16FTAMP 02.41.51
0. Синан
Коджаэли университет^ Измит, ТYркия (E-mail: hursozbek@gmail.com)
Кeшпелi TYpKÎMeH4ep4Î4 органикальщ интеллектуалы Отман Баба
Ацдатпа. Мацалада Осман империясыныц цогамдыц цурылымы органикалыц интеллектуал тужырымдамасы бойынша уш тоща жттелт, оларга салыстырмалы талдау-лар жасау арцылы зерделенген. Отман баба бейнест талдау арцылы квшпелi турклердщ интеллектуалдыц ерекшелт айцындалган.
Осман империям кезiндегi цогамда уш негiзгi багыттагы топца сэйкес келетт, уш тур-лi квзцарастагы зиялы топтар болганын айтуга болады. Бiрiншiсi бул билеушi топтыц интеллектуалдары едьБул дербес блоктыц зияткерлерi, алгашцы кундерден шейхтар реттде танылган, исламныц суниттк багытын устанушылар болды. Бул зияткерлер тарихи трансформациядан втт, гулама реттде цалыптасты. Екiншi бiр зияткерлер тобы реттде, ец кец таралган топ цалалыц цолвнершiлердi жэне осы сала жумысшыла-рын танытушы ахилердi айтсац болады. Ахилердщ идеологиясын тyсiндiру циын, булар тек ислам дЫндеглер жэне бiршама исламныц суниттт багыты деуге болады^шшш1 зияткерлер тобы болса цогамдагы ец твменгi цабатца жататын квшпелi тyрiкмен-дердщ (иврук) интеллектуалы болган абдалдар едi. Эртyрлi квзцарастагы уш негiзгi топ зияткерлр ерекшелктерт органикалыц интеллектуал ушмы арцылы тyсiндiруге болады. Квшпелi туржмендердщ органикалыц интеллектуалын тyсiндiретiн ец жацсы мысал ретнде Отман Баба бейнест айтуга болады. вкшшке царай, бурын бул тургы-да шейх Бедреддин саналатын. Османдыц устемджке ие болган блоктыц зияткерлер1 бiр салмацты цубылыс ретшде республика дэуiрiнде де вз болмысын жалгастырган едь Мен бул интеллектуалдарды швгшен, тортасы алынган интеллектуал угымымен аныцтаймын.
Тушн сездер: органикалыц интеллектуал; ахилер; швгшен интеллектуалдар; шейхтар; гуламалар; тyрiкмен-йвруктер; абдалан-й-румилер; футубет эдебi.
DOI: https://doi.org/10.32523/2616-7255-2021-136-3-160-175
Тустк 20.07.2021 / Жарияланымга ру^сат етыдк 03.08.2021
Kipicne
жолаушылар, к,онак,тар, Орта Азия, Хорасан, Азербайжан жак,тардан келген хальщтар. Жолаушылардьщ арасынан абдалан-й-румилер, ахилер, газиандар жэне башиандар табылды. Бул кепш1л1кп бук,ара магынасында к,арастырсак„ онда олар тур1кмен кешпендДлерш б1лд1ред1. Булар эуелде Азербайжан, Хорасан жерлерше орныгып, б1раз уак,ыттан кешн саяси кел1амдерге
Орта Азия халк,ыныц Анадолы жерше миграциясы к,ыск,а б1р уак,ытта орын алмады. Анадолыга кеш б1рт1ндеп жалгасты. Ашыкфазаденщ 1474 жылы жазылган «Тарихында», Анадолы к,огамына кешш келгендерд жолаушы (мусафирин) ретанде тусшгетн келтаредД. Мусафирин -
160 № 3(136)/2021
байланысты Анадолыга кeшiп келд! Бул саяси келiсiмдер эрi eмiр CYрген жерiц4е, эрi жаца кешш, коныстанган жерiнде де сантала бердД. Мысалы, Измир аймагына орналаскан кeшпелi тYрiкмец4ер бул кезде Балкан жерше, Варна аймагына коныстанган едi. Кeшпелi тYрiкмендердiц кептеген бeлiгi Торостар, Батыс жэне СолтYCтiк Анадолыныц жогары, бшк жайлауга уксас жерлерiне коныстанган. XIV гасырда Шыгыс Балкан тауларына, Долы орман жайлаулары мен Добружа провинциясына жаца бiр каркынды кeш пен коныстану орын алды. Бул кeшпелi тYрiкмендер, негiзiнен кедей шопандар болды. Экономикалык жагынан мал шаруашылыгымен айналысты, iрiмшiк, май eндiрумен, жYн, терi eцдеумен айналысып кYнiн кeрдi. Бул eнiмдер саудагерлер кeмегiмен калаларда сатылды. Бул кeшпелi тYрiкмендер шет аймактарга коныстануы, жумыс жэне eмiр шарттарыныц киын болуына байланысты кедейлене бастады. Булар eмiр CYPу мен «газа» Yшiн шекараларга келдi жэне «газайага» бiрiншi боп бастаган к^армандар болды. Газа - ислам дДтн коргау немесе жаю максатында мусылман еместерге карсы согыс.
Бул каhармандар коныстанган жерiнде колда барына, тапкандарына канагат еттi. Бул каhарман жауынгерлер мен кeшпелi тYрiкмендердiц мырзалары шет аймактардагы бейлермен жаксы араласты. Мысалы, Дон Yш мырзасы Михаломы Али бейдщ кызметiнде жауынгер рет1нде жумыс iстегендерi белгiлi едi [1].
