CC BY
5УДК 902.2:378(476.7)
АРГАШЗАЦЫЯ АРХЕАЛАГ1ЧНЫХ ДАСЛЕДАВАННЯУ ШЛЯХЕЦК1Х РЭЗ1ДЭНЦЫЙ XVI - XIX стст. НА БЕРАСЦЕЙШЧЫНЕ
канд. гкт. навук, дац. А А. БАШКОУ (Брэсцк дзяржауны утверстэт iмя А.С. Пушкта)
Разглядаюцца асноуныя пытанш арган1зацьп археалагЫных даследаванняу шляхецКх рэзiдэнцый XVI - XIX стст. на тэрыторып Берасцейшчыны. Увага надаецца супрацоутцтву архiтэктарау-праекщроушчыкау, будауншоу-рэстауратарау i археолагау у даследдвант аб'ектау рэзiдэнцыянальнай архтэктуры, ятя падлягаюць рэстаурацып i узнауленню. Вылучаны i ахарактарызаваныя асноуныя этапы аргатзацыйных мерапрыемствау па археалагiчным вывучэнш шляхецтх рэзiдэнцый.
Ключавыя словы: археалагтныя даследаваннi, шляхецтя резiдэнцыi, Берасцейшчына, рэстау-руемая архтэктура.
Уводзшы. Археалапчныя раскопю, на помшках рэстауруемай рэзщэнцыянальнай архпэктуры з'яуляюцца неад'емнай часткай даследчых i будаушчых прац. Археалапчныя раскопш павшны праводзщца на аб'ектах рэстаурацыи ужо на пачатковым этапе распрацоуш праектнай дакументацыь Толькi так можна паглыблена падыйсщ да вывучэння архiтэктурнага помнiка: вызначыць яго аб'ектыуныя памеры i тэхшку будоулц рэканструяваць знешнi выгляд; зразумець i дапоунщь канструктыуныя элементы; даць будаушчую перыядызацыю. Только пасля гэтага можна прымаць абгрунтаваныя, вывераныя шжынерныя рашэннi. Несвоечасовыя археалапчныя даследаваннi на архтктурным помнiку цягнуць за сабой памылю i неда-кладнасцi у працы архiтэктара, што прыводзiць да каррэктыроую i змены самога праекту, а у вынiку -вытворчыя траты. Сёння падобны вiд працы археолагау прынята называць архiтэктурна-археалагiчнымi даследаванням^ што маюць уласную методыку i праводзяцца выключна у зоне архпэктурнага помнiка з iнiцыятывы архiтэктара-рэстауратара, яю ставiць канкрэтныя мэты i задачы [11, с. 107-109].
Станауленне i развiццё архпэктурна-археалапчных даследаванняу на Беларуа прайшло значны i складаны шлях, што прывяло да пашырэння крынiчнай базы, удасканалення методыш i эмтрычнага вопыту даследчыкау-археолагау. У канцы 80-х гг. ХХ ст. у вышку назапашвання вопыта архпэктурна-археалапчных даследаванняу на помшках манументальнага дойлiдства Беларуа перыяду Сярэднявечча i Новага часу, з'явшася неабходнасць абагульнення i астэматызацып дадзенага матэрыялу. Акрамя таго, супрацоунщтва праектна-рэстаурацыйных арганiзацый з археолагамi, дазволш выпрацаваць асновы методыш комплекснага вывучэння "позшх" архитектурных помнiкау, у тым лiку шляхецшх сядзiб i рэзщэнцый [1, с. 11-13].
Як вышк, на свет з'явiлася першае абагульняючае тэарэтыка-практычнае даследаванне А.А. Тру-сава «Памятники монументального зодчества Беларуси XI - XVII вв.: архитектурно-археологический анализ». У манаграфп аутар свядома адышоу ад мастацтвазнаучых пытанняу i праблем гiсторыi архпэк-туры, а сканцэнтравауся толькi на гiсторыi i методыцы археалагiчнага вывучэння архiтэктурных помш-кау. Праца А.А. Трусава стала неад'емным спадарожнiкам спецыялiстаУ-археолагау, якiя вывучаюць помнiкi позняга Сярэднявечча i Новага часу. Аутар дау характарыстыку узроуню даследаванасцi (на той час) таюх помнiкау, зрабiу аналiз iснуючых метадау вывучэння архiтэктурных аб'ектау, унёс прапановы па iх удасканаленнi, зрабiу аналiз будаунiчай тэхнiцы i матэрыялау, яюя выкарыстоУвалiся для узвя-дзення архпэктурных аб'ектау у розныя перыяды псторыи беларускай архiтэктуры [15].
