлыктан, Илсегол урамы ла гэзэттэгенэн йэнлерэк, шаулырак ине; Беген курше Якуп ауылында базар, шуга курэ Илсегол урамы ла гэзэттэгенэн йэнлерэк, шаулырак ине 1хб. Был кoнcтpyкциялap бвтэhe лэ cэбэп эйэpcэн hвйлэмлe эйэpтeyлe ,кyшмa hвйлэмдэp, yлap мэFЭнэлэpe бyйынca тyлыhынca тaп килэлэp, э бэйлэyce capaлapы бyйынca cинoним pэттe oйoш-тopaлap.

Бындa тaFы лa шуны эйтepгэ кэpэк: M.Ф. Пaлeвcкaя язFaнca, бэйлэyecтэp hэм бэйлэyce capaлap мeнэн aйыpылыycы hyзбэйлэнeштэp, hвйлэмдэp MЭFЭHЭ бизэктэpe мeнэн нык aйыpылмaйзap [Пaлeвcкaя, 19б4]. Бындaй лeкcик элeмeнттap (тepкэyecтэp, бэйлэyecтэp, киçэкcэлэp hэм мoдaль hy^p) мeнэн бep-бepeheнэн aйыpылыycы тон-cтpyкциялapзы B.И. Koнoнeнкo лeкcик-cинтaкcик cинoнимдapFa, э мopфoлoгик элe-мeнттap (hy? фopмaлapы) мeнэн aйыpылыycы кoнcтpyкциялapзы мopфoлoгик-cин-

Яд^. P008. № I

таксик синонимдарга кайтарып тандыра. Йекмэткенец бер терлелеген, Иейлэм коро-лошондагы айырмалыльгкты ул синонимлыктын теп Ьызаттарынын береИе тип идэплэй [Кононенко, 1970:8].

З.Д. Попова синтаксик варианттар мэсьэлэИенэ тукталып, синтаксик вариант-тар, уларзын узенсэлеге тураИында тубэндэгелэрзе яза: синтаксик структураларзын бер-береИенэн мэгэнэлэре буйынса айырылмаусы рэте синтаксик варианттарзы бар-лыкка килтерэ. Ул, Иузен дауам итеп, синтаксик варианттарзы «дублеттар», «стилис-тик варианттар», «лексик яктан бэйле варианттар», «конструктив шарт менэн сиклэнгэн варианттар» тигэн терзэргэ булэ [Попова, 1965:152—154].

Э.М. Тулапина ла синоним Иэм варианттарзы айырым карай. Унын фекеренсэ, синтаксик синонимдар Иэм варианттар араИындагы айырма шунда: синонимдар терле инварианттарга инэ ала, йэгни даими элементтар менэн айырылыусы терле структуралы моделдэргэ карай. Тулы Иэм кэм, эйэле Иэм эйэкез Иейлэмдэрзе синонимдар тип тугел, э варианттар тип курИэтэ, сенки ундай Иейлэмдэрзен инварианта: була [Тулапина, 1966].

С.М. ИбраИимов та синтаксик параллелдэрзен Иэм варианттарзын уззэренэ генэ хас булган билдэлэре бар тип идэплэй. Унын фекеренсэ, синтаксик парал-лелдэр тешенсэИе синтаксик синонимдар тешенсэИенэн кинерэк. Синтаксик парал-лелдэр уз идэбенэ компоненттары терле функциялар утэгэн конструкцияларзы ла индерэлэр, тик улар бер терле реаль йекмэткеле була: Яцгыр яугач, квннэр жылынып китте; Яцгыр яуганнан соц, квннэр жылынып китте; Яцгырдан свц квннэр жылынып китте; Яцгыр яуды, шуннан соц квннэр жылынып китте; Яцгыр яуды, кэм квннэр жылынып китте. Был мидалдарзын бетэИен дэ ул синтаксик параллелдэр тип идэплэй. Бында реаль ысынбарлыктагы билдэле бер бэйлэнештен терле юлдар менэн белдере-леуен кузэтеу ауыр тугел, сенки Иэр бер Иейлэмдэ бер-береИенэ мэгэнэ якынлыгы хас. Лэкин, беззенсэ, был Иейлэмдэрзен бетэИен дэ синтаксик синонимдарга инде-рергэ кэрэкмэй. Мэдэлэн, Яцгырдан соц квннэр жылынып китте Иэм Яцгыр яуды, кэм квннэр жылынып китте Иейлэмдэре уз-ара синтаксик синонимдар була алмай, сенки функциялары менэн улар бер-береИенэн бик йырак торалар. Беренсе Иейлэмдэ яцгырдан соц вакыт хэле, йэгни эйэрсэн кидэк. Икенсе Иейлэмдэ был мэгэнэ бетенлэй башка саралар менэн белдерелэ. Тэуге Иейлэмдэрзэге эйэрсэн вакыт хэле менэн икенсе тезмэ кушма Иейлэм араИында функциональ якынлык булИа ла, эйэрсэн кидэк менэн тезмэ кушма Иейлэм араИында бындай якынлык булмай. Шунын есен улар тик синтаксик параллелдэр итеп кенэ карала [ИбраИимов, 1976:34].