Шет аймактарда eмiр CYPу eте каушт едi. 0йткенi эуелден коныстанган тYрiкмендердiц карсысында дэл соган уксас рухани hалде Христиан шекаралык, уйымдасуы eмiр CYPдi. Жэне шет аймактарга коныстану кызыкты 61р этникалык курылым жэне элеуметпк страталарга, жiктерге CYЙенедi. Бул жерге орталыктан кашкан саяси оппозиция, рафизилер, кызык кугандар коныстанды. Бул кубылыстыц азаматтык когамга ыкпалы мынадай тYрде болды: iшкерi жакта дербес болган консерваторлык жогары мэдениет формалары, теологиялык, сарай эдебиет1,
шаригат кукыгы орын алады. Ал бастапкы когам эклектикалык жYЙелерi жо^, 6ip халык мэдениет1нен, рафизи тарикаттардан, 6ip мистикалык жэне эпикалык эдебиеттен, бiр эдеп-гурып кукыгынан тYзiлген когам едД.
Османдыктар да бiр тYрiкмен шет аймактар мырзалыгына уксас мазмунга ие болды. 1302 жылдьщ 18-27 тамызында Византия мемлекетанщ карсысында Бапхеуске карсы (Koyunhisar) жещске жеткен Осман Гази бiр Yлкен атак-дацкка ие болады. Будан кейiн саяси жэне эскери ^штщ танылуы калыптасты. Бул атак-дацк жогарыда аныктаганымдай саяси ыкпалмен тагы жаца кешке, миграцияга жол ашты. Тек карапайым адамдар, коленерш^ер гана емес, каhармандар да Осман Газидщ айналасына топтасты. Монголдар мен Византия арасында кыспакта болган жэне ездерш кептеген уакыт каушаздДкте сезiнбеген халыктар, тайпалар Осман Fазидiц бакылауындагы территорияларга миграция жасады. Бунда эрi накты бiр адам басшылыгында бiрiгуге, ^шт бiр зияткерлiк орталыкты кайта куруга жол ашылды. Бул зияткерлiк топ негiзi бар Yш категорияга жштелдк абдалан-й-румилерге, акилерге жэне шейхтарга. Abdalan-i Rum, Анадолыга келген терт дэруштщ бiрi. Абдалдар Орта Азиядагы баксыларга уксас юалер. Киiмдерi де баксыларга уксас келедi. Басып алмастан бурын осы кidлердi жiберiп сол жактагылардыц кецiлдерiн табатын болган. Османдыктардыц орталык бюрократиялык жYЙеdнде нег1згi салык кез! болып шаруа реайалы топтар курылады. Олар - Осман империясында баскарушыга багынышты халык. Негiзiнен Танзиматтан бурын Осман империясыныц мусулман емес халкын реайа деп атаган. Бул салык кезш коргау Yшiн, олар эр !стен кашпайды; мысалы, тау коридорларын бакылаудыц астында устау деревенджLлiк миссиясын тугызды. Деревенджi Османлы империясыныц ец мацызды жэне 1р1 эскери косалкы полиция белiмдерi болды, эдетте мацызды жолдарды, кепiрлердi, фордтарды немесе тау асуларын кYзетуге жауап бердi. Буган уксас кепiр жэне камалдардыц гимаратын салу Yшiн,
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 3(136)/2021 161
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
Квшneлi mYpкiмeндepдiц о^ганикалы^ инmeллeкmуaлы Ошман Баба
тay icrne yKcac caлaлapдaFы жyмыcтapFa aлy Yшiн шapya peaлap кlyFындaлмaды. БУЛ icтepдe, oлap «^a^rn erç6eK xayызы peтiндe кepiнгeн» тYpiкмeн-йepyктepдi пaйдaлaнды. Бул тYpiкмeн-йepyктep 6ip жaFынaн acKep oшaктapы peтiндe дe yйымдacтыpылды.
3epTTey эдicнaмacы жэнe эдicтepi
Оcмaн импepияcыньщ кoFaмдык кypылымы итaльялык филocoф Aнтoни Гpaмшидьщ opгaникaлык интeллeктyaл тyжыpымдaмacы apкlылы Yffl топ^ - aбдaлaн-й-pyмилepгe, aкилepгe жэнe шeйxтapFa жiктeлiп, oлapFa caлыcтыpмaлы тaлдayлap жacay apкылы зepдeлeнгeн. Оcмaн 6a6a мeн Фaтиx apacындaFы cyxбaткla гepмeнeвтикaлык тaлдay жacay apкlылы кeшпeлi тYpкiлepдщ интeллeктyaлдык epeкшeлiгi aйкlындaлFaн.
Тaлк,ылaу
Оcмaн импepияcындaFы кoFaм
кlypылымыньщ кYpдeлi бoлFaны тypaлы aйтyFa бoлaды. Бip жaктaн бacкapyшы тaп жэш oлapFa бaFынышты opтaлыктык бюpoкpaтия 6ap. Бул топтыц интeллeктyaлдык тaнылyы caяcи бeдeлдeн нycкay aлyшы жэнe Kerçec бepyшi шeйxтap тapaпынaн бoлды. Екiншi 6aœ,a тapaп caлык Ke3i peii^e caнaлFaн шapyaлap бoлaтын. Caлык тaбыcыньщ тeмeндeмeyi Yшiн шapyaлap coлaй кlaлдыpылaды. Бул шapyaлap бacкapyшы тaптьщ ape^ni тyлFacы шeйxтapFa бaйлaныcты cyнниттiк ceнiмдe бoлyы KepeK.
Klaлaлapдa кoлeнepшiлep, eздepiн a^ yйымдapымeн coндaй 6ip жaкlcы дэpeжeдe yйымдacтыpa aлды. Axилiк, Axи Евpaн тapaпынaн кypылFaн 6ip бaFыт. XIII-XVII Facыpлapдa Ceлжyктap мeн Оcмaн импepияcы тycындa Aнaдoлыдa eмip cYpre^ кoлeнepшi жэнe cayдaгepлepдeн кypaлFaн топ. Oздepiнe тэн эдeптepi 6ap жэш мaмaндык бoйыншa бiлiм бepгeн. KepeK кeздe acKep дe бoлFaн. Бул топтыц бacшыcын Axи дeп aтaFaн. Олap ылFи дa aкикaт Yшiн кeтepiлiп oтыpFaн жэнe caяcaткa ыктал eткeн. Gp6ip кoлeнep caлacыньщ aкилык уйымыныц бoлyымeн
Ыcтaмбyлдьщ erç кapкынды e^eKiÏK жиынтыктaлyы тaнылaды. Kloлeнepшi топтыц зияткepлiгi a^ бaбaлapдaн бacтay aлaды.