З пачатку 2000-х гг. на Беларусi назiраецца "ажыуленне" рэстаурацыйных прац, iдзе працэс удасканалення заканадаучай базы аб ахове псторыка-культурнай спадчыны, у тым лшу i археалагiчных помнiкау. З'явшася патрэба у чарговай сiстэматызацыi, каардэнацыи i рэгуляваннi дзейнасцi археолагау, архпэктарау, будаУнiкоу, iнвестарау будоУлi, дзяржавы. Заканамерным стала з'яуленне кнiгi В.М. Ляуко «Практическая археология», якая выйшла у 2006 г. [5]. Праца стала накшталт метадычнага дапаможнiка з вывераным "алгарытмам" дзеянняу для археолагау, яшя праводзяць выратавальныя даследаваннi, у тым тку на рэстауруемых помнiках.
Таим чынам, канстатуючы невялiкую колькасць спецыялiзаваных прац па метадычных i аргашза-цыйных пытаннях археалагiчных даследаванняу на архпэктурных помнiках Новага часу, у прадстауле-най працы мы разгледзiм асноуныя праблемы i этапы аргашзацыи археалагiчных даследаванняу шляхец-кiх рэзщэнцый XVI - XIX стст. на прыкладзе аб'ектау з тэрыторыi Брэсцкай вобласщ.
Асноуная частка. На шэрагу шляхецкiх рэзiдэнцый Берасцейшчыны апошнiм часам разгарнулюя рэстаурацыйныя i узнауляльныя працы, гэта аб'екты у Ружанах, Косаве, Скоках, Закозелi i iнш. Сёння фшял "БелрэстаУрацыi" ААТ "Брэстрэстаурацыяпраект" ажыццяуляе iх рэстаурацыйнае праектаванне, якое ютотна адрознiваецца ад праектавання "з нуля" шшых архiтэктурных аб'ектау. У рамках падрыхтоую
рэстаурацыйнага праекта разам з навукова-рэстаурацыйным абгрунтаваннем i папярэднiмi працамi, право-дзяцца комплексным навуковыя даследаваннi (далей - КНД). Яшчэ у 2008 г. у ААТ "Брэстрэстаурацыя-праект" у створаны аддзел комплексных навуковых даследаванняу быу уведзены штатны спецыялют-археолаг. У ходзе падрыхтоуш рэстаурацыйных праектау для канкрэтнай рэзiдэнцыi аддзел КНД павшен быу сабраць i абагульнiць даступны навуковы матэрыял для атрыбуцьи помнiка, вызначэння яго культурна-гiстарычнай значнасцi, адлюстравання поунай i аб'ектыунай карцiны яго тэхнiчнага стану. Для дасягнення пастауленых мэт неабходна было правесщ: гiсторыка-архiуныя i б1бл1яграф1чныя даследаваннi; архтктур-ныя i архтктурна-археалапчныя абмеры помнiка; iнжынерна-канструктарскiя, тэхналапчныя i лабаратор-ныя даследаваннi, а таксама натурныя даследаваннi у выглядзе шурфоу, зандажоу i археалагiчных раскопак.