Синтаксик варианттарзын тезелеше буйынса ла айырмаИы булмай, улар бер-береИенэн Иейлэмдэрзен составында зур булмаган узгэрештэр булыу менэн генэ, йэгни Иуз тэртибе, составында модаль Иуззэрзен, кидэксэлэрзен, кабатлаузарзын булыуы-булмауы И.б. менэн генэ айырылалар.

Ьуззе йомгаклап, шуны эйтергэ кэрэк: синтаксик синонимдарзын да, варианттарзын да, дублеттарзын да нигезендэ параллелизм ята. Алда эйтелгэнсэ, уларзын Иэр береИендэ параллелизм узенсэлекле сагылыш ала, уны (параллелизмды) кин мэгэнэлэ лэ, тар мэгэнэлэ лэ анларга кэрэк. Параллелизм синтаксик синонимдарза ла, варианттарза ла, дублеттарза ла урын алИа ла, был категорияларзын Иэр кайИыИы-нын узенэ генэ хас билдэлэре барлыгы тел гилемендэ бэхэс тыузырмай.

Э^ЭБИЭТ

Абдуллаева Н.Дж. К проблеме синтаксической синонимии (на материале азербайджанского языка) // Советская тюркология, 1978. № 6. С. 49-55.

Адамец П. К вопросу о синтаксической парадигматике // Языкознание в Чехословакии (Сб. статей, 1956-1974) /Под ред. А.Т. Широковой. М.: Прогресс, 1978. С. 209-215.

Граудина Л.О. О грамматических вариантах // Русский язык в национальной школе, 1970. № 3.

Ибракимов С.М. Татар телендэ синтаксик синонимнар. Казань: Изд-во КУ, 1976. 167 с.

Калечиц Е.П. Считаете ли вы необходимым различение вариантов синтаксических единиц? Какие различия представляют вариантность члена предложения, словосочетания, модели предложения и т.д.? // Филологические науки. М., 1962, №9 2. С. 142-146.

Кейекбаев Ж.Г. Башкорт теле: Педагогия училищелары есен дэреслек. Эфе: Китап, 1997. 352 б.

Ковтунова И.И. О синтаксической синонимике // Сб.: Вопросы культуры речи. Вып. 1. 1955. С. 115-141.

Кононенко В.И. Синонимика синтаксических конструкций в современном русском языке. Киев, 1970.

Мороз Р.Ф. О синтаксической синонимике //Из опыта преподавания русского языка нерусским. Вып. 8. М., 1973. С. 92-102.

Нагдалиев А.М. Синонимия глагольных словосочетаний в современном азербайджанском языке: Автореф. дисс. ... канд. филол. наук. Баку, 1980. 19 с.

Палевская М.Ф. Синонимы в русском языке. М., 1964. 128 с.

Попова З.Д. К вопросу о синтаксических вариантах // Филологические науки. М., 1968, № 6. С. 3-10.

Распопов И.П. Вариантность синтаксических конструкций и коммуникативных единиц языка // Филологические науки, 1962, № 4. 251 с.

Сергалиев М.С. Синонимия синтаксических конструкций в современном казахском литературном языке: Автореф. дисс. ... д-ра филол. наук. Алма-Ата, 1987. 39 с.

Сухотин В.П. Синтаксическая синонимика в современном русском литературном языке. Глагольные словосочетания. М.: Изд-во АН СССР, 1960. 160 с.

Терехина Е.Ф. О синтаксических синонимах и синтаксических вариантах // Филологический сборник // Вып. ХУ-ХУ1. Алма-Ата, 1975. С. 121-129.

Туйчибаев Б. Синонимика именных словосочетаний в современном узбекском литературном языке: Дисс. ...канд. филол. наук. Ташкент, 1973. 27 с.

Тулапина Э.М. К вопросу о синтаксических синонимах и вариантах // Учен. зап. Туркмен. гос. ун-та. №9 46. Ашхабад, 1966. С. 84-97.

Шендельс Е.И. Синтаксические варианты // Филологические науки. М., 1962. №9 1. С. 1726.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.