Бyдaн 6aœ,a тYpiкмeн кeшпeлiлepiн aтaп кepceтyгe бoлaды. Бул мкыф шoпaндap, шбт aймaктapдa KomiCTamm жэнe кlOFaмньщ aipraa тacтaлFaн 6ip жiгi, кlaбaты peтiндe кypылды. Бул топтыц интeллeктyaл дYниeci Оpтa Aзия мэдeниeтi мeн дДтнщ 6ip бeлiгi peтiндe мycылмaндыкlпeн бaйлaныcты бoлды. Бул бeлiктiц интeллeктyaлдыкl тaнылyы aбдaлaн-й-pyмилep apкылы бoлды.
Keдeй кeшпeлi тYpiкмeндep ic юабшщ 6ip тYpi дe acKep бoлy eдi. Бул api шщы бeйлepдiц, api opтaлыкl бacкapyдьщ эcкepи мукгажды^ын кlaнaFaттaндыpy Yшiн кeшпeлi тYpiкмeндepгe кoлдaнFaн стя^ты eдi. Бул бaтыpлap e3 ^i^e, кoFaмньщ зиялы eкiлдepi бoлып тaнылFaн aбдaлдapмeн бipлiктe pyxaни бaйлaныcтapды к^ды. Tиiciншe, aбдaлдapдыц жaнындa мYpит бaтыpлap opын aлa бiлдi. CoFыcкyмap кahapмaндapFa, бaтыpлapFa yKcac aбдaлдap дa coFыcтapдa e3-eзiнe жayaп бepepлiктeй, мaцызды opынFa иe бoлды. AлFaшкы кeзeц4epдe aбдaлдapдыц opтaлыFы билeyшiлepмeн 6ip дeцгeйдe бoлca дa, oл yaкыт eтe кeлe aлcipeдi жaнe кeшпeлi тYpiкмeндepмeн бipгe opтaлык билгктщ бipiгy нYктeci, бaтыpлык нeгiзiндe кypылды.
Ол кeздe, бacкapyшы тoптa бoлFaн лayaзымды KÍc^ep жaнe oлapдыц opтaлык бюpoкpaтияcыньщ интeллeктyaл кaйнap Ke3i caяcи aвтopитeттiц жaнындa eзiндiк opыны 6ap, бacтaпкыдa Beктaши жaнe Beфaи дapyiштepiнe yKcac, coлaй бoлFaны Yшiн дe, oлap билeyшiнiц aкыл иeлepi ман тipeк элитacын кaлыптacтыpyшы дapyiштepгe aйнaлды. Бyлap дepбec тoптa opгaникaлык aлдeбip кaтынacтapды жaлFacтыpды. Екiншi интeллeктyaлдap тoбы aбдaлaн-й-pyмилep бoлaтын. Бул зиялы тoп aлдыцFы лayaзымды бeйлepдiц кeшпeлi тYpiкмeндepмeн бaйлaныcын ^мт^ы. Бул кeпшiлiк xaлык жиындapыapacындaбeйлepдщлeгитимдiлiккe да бoлyынa кызмeт eттi. Ycтeмдiккe да нeгiзгi топтыц aлFaшкылapы api шeйxтapмeн, api aбдaлaн-й-pyмилepмeн opгaникaлык ынтымaктacтык кypaды. Aбдaлaн-й-
румилер кeшпелi TypÏKMeH тайпаларыньщ органикалык интеллектуалдарыныц
бастапкысы бола б1лд1. Сондыктан,осы себеппен абдалан-й-румилер орталыктанган жэне суннитпк шейхтер аркылы жалгыз зиялы топ жагдайына келген билеушiмен ынтымактастыгын бiртiндеп Yзедi жэне саяси авторитетке багынбаган бiр кYшке айналады. Баска кырынан алганда, калаларда ец соцгы дэрежеде уйымдары бар кол енерш^ерден баска кызыгушылыгы бар сегмент туындайды. Акилар калыптасканнан кейiн бул сегмент езшц уйымдык, интеллектуалдык танылуын акилерден табады. Акилер де бiр жактан саяси авторитетпен катынастар iшiнде баска тараптанда абдалан-й-румилерге жа^ын болды. Османдык когамда бул тэрiзде кeрiнген Yш ерекшелiктi органикалык интеллектуал топтардыц болмысын айта аламыз: орталык баскарушы таптыц зияткерi болган шейхтарга, кeшпелi тYрiкмендер халкыныц интеллектуалдары абдалан-й-румилерге жэне калалык колeнершiлер зияткерлерi акилерге жштеледД. Булардыц арасындагы карым-катынас жэне ауысулар талкыланатыны кYмэнсiз, бiрак булардыц арасындагы бiртiндеп катацданган жэне акыры треске айналган карым-катынас арнайы зерттеуд1 кажет етедi. Таптар арасындагы каркынды треске уксас, бул таптардыц органикалык интеллектуалдары арасындагы кYрес те катыгез формада орын алды. Барлык жерде баскарушы саяси бедел мен рухани беделдщ кактыгысы белг1 бередД.