Что датычыцца цiкауных нам рэзiдэнцый Берасцейшчыны, то на стадыi падрыхтоУкi праекта, спецыялюты ААТ "Брэстрэстаурацыяпраект" сутыкнулiся з шэрагам цяжкасцей. Праектуемыя аб'екты у Ружанах, Скоках, Косаве i Закозелi мелi розную ступень захаванасцi. Некаторыя аб'екты гэтых архиэк-турных ансамблей былi цалкам, альбо часткова разбураны у вынiку гiстарычна склаушыхся аб'ектыуных абставiн. Як вынiк - сляды iх iснавання i рэшткi канструкцый балi "паглыненыя" культурным слоем. Гэтыя архiтэктурныя комплексы страцiлi не толью канструктыуныя элементы наяуных будынкау, але i некаторыя збудаваннi цалкам, яюя уваходзiлi у архiтэктурны ансамбль. Раней сабраныя i падрыхтава-ныя матэрыялы для рэстаурацыйных прац (у канцы 80-х - пачатку 90-х гг. ХХ ст.) страцш сваю актуальнасць. Адчувальным з'яуляуся дэфiцыт гiстарычных звестак, у першую чаргу iканаграфiчных, яюя маглi бы дапамагчы архiтэктарам ва узнауленш страчаных канструктыуных элементау будынкау, iх унутраннага iнтэр'еру ды самiх архiтэктурных ансамбляу.
Для кампенсацыi шфармацыйнага дэфiцыту, рэстауратарам спатрэбiуся набор спецыялiзаваных метадау класiчнай археалогii i архггэктурна-археалапчных даследаванняу. Гэта i стала аб'ектыунай прачынай правядзення на пазначаных архитектурных помнiках значных археалагiчных раскопак.
Перад пачаткам археалапчных даследаванняу, важнейшым момантам стала узгадненне канкрэт-ных мэт i задач памiж архiтэктарамi-праекцероУшчыкамi i археолагамi.
Асноунай мэтай праекцiроушчыкау стала дапауненне i карэкцiроука на падставе вышкау археала-гiчных даследаванняу праектнай дакументацыи на канкрэтныя архiтэктурныя аб'екты рэзщэнцыянальных комплексау, а таксама удакладненне рашэнняу па ландшафтным праектаваннi, зонам добраупарадкаван-ня i ахоуным зонам.
Асноунай мэтай археолагау выступала комплекснае даследаванне шляхецшх рэз1дэнцый метадамi клаачнай археалогii i архггэктурна-археалапчных даследаванняу для прадстаулення рэстауратарам неабход-най шфармацып для падрыхтоуш праектнай дакументацыi, а таксама рэканструкцып аб'ектыунай карцiны ста-наулення i развiцця дадзеных помшкау як адзiнага "арганiзму" у кантэксце агульнапстарычных працэсау.
Для археолагау былi сфармуляваны наступныя задачы:
1. Знайсщ вiзуальна не фiксуемыя збудаванш i канструктыуныя элементы асобных будынкау.
2. Вызначыць аб'ектыуныя памеры i захаванасць асобных канструктыуных элементау, часткова албо цалкам сакрытых у зямль
3. Вывучыць структуру усяго комплекса i планiроУку асобных будынкау, а таксама асаблiвасцi будаунiчай тэхнiкi i матэрыялу.
4. Вывучыць культурныя пласты на даследуемым архiтэктурным помнiку для больш дэталёвай культурнай атрыбуцыi i вызначэння яго кантэкстных узаемасувязяу з iншымi будынкамi архiтэктурнага ансамблю, альбо аб'ектамi папярэднiх эпох.
5. Сабраць, астэматызаваць i прааналiзаваць археалагiчны матэрыял (артэфакты) для выка-рыстання у рэканструкцый асобных дэталяу iнтэр'ера i знешняга убранства архiтэктурнага комплекса (асобнага збудавання); вывучэння асаблiвасцей развiцця матэрыяльнай культуры у кантэксце гiсторыi функцыянавання дадзеных комплексау (асобных збудаванняу).
Гэтыя задачы запатрабавалi падбору адпаведных метадау даследавання i дакладна выверанай структуры у аргашзацыи плануемых прац. Даследчыя мерапрыемствы былi разбiты на некалью этапау: падрыхтоучы, асноуны, заключны. Кожны з iх патрабавау выкарыстання асобых метадау i прыёмау даследавання, а таксама тэхшчнага абсталявання.
Структура падрыхтоучага этапу:
1. Узгадненне дзействау археолагау з рэстауратарам^ Пастаноука мэт i задач, абранне методыкi запланаваных прац. Азнаямленне з аб'ектам.
2. Азнаямленне з наяунай дакументацыяй па аб'екту. Гэта тапаграфiчныя i геадэзiчныя матэрыя-лы, справаздачы абмерачных прац, справаздачы аб праведзеных натурных даследаваннях, справаздачы аб даследаваннях i iспытах будаушчых матэрыялау, гiсторыка-стылiстычны аналiз будаунiчага развщця будынкау, заключэнне аб тэхнiчным стане помшка з рэкамендацыямi па яго шжынернай рэстаурацыi, вынiкi архiтэктурна-археалагiчных абмерау, гiсторыка-архiуныя i бiблiяграфiчныя даследаваннi, справа-здачы па архiтэктурна-археалагiчных даследаваннях. Адзначым, што падобная iнфармацыя па рэзщэн-
цыям Берасцейшчыны знаходзщца у архiве праектнай дакументацыi ААТ "Брэстрэстаурацыяпраект" [2 - 4; 6 - 10; 12 - 14].
3. Падрыхтоука i узгадненне адпаведнай дакументацыи для правядзення археалагiчных даследаванняу (заключэнне дагавора, атрыманне дазвола на археалапчныя даследаваннi).
4. Збор i вывучэнне дадатковых гiсторыка-архiуных i бiблiяграфiчных матэрыялау, а таксама азнаямленне з вынiкамi папярэднiх даследаванняу, у тым лiку археалагiчных (калi такiя ёсць).
5. Падрыхтоука абсталявання для правядзення археалапчных даследаванняу, пошук працоунай сшы, арганiзацыя транспарта для патрэб экспедыцы^ пошук i аргашзацыя функцыянавання базы археа-лагiчнай экспедыцыi.
6. Узгадненне прац з прадстаунiкамi мясцовай улады i кiраунiкамi будаушча-рэстаурацыйных прац на аб'екце (калi такiя ужо вядуцца), а таксама правядзенне адпаведных мерапрыемствау па ахове працы.
Структура асноунага этапу:
1. Агляд помшка, аналiз тапаграфiчнай i геадэзiчнай сiтуацыi, прывязка на мясцовасцi.
2. Складанне атуацыйнага плана. Калi таю план прадстаулены рэстауратарамi - абавязкова яго пераправерка i удакладненне згодна аб'ектыунай сiтуацыi на мясцовасцi.
3. Вызначэнне (карэктыроука) методыкi археалагiчных даследаванняу на канкрэтным аб'екце (археалагiчны надзор; закладка шурфоу, траншэй раскопау).
4. Разбiука раскопа (шурфа, траншэi) з прывязкай да канкрэтнага аб'екта i цэлага архiтэктурнага комплекса.
5. Даследаване i фiксацыя культурных пластоу, ускрытых канструкцый i аб'ектау праводзiцца згодна з абранай методыкай археалагiчных i архггэктурна-археалапчных даследаванняу.
6. НiвелiроУка у ходзе раскопак для аптымiзацыi будучых прац рэстауратарау павiнна ажыцяу-ляцца па узгадненш з iмi (рэперныя адзнаю узгадняюцца з рэстауратарамi па канкрэтным архиэктурным збудаваннi i суадносяцца з Балтыйскай сiстэмай высот).
Структура заключнага этапу:
1. Дэмантаж, часовая кансервацыя, захаванасць у адкрытым выглядзе альбо поуная засыпка ускрытых канструктыуных элементау цi цэлых архiтэктурных аб'ектау, а таксама раскопау.
2. Згортванне археалапчнай базы.
3. Правядзенне камеральнай i навуковай апрацоукi сабранага матэрыялу.
4. Падрыхтоука навуковай справаздачы з наступнай перадачай яе у 1нстытут псторыи НАН Бе-ларусi, а таксама заказчыку i праектна-рэстаурацыйнай арганiзацыi.
Зробiм некалькi зауваг адносна заключнага этапу. Па заканчэнш аутарам палявых прац на тэры-торыi шляхецкiх рэзщэнцый Берасцейшчыны, усе здабытыя матэрыялы былi перададзены у лабараторыю гiстарычнага факультэта Брэсцкага дзяржаунага унiверсiтэта iмя А.С. Пушкша для далейшай апрацоУкi i вывучэння. Навуковая камеральная апрацоука павшна вывучыць марфалогiю i канструктыуныя элементы кожнай рэчы; вызначыць яе прызначэнне, матэрыял вырабу, тэхнiку вытворчасцц вызначыць месца i час вырабу. Асобая увага надаецца атрыбуцыi i гiсторыка-культурнай iнтэрпрэтацыi iндывiдуальных знаходак i масавага матэрыялу шляхам пошуку аналогш. Для дакладнай датыроУкi бярэцца пад увагу су-праваджальны археалагiчны матэрыял, стратыграфiчныя умовы залягання.