Уак,ьт жэне сунниттш факихтер (ислам 4YH^cirn4 г^ламалары):
Билеушi тап болган лауазымды кiсiлердiц жанында курметт1 б!р орынга ие, 61р зиялы топ ретшде шейхтар танылады. Булардыц тYбiрiн Вефаи дэру1ш1 Илиястыц Селжуктарга карсы сэтаз бас кeтерiлiсiнен кейiн шет аймактарга кашкан Бабаи дэруiштерi курайды. Османлыныц шет аймактары, бул дэруштердщ жасырынган жерлерiнiц 61р1 едi. Осман Гази суннитт1к д1н гуламаларына eмiр CYPУ-уакыпын бердi. Булардыц iшiнен еске
б!рден тYсет1н есiмдерiнiц 61р1, ол ^мэназ Шейх Еде-Вали. Ол Б1леж1кте eз тобын курады жэне Осман Гази КeзаFашы ауылын оган, олардыц корына беред1. Саяси беделмен байланысты жэне султаннан уакып алушы бул дэру1штер, тарихта конформист дэру1штер деген атка ие болган. Шеткер1 аймактарда туратын мырзалар да бул д1н гуламаларын курметтейд1. Д1н гуламаларыныц 1ш1ндег1 ец тeменг1сi ауыл имамдары болды. Гуламаларга кадийлер мен уаз1рлер де к1ред1 Османдыктарда алгашкы уаз1рлер де осы дш гуламалары арасынан тацдап алынды. Осылайша мусылман кукыгын жаксы б1лген бул зиялы топтыц кейб1р уйымдары, , мемлекет баскаруында нег1зг1 саяси беделмен б1р аралык топты курайды. Басында танымал болган шаригат жэне зац арасындагы бэскелест1к, эртYрлi формада бейлер мен гуламалардыц арасындагы бэсекелеспк рет1нде жалгасын тапты. Бул агартушылар мен саяси бедел арасында саяси беделге катысты эр кез кактыгыстар орын алды. Бул кактыгыстыц ец ашык Yлг1сiн Фатих Мехмед султан мен Акшемседдин арасында болган жагдайдан кeруге болады. Акшемседдин Стамбул гуламаларыныц, «эулиелершщ кeзiмiн» деген талабын кояды. Бул ашыгында Акшемседдиннщ eзiн саяси авторитеттен жогары кою угымына сэйкес келедД. Фатихтыц оган «Бул каланы кылышымныц жYзiмен алганмын» деген жауабындагы саяси мэн, осы бэсекелест1ктщ ашык мысалдарыныц б1р1 рет1нде саналады. Бул конфликт Акшемседдиннщ елшщ КeйнYкте оцашалануымен, жалгыз калуымен аякталды.
Ол кездеп ынтымактастык бойынша Yстемдiкке ие таптыц органикалык интеллектуалдары бастапкыда абдалдардыц жойылуына жол бермед1. Бул ек1 зиялы топ б1р б1р1 Yшiн кeмекке келе алды жэне баскарушы тапка когамдык ж1ктердД байланыстыру функциясын жYктедi. Орталык авторитетт1ц формаланып, дэл б1р таптык сипатыныц алынуымен ынтымактастыкта, шейх, дэру1штер сеюлдД топтар жаца саяси беделдщ руксатымен уакып алды, eзiнiц
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 3(136)/2021 163
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
Квшпелi mYpKÎMeHdepdin, органикалыщ интеллектуалы Отман Баба
1збасарларын, жактастарын, элитасын курды. Саяси беделмен байланысты бул агартушылар тобы, соган уксас уакытта калалык халыктыц CYнниттiк багыттагы органикалык интеллектуалдар катарына косылады. Олар осыныц негшнде ауыл шаруаларыныц Yстем блокка ынтымактасуына эр1 кызметш усынуларына жол ашты.
Бул интеллектуалдык топ Османдыктардыц кYЙреуiне байланысты непзп Yстем таппен б1рге интеллектуалдык билеуш1т де, непзп Yстем таптыц зиялысы болудан бастау алган билеуш1т де жогалтып алды. Б1р Yстем блок билеуш1т жогалтканда оныц органикалык интеллектуалдарын да жойып алады. «ТYрiк республикасы шейхтар, мYриттер мемлекет бола алмайды» деген тYсiнiк eте кeп кайталанган тYсiнiк саналады. Жылдар бойы ец жогары дэрежедеп ерекше орынга ие болган, баска зияткерлер тобыныц eмiр CYPУ хакын мYлдем, эдеш танымаган Османдык Yстемдiкке ие блоктыц бул органикалык зияткер тобы, ауыр жещл1ске ушыраганнан соц кер1 шепцдД. Мундай аспект! оларды жер астына шепнген тYсiнiг1не де экелдД. Бул жерде Йашар Ожактыц «шаруалык ислам, араб исламы» мусылман угымын тYсiндiруiн ойыма алып, жаздым. Бул агартушылар тобын тYсiну жэне аныктау Yшiн «дэстурл1 интеллектуалдар» танымы жетгспейдД. Мен бул интеллектуалдык топтарды «шeккен интеллектуалдар» угымымен туандДремш. Жер астына шег1нген, шeккен зиялылар тобы жаца Yстемдiкке ие блогыныц эр1 саяси-экономикалык, эр1 интеллектуалдык кабатын нег1зг1 мYмкiндiк ретгнде колданды. Провинцияларда, оларды бшктету 1с1 жалгасты. Алайда, бул процесс Османдыктардыц катац б1л1м мен тэртштщ уласуын дамыткан жYЙесiнен сырт калды. Османдык гулама топтыц теологиялык кажылыгыныц сыртында гулденген бул процесс, сол заманда б1р еркш интеллектуал кещспкке жол ашты. Жаца Yстем блоктыц экономикалык жэне интеллектуалдык элаздш, жещлген Османдык Yстем блоктыц органикалык интеллектуалдарыныц Yлкен калалардыц орталыктарына шeг1лген