Усе археалапчныя калекцыи падлягаюць працэдуры сухой i вiльгатнай ачысткi. Пасля праводзiцца праца па нанясенш шыфра на кожны артэфакт. Зашыфраваныя рэчы уносяцца у калекцыйны вопiс дзе пазначаецца тапаграфiя знаходкi, апiсанне захаванасцi рэчы, яе асаблiвасцi, памеры. Навуковая справа-здача па вышках археалапчных даследаванняу перадаецца у Палявы камiтэт 1нстытута псторыи НАНБ для экспертызы i прыняцця на захаванне у Цэнтральны навуковы архiу НАНБ, Фонд археалагiчнай навуковай дакументацыь Адначасова вынiкi працы археолагау перадаюцца у праектную аргашзацыю для да-паунення, удакладнення i карэктыроУкi шырокага кола праектнай дакументацыь
Пасля камеральнай апрацоУкi i навуковага вывучэння археалапчныя калекцыи з раскопак аутара на тэрыторыi рэзiдэнцыянальных комплексау Берасцейшчыны размяшчаюцца на часовае захаванне у фондах гiстар^Iчнага факультэта БрДУ iмя А.С. Пушкiна. Археалапчныя калекцыи з раскопак рэзiдэнцый Сапег i ПуслоУскiх пасля навуковай i камеральнай апрацоУкi перададзены на захаванне у фонды рэгiянальных музеяу, адпаведна, - у Ружаны i Косава. Самыя прэзентабельныя рэчы занялi сваё месца у пастаяннай экспазiцыi музея "Ружансю палацавы комплекс рода Сапег", адкрытага у 2011 г., i у часовай экспазiцыi Косаускага палаца, адкрытага у 2017 г.
Заключэнне. У заканчэнш адзначым, што аргашзацыя археалагiчных даследаванняу на рэстауру-емых рэзiдэнцыянальных комплексах падпараткавана прынцыпам шчыльнага супрацоУнiцтва археолагау з архiтэктарамi-праекцероУшчыкамi i будаунiкамi-рэстауратарамi. Важнейшым у гэтым супрацоунщтве з'яуляецца падрыхтоучы этап, калi щзе узгадненне мэт i задач спецыялктау, а таксама заключны этап, калi вынiкi археалагiчных даследванняу уключаюцца у праектную дакументацыю рэстауруемага архiтэк-турнага помшка. У вышку шматгадовых археалапчных раскопак аутара на рэзщэнцыянальных комплек-
сах Берасцейшчыны дасягнуты значныя вынш i назапашаны бясцэнны вопыт у аргашзацыи архпэктурна-археалагiчных даследаванняу, яюя сталi неад'емнай часткай мерапрыемствау па узнауленш i захаваннi цудоуных помшкау беларускай архiтэктуры.
Л1ТАРАТУРА
1. Башков, А. А. Шляхетские резиденции Брестчины в свете археологических исследований: Ружаны, Скоки, Коссово, Закозель / А. А. Башков ; М-во образования Респ. Беларусь, Брест. гос. ун-т им. А. С. Пушкина. -Брест : БрГУ, 2017. - 287 с.
2. Проектное предложение по реставрации и использованию. Памятник архитектуры XVI - XVIII вв. дворцовый ансамбль в г.п. Ружаны в Брестской обл. / С. Друщиц [и др.] // Архив проектной документации ОАО «Брестреставрацияпроект». - Минск, 1979. - 19 с.
3. Калнин, В. Историко-архивные и библиографические изыскания по южному корпусу / В. Калнин // Архив проектной документации ОАО «Брестреставрацияпроект». - Минск, 1990. - 35 с.
4. Калнин, В. Историко-архивные исследования по ансамблю / В. Калнин // Архив проектной документации ОАО «Брестреставрацияпроект». - Минск, 1991. - 90 с.
5. Левко, О. Н. Практическая археология : учеб. пособие / О. Н. Левко. - Могилёв : МГУ им. А. А. Кулешова, 2006. - 256 с.
6. Олесевич, С. В. Историко-архивные и библиографические исследования. Памятник архитектуры XIX в. Уса-дебно-парковый ансамбль в д. Закозелье / С. В.Олесевич // Архив проектной документации ОАО «Брестреставрацияпроект». - Брест, 1995. - 52 с.
7. Пенькевич, А. В. Историко-архивные и библиографические исследования. Объект: Памятник архитектуры Х1Х в. - дворец в Коссово / А. В. Пенькевич, Р. В. Боровой // Архив проектной документации ОАО «Брестреставрацияпроект». - Минск, 1990. - 32 с.
8. Пенькевич, А. Комплексные научно-изыскательские работы. Восточная аркада. Альбом фотоиллюстраций. Памятник архитектуры XVI-XVШ вв. Дворцовый ансамбль в г. п. Ружаны Брестской обл. / А. Пенькевич, В. Синявский, А. Сухоцкий // Архив проектной документации ОАО «Брестреставрацияпроект». - Минск, 1990. - 27 с.
9. Пенькевич, А. Комплексные научно-изыскательские работы. Восточный корпус. Альбом фотоиллюстраций. Памятник архитектуры XVI-XVШ вв. Дворцовый ансамбль в г. п. Ружаны Брестской обл. / А. Пенькевич, В. Синявский, А. Сухоцкий // Архив проектной документации ОАО «Брестреставрацияпроект». - Минск, 1990. - 54 с.
10. Пенькевич, А. Комплексные научно-изыскательские работы. Восточный корпус. Памятник архитектуры XVI -XVIII вв. Дворцовый ансамбль в г.п. Ружаны Брестской обл. / А. Пенькевич, В. Синявский, А. Сухоцкий // Архив проектной документации ОАО «Брестреставрацияпроект». - Минск, 1990. - 8 с.
11. Реставрация памятников архитектуры : учеб. пособие для вузов / Под общ. ред. С. С. Подъяпольского. - М. : Стройиздат, 1988 - 264 с.
12. Синявский, В. Эскизный проект. Памятник архитектуры XVI - XVIII вв. Дворцовый ансамбль в г.п. Ружаны Пружанского р-на Брестской обл. / В. Синявский, Н. Миронова // Архив проектной документации ОАО «Брестреставрацияпроект». - Минск, 1992. - 10 с.
13. Синявский, В. Комплексные научно-изыскательские работы. Главный корпус. Памятник архитектуры XVI -XVIII вв. Дворцовый ансамбль в г.п. Ружаны Пружанского р-на Брестской обл. / В. Синявский, Н. Миронова // Архив проектной документации ОАО «Брестреставрацияпроект». - Минск, 1992. - 8 с.
14. Трусау, А. Справаздача аб правядзенш архнэктурна-археалапчных даследаванняу у 1989 г. / А. Трусау, I. Чарняусю // Архив проектной документации ОАО «Брестреставрацияпроект». - Мшск, 1990. - 85 с.
15. Трусов, О. А. Памятники монументального зодчества Беларуси XI - XVII вв.: архитектурно-археологический анализ / О. А. Трусов. - Минск : Наука и техника, 1988. - 160 с.
Пастушу 05.03.2019
ORGANISATION OF ARCHAEOLOGICAL RESEARCH OF THE NOBLES' RESIDENCES IN THE BREST REGION OF THE XVI-XIX CENTURIES
A. BASHKOU
Presented work overviews the basic principles of organisation of archaeological research of the nobles' residences on the territory of the Brest region of the XVI-XIX centuries. Attention has been focused on the cooperation of architect-designers and archaeologists in the study of the objects of residential architecture on which restoration works are carried out. Based on the experience of his fieldworks, the author identifies and characterises the main stages of the archaeological study of nobles' residences on the example of works in Ruzhany, Kossovo, Skoki, and Zakozel.
Keywords: archaeological research, nobles' residences, Brest region, restored architecture.