зиялылар секЦдД орналасып, дамуына алып келдД. Бул кубылысты талкылауда халыктыц ауылдан калага кeшу жагдайларын да ойлану кажет екет кYмэнсiз. Еск1 когамдык формацияныц шeг1лген органикалык интеллектуалдары ^ш алу Yшiн eзiнiц саяси танылуын 1здеу, калыптастыру багытында жумыс жасайды. Бул тарихи кубылыс соцында б1р кызык болып кeрiндi: османдык YCT^ блогыныц органикалык интеллектуалы болган шeгiлген зиялылар, Османдык егемендДк жойылган когамдык формацияда, eздерiнiц талаптарын билеуш1 топ сиякты кояды. Бул Yшiн, олар жаца Yстемдiкке ие блокпен ынтымактастыкты жэне б1рге жумыс жасау Yшiн мYмкiндiктердi 1здейд1 Шeг1лген интеллектуалдар немесе агартушылар (агылшынша: sedimentary intellectual, немкше: sedimentär intellektuel) к1мдер едД? Торта б1р нэрсенщ жарамсыз болып калуы, алдыцгы бил1ктен калган органикалык интеллектуалдарды аныктау Yшiн осы терминд колданамын. Бул терминмен Осман империясынан калган интеллектуалдарды айтып отырмын. Булардыц багынган бил1ктер1 куласа да жаца когамда eздерiнiц еск1 ойларын жалгастырган интеллектуалдарды айтып отырмын. Булардыц багынышты болган басшылары тарихтан eшiрiлсе де, булар бил1кп талап еткен интеллектуалдар. Шeгiлген тортасы алынган интеллектуалдар эр1 карай зерттеуд кажет етед1
Акилер: Бул багыт кeзкарасы Аки Евранга CYЙенедi. Аки Евран (Hoylu Çeyh Nasireddîn Mahmud) - XIII гасырда Багдаттан Анадолыга кeшкен гуламалар мен суфийлер арасында дуниеге келген жэне eмiр CYрген дш адамы. Ол философия жэне мистика бойынша шыгармалар жазган. Ол Селжуктык баскарушы таптыц органикалык агартушысы жэне Моцголдармен ынтымактастыгы
болды деп ^д1ктелетш Мэуланамен жауласушылыгымен белг1л1 болган. Аки Евран соцында моцголдармен ынтымактастык жасаган Мэуланашылдардыц б1р1 болган Жажаулы Нуриддин бейдщ КайсерДде жасаган кыргынында eлтiрiлдi. Бул кезецде акилерге тэн 1збасарлык Мэуланашылдарга да бер1лген
ед1. Ак,и Евран зат тасымалдаушылардьщ, ецбеккерлердщ nipi болуымен 6ipre 32 турл1 келенердщ де (esnaf) nipi рет1нде кабылданды. Яки, Ак,и Евран жаца аки уйымдарыныц ец жогарысында турган есiмнiц 6ipi саналынады. Аки жумыссыз жастарды 6ip ортага жинап, оларга коленер саласында кешбасшы болган. Буган дiн мен кэапт бipiктipген форма pетiц4е (futuvvet) талпынады. Аки бip гимаратты езiне тацдап, онда жактастырын жинап, ол жерде жас жумыссыз коленерш1лермен бipге емip CYpедi. Бул кебiнде керуен сарайлар рет1нде жумыс жасады. 1с жYpгiзуден тYCкен табыстар акилерге тапсырылады жэне ол 6ip коммуна формасында колданылды. Бул керуен сарайларда (Zaviye) бетендердщ конак болуына руксат беpiлiп, олар сощы дэpежедегi достардай араласатын мекенге айналады. ¥йым мYшелеpiнiц басшысы аки деп аталады, ал, к,алгандары жас, мэрт, батырлар (fityin) еамдерше ие болады. Фитиандар езiне сэнд киiм формасын киедi жэне белдерше канжар iлiп жYpедi (Фитиандардыц ки1м Yлгiсi кейiннен янычар униформасына Yлгi pетiнде алынды).
ФYTYбет (Futuvet) эдебшщ толык магынасындагы ыкпалы жYЗдеген жылдар бойы жалгаскан бip когамдык мшез-кулык еpежелеpi жэне мораль ретанде калыптасты. Futuvet: дiн мен кэсш бipлiгi, коленерш1лер топтарына беpiлген атау. Акилардыц жиналатын керуен сарайларында жумысшыларга моральдан бiлiм беpiледi. «Футубеттануларда» мацызды бip мораль хуралы идеал адам кэаб1, дурыс iс тYpiнде тYсiндipiлдi. Муктаждыгы болгандарга жэрдем беру, конакжайлык, чурбан болу, CYЙенiш, тipек болу, Yлкендеpге курмет, б1р-бipiне карсы сейлеуден, есек айтудан тартын, боска жYpме секiлдi кундылыктармен бipге «т1лще, белiце, колыца хак1м бол» сездерш идеал адам кэсiбi рет1нде тYсiндipедi. Османдыкта коленердщ уста, шэк1рт катынасы нег1зiне отыруы ФYTYбет (Futuvet) эдебшщ элеуметпк жэне экономикалык курылымныц непзп моральдык функциясын езiне алуына алып келдi.
Жумысшылардыц аки уйымдарында мораль жэне 1с тэрт161 бойынша окытылуы
каладагы ендipiстiц калай жумыс ктеуше, коленер уйымдарыныц, орталык беделдiц, мемлекеттщ ортак шешiмдеpiне таралады. Бул кезкарас мемлекет пен аки уйымдарыныц б1р-б1рш колдауын 61лд1рд1. Бул 1с нарыкка багытталган ендipiстi анык жоспарлауды кажетсшедД. Жацаны каланыц кажетплшне карай Yйpету жэне Yйpену керек едi. Егер, ол ортада, калада осылай жасалынбаса, енд1р1стщ багаларыныц артык тYсуiне жол ашады. Бул ез кезегiнде ендДруш1нщ зиян кеpуiнiц себебi болып табылады. Id кеpi кетiп, кулдыраган ендДр1сте де тутынушы жогарылаган багалардыц салдарынан зиян шегедi. Бул тэpтiпте зацсыз ендipiст1ц туйыкталуында да коленер мемлекеттщ колдауына CYЙенедi. 1сте бул тецдДктщ сакталуына екi тарап та мYДделi болып, тиiсiнше, акилеpдiц уйымдары мен мемлекет езара ынтымактастыкка келедi. Бул жагдайды Иналджиктыц аныктауында мацызыдылык бар: «Османдыктардыц сырткы нарыкка материалдар ж!беру, жiбеpмеуi орта калалар мен шагын калалардыц экономикасын, Османдык коленер уйымын жэне олардыц этикалык шарттарын аныктайды» [1,52 б]. Галым Иналджиктiц мораль жэне ендДр1с формасы арасындагы курган бул байланысы, кецiл аударарлык мэселе.
Акилык моральды жэне когамныц алдыщы кундылыктарын тус1нд1руш1 0мер Шухpебеpдiнiц шыгармаларымен суфийл1к сенiмдеp байыды жэне тутас Анадолыга жайылды. Анадолыга жайылган бул аки уйымдарын ыкпалды кiсiлеpден баска султандар корлар куру аркылы колдады. Орталык автоpитеттiц бакылауды жогалтуы улпан, Селжуктардыц ыдырау кезiнде акилер калаларда букараныц кауiпсiздiг1н де сактауга, коргауга катысуынан керем1з. Акилерд1ц бул тарихи калыптасуыныц нэтижелер1н Иналджик былай аныктайды: «Акилык, суннитпк ислам ортасында б1р элеуметт1к уйымдасу сек1лд кабылданса да, кешпенд1 Тур1кмендер арасында д1н ем1р1 ортодоксалды тарикат дэру1штер1 секЦд танылмады» [1, 53 б].
Селжуктар дэу1р1нде орталык мемлекет жэне баскарушы тап интеллектуалдары
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 3(136)/2021 165
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
Квшпeлi тYркiмeндeрдщ органикалыщ интеллектуалы Отман Баба
болган Мэуланамен б1рге ^рес 1ш1нде гаршген жэне кeшпелi тYрiкмендермен eте жакын болган акилер, заманында орталык авторитетпен толык б1р байланыс курады. Бул кел1с1м кeшпелi тYрiкмендердiц интеллектуалдык танылуында акилердщ шешуш1 кYш болуына жол ашканы кYмэнсiз. Бул бос кещспк те толык магынасында абдалдар, аталар тарапынан толтырылды.
Анадолы Хорасан ерендер^ абдалан- й-румилер: Булар Анадолыга жолаушылар реттнде гашш келгендер, арасында абдалан-й-руми ес1м1мен танылган Хорасан ерендер! ТYрiк -плшде ерендер дегетм1з Тэщр жолында сырларга ерген тарикат улылары, eздерiн Аллага багыштаган адамдар деген магынаны бщдДредД. Олар Азербайжаннан келгендер арасынан да шыкты. «Жалпы Абдалан-й-Руми кeшпелi тур1кмендер арасында Орта Азия баксыларына уксас, дш жэне когам eмiрiн баскарган касиетт1 к1сшер секшд аныкталады». Иналчыктыц жазуынша: XIV-XV гасырларда отырыкшы eмiрге eткен факихтер жэне медресенщ интеллектуалдык ыкпалы аркылы CYннитт1к eмiр салтын кабылдаган ТYрiк когамынан баскаша абдалан-й-румийлер гашпел1 тур1кмендердщ мэдениет1н, когамдык мазмунын жэне eмiр салтын бщдДруш1 ед1 Олар Орта Азия баксыларыныц дДндД жэне когамдык eмiрд1 тYзетушi касиетп адамдар болганына сенд1 Осыган уксас абдалдар да Тэщр1мен туракты б1р байланыс 1ш1нде болулары аркылы мемлекет 1стершщ де олардыц бакылауында болуына eз талаптарын кояды. Булар бейл1ктер дэу1ршде Yлкен курметке ие болды, бейлер тарапынан касиетт1 к1сшер ретшде тeрге шыгарылды. Алайда бейл1ктер дэу1ршен кешн eз соцына жеткен абдалдар когамнан толыгымен сырт калды. Отырыкшы eмiр CYPудiц непзшде, орталык бюрократиялык б1р мемлекеттщ курылуына сэйкес идеологияны, енд еш кYмэнсiз CYнний факихтер тасымалдай бастады. 0зге кырынан караганда отырыкшы eмiрге CYЙенген орталык бюрократиялык мемлекет курылымы Yшiн CYннийлiк идеология жасалды. Yстемдiкке ие таптыц органикалык агартушысы миссиясын,
атрибутын Осман Разимен бастаган т1рш1л1к-уакып колынан, CYнний факихтер алды. Будан кейiн де абдалдар мемлекет медреселер! мен калальщтарга карсы туракты кактыгыс iшiне тап болды. Абдалдар, енд1 саяси беделге карсы гатер^ген, кeзтYрткi 61р топ hалiне келдi. Бул жагдай абдалдардыц жаца 61р кeшке уласуына тYрткi болды. «Ол заманда кeшпелi eмiр CYPу салты, абдализмнiц сенiмi жэне мазмунды жYЙесi ШыFыс-Румийлерi шет аймактардыц Fази бейлерi (МихалоFлыларFа уксас) жанына орналасты» [1,91б]. Бул кезде отырыкшылыкташан орталык бюрократиялык мемлекет курылымы абдалдардыц ол жерде 61р танымFа ие болуын мYмкiн емес hалге келт1рдi. К,асиетп к1сiлер ретанде кабылданFан абдалдар бейл1ктер дэу1р1нен кешн коFамныц сыртына тасталды. Бул кезецнен кешн де орталык мемлекет пен абдалдар арасында жаппай б1р ^рес басталды. Абдалдар медересе мен калалык мемлекетке жэне орталык беделге карсы ^терш^.
Езiлген таптыц интеллектуалы Отман Баба
Отман бабаныц тарихтаFы орыны бэлк1м Шейх Бедреддинге байланысты болар. Мунда Назым Хикмет дастаныныц гап Yлесi бар екен1 кYмэнсiз. Шейх Бедреддиннщ отбасы баба тарапынан Селжук хYкiмдарларына дей1н созылады. Экес1 - османдык эм1р жэне д1н казысы. Анасы - Симавна камалыныц Византиялык генералыныц кызы. Ти1с1нше, анасынан грек тшш Yйренедi, эке тарапынан фикихты жаксы б1л1п шыFады. Шейх Бедреддин ец жоFары элиталык б1л1м алады, мусылман 1л1мдер1н Молда ЖYсiптен eте жас кез1нен Yйренедi. Кониядан Каирге дешн мацызды 1л1м орталыктарында, ец алдыщы Fалымдардан тэл1м алады. Бул жерлерде философияны да оки бастайды. Асылы ойыныц жацFыруы Каирде Анадолы тект1 Шейх ХYсейiн-й-Ахлатимен танысуынан орын алды. Оныц усынысымен Тебризге барады жэне Руруфы орталарында карым-катынас тYзедi. Вахдети Вужуд 1л1м1н, Халлаж-й-
Мансур дэстурш уйренед1. Ол бул жерде Иудейл1к, Христиандык жэне Мусылман синтез1 болган кезкарасты дамытуы ыктимал. Анадолыга оралауында Иылдырым Баязидт1ц улдары арасында так курес1не тап болады. Шейх Бедреддин Эдирне билеуш1с1 Муса Челеби казыныц эскерл1к усынысын кабыл алады, оган шын кец1лмен сенед1. Так куреанде жец1лген Муса Челеби, жецген Челеби Мехмед тарапынан буындырылып елт1р1лед1. Шейх Бедреддин де Изникке жер аударылады. Оны жазадан куткарган б1л1м адамына деген курмет едД. Шейх Бедреддинн1ц кетер1л1с1 коммуна эрекет емес ед1 жэне жеке менш1кт1 жою уш1н де емес болатын. Олардыц эрекет1 дэстурл1 кетер1л1сш1 Йорук-Тур1кмен аймагында басталган жэне дэру1штерд1ц колдауына суйенсе де, Мусылман
эскерлер1н1ц, шекара батырларыныц жэне христиан феодалдарыныц талаптарына тепе- тец келдД. Саяси нег1зде бул кетер1л1с; орталыкшыл, куш тек б1р колга жинакталган деп тус1нуге карсы, аймактык куш ошактарыныц да ем1р суру1н мэцпге калдыруды кездеген мудде ед1. Олар орталык билеуш1ге карсы болуыныц салдарынан да Тур1кмен-Йор1ктерд1ц колдауын алады. Шейх Бедреддиннщ жец1лу1н1ц себеб1 де олардыц ез мудделерш кездеу1 ед1; нэтижеанде мусылман офицерлер1н1ц, шекара батырларыныц жэне христиан феодалдарыныц да саткындыгы орын алады. Жерлер1н жогалткан бул элементтерге, казустардан шыгатын жолды 1здеуде, оларга жерлер1н1ц кайтарылуы туралы уэде бер1лед1. Бул уэден1 алгандар Шейх БедреддиндД тастап Османдык куштерге барып косылады [2]. (Ocak). Иналчык, Отман бабаныц ем1р1нен тыс калган кешпел1 когамы мен отырыкшы сунний когамы жэне Ирандык бюрократиялык мемлекет жуйес1 арасындагы кактыгысынан б1р драмматикалык хикая туралы айтады. Тарихтагы мацызды окигалар ек1 рет ем1р суру1н жалгастыруда: «Алгашкыда трагедия, екшшшнде комедия рет1нде». Кешнп тарихтарга карасак Француз революциясында буржуазияныц пролетариатты жетег1не алуына уксас, Осман бил1г1 ез устем сыныбын куруда кешпел1
тур1кмен тайпаларыныц жэне олардыц агартушыларыныц колдауына ие болды.
Мемлекет идеологиясы мусылмандыктыц сунитт1к багытында болган Ирандык бюрократиялык мемлекет курылымыныц отырыкшылануына колдауын беру1 бул сегмента тазартуга экелдД. Бул процестщ ец айкын жагдайы Фатих султан Мехмед дэу1р1нде орын алды. Фатихтщ бшк саяси сэтт ierepi Ыстамбулды алуда "пркеледД. Ыстамбулды жаулап алуда езшщ улеанщ болганын айткан ец аз уш еам алдымыздан шыгуда. Олар: устем сыныптыц органикалык интеллектуалын танытушы Акшемседдин, саяси одактасы болган Аккойлы ¥зын Хасан жэне Тур1кмен-Йор1ктердщ зиялысы Отман баба.
Отман Баба XV гасырда Хорасаннан Анадолыны, Анадолыдан Балкандарды жаулап алуга ез1 катыскан каhаpман-дэру1ш б1р алып батыр рет1нде жазбаларда калган. Ол туралы мэл1меттер ете ертеден, ауыздан ауызга таралып келген деректерге суйенедД. Анадолыга Эм1р Тем1рмен б1рге келд1 деген сез бар. Кшм киюу мен кылыгы Орта Азия баксыларына уксайды. Yстiнде кой теркшен ки1м1 бар жэне сабалак-сабалак болып кершедД. Басындагы шашы устарамен кырылган, шашсыз, сакалсыз, муртсыз жэне кассыз жалацаш б1р бейнеге ие. Эдетте уст1нде 1ш1к жэне колында узын асатаягы бар. Б1р ез1 б1р мекен жэне б1р белг1. Тшт1 тау мен таста да, пештер мен асханаларда да, гимараттар мен тактарда, меш1ттерде де элдеюмдер оныц жагдайынан» хабардар болмай-ак ем1р суруде. Отман баба орталыктан жер жерлерге ауысып, Анадолыныц турл1 жерлершен кайта ортага, алдымыздан шыгады. Б1рде Каратещз тауларынан, тагы б1рде Балканга дешн шытырман окигаларды байкатады. Бул шытырман окигалар жалпы Отман бабаныц б1р керемет1мен аякталады. Отман баба ауруларды емдейдД, элаздерге кемек бередД, адаскандарга сез колдауын б1лд1ред жэне табигат куштерше билшн жург1зедД...
Отман баба б1р басына ел кезш журедД, кырларда дала шептер1мен тамактанады. Жагдайы мушюл тарткандардыц жанында
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 3(136)/2021 167
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
Квшneлi mYpкiмeндepдiц о^ганикалы^ иншeллeкmуaлы Ошмaн Баба
зiкip caлaды жaнe кepeмeтiмeн мYшкiл жaFдaйын шeшyгe тыpыcaды. Бaлкaн тayы eтeгiндeгi Aлчaккызaндык ayылындa бoлFaны шякты aйлap бoйы aдaмдapFa кызмeт кepceтeдi. Гeлибoлы жoлындa зiкip жacayындa шынжыpFa бaйлaнFaн тyткындapды бaлыкшыныц кoлынaн кyткapaды. Жacыл eciмдiктepдi oтcыз пicipeдi жaнe aштapды тoйдыpaды. Зopлык пeн тapшылыктa кaлFaндapды кeмeгiнe aлFaн Отмaн бaбa, бул тayдыц биiк жapтacтapын кeзyдe, eзi дe мYшкiл жaFдaЙFa тaп бoлaды. Бyндaй жaFдaйдa, oл eз кepeмeтiн кepceтiп, eзiн дe киын жaFдaйдaн кyткapyы KepeK eдi, бipaк oл oлaй жacaмaйды. Aлaйдa, omi тaныFaн Kicimrç 6ÍPÍ жoлыкca, Отмaн бaбaныц кiм eкeнiн aныктaп, OFaн кeмeк бepyгe тыpыcaды. Бip кeздepдe 6ÍP шapya oны тayFa тыFылFaн кaшкын дeп тYciнiп, oны тyткынFa aлaды жaнe диipмeнiнe жyмыcкa caлaды. Отмaн бaбa жaFдaЙFa кapcы шыкпaйды. Бip Kici, тaFы дa omi тaнып, тyткыннaн aзaт eтeдi. Оадан yKcac жaцa 6ÍP жaFдaйдa ЫcтaмбyлFa кaдaм бacкaн Отмaн бaбa AFaштeцiздeн aFaш кeciп, кeлe жaткaн «бipкaтap кaпipлep» тapaпынaн, кYмaндi aдaм peii^e кaбылдaнып, кaйтa тYткынFa aлынaды. «^ш^ш бa, бул eзi кaндaй aдaм» дeгeн oймeн ycтaлып, 6ÍP бeлмeгe кaмaлaды. Отмaн бaбa уш ^н бoйы кaмaлFaн жepiндe, eзiнe бepiлгeн acты iшпeй, coл кYЙi oтыpaды. K,apa тeщз кияcындaFы Aкийoлы кaлacынaн туз тacyшылap, Bизa кaлacынaн бipкaтap кiciлep Отмaн бaбaныц кaмaлFaнын ecrm, ayылынaн шыг^ш, жaFдaйдaн xaбapдap бoлaды. Отмaн бaбaныц жaнынa бapFaн бул жiгiттepдiц 6ÍPÍ, omirç кiм eкeнiн жaнe oл жepдe нe Yшiн oтыpFaнын cypaйды. Отмaн бaбaныц тepeцiнeн жayaбы: мынa oтыpFaн кiciлep мeнi iшкe opнaлacтыpды. Бyлapды кeзiммeн кYтyдeмiн» [3, 49 б]. Отмaн бaбa eзiн кaмaFaндapды кeз тYpмeciнe aлып, кaмayдa ycтaйды, кaмaктaFы eзiн, cыpттaFы тYpмe жacaйды, cыpттaFылap дa тYpмeгe тyткындaлFaн... TyтылFaн жepiнeн шыFapылFaн Отмaн бaбa тeк Aкбaш бayыpым дeп aтaFaн кiciнi кYткeнiн ceйлeйдi жaнe oнымeн бipгe omirç Bизa aймaFындaFы ayылынa epiп кeлeдi. Отмaн бaбa бул жepдe yзaк yaкыт ayылдыц кaздapын KeKKe жaйып,
кызмeт кepceтeдi. Бул жepдe дe Отмaн бaбaныц кapcылacпaFaнын кepeмiз. Отмaн бaбaныц бул Ka^mam дa omirç дYниeгe кeзкapacынa CYЙeнeтiнi ыктимaл. Еpтeдeн aдaмдapдыц eздepiнiц билiк кypyы, ия бoлмaca билш KypFaнын oйлaнyы, oлapдыц тapaпынaн acKa^rayFa жoл бepмeйтiн 6ÍP тapбиe peiï^e кepiнeдi. Отмaн бaбa Yшiн yaлилiк мaкaмы eзгe тyтac билeyшiлepдeн Ycrm кepiнeдi.
Буныц кapcыcынa тeккeлepдeгi
кapcылacyлapдa кeлiciмciз, тiптi кeйдe кaтaл 6ÍP Отмaн бaбa пopтpeтi opтaFa шыFaды. Бул жepлepдe дapyiштep, aбдaлдap б^м мeн кepeмeттepiн жapыcтыpaды. Бipкaтap мыcaлдapды кepceтyгe тыpыcaмын: Бaязид бaбa eзiнщ мYpиттepiнщ 6ÍPÍ бoлFaн жaнe Cepeздe тeккeci бap Meжнyн бaбaныц жaнынa кeлeдi. Отмaн бaбa дa oaimi кYтiп жYpгeндeй тeккeгe кeлeдi. Бул жaFдaЙFa Бaязид бaбaныц жacы ^лген дapyiштepiнiц 6ÍPÍ бoлFaн K,apa Aбдaл eзiнщ peaкцияcын бiлдipiп: «Эй, жYpгeн 6ÍP кeшпeндi ycтaзы, ocы тешн кyтылa aлмaйтын шыFapмыз», - дeйдi. Отмaн бaбa OFaн amyñM тYpдe Yн кaтaды: aй, иeгi шoшaц4aFaн, мaFaн Kapa, ия, мeн кeшпeлiлepдiц ycтaзымын, XaK TaFaлa aмipiмeн cemrç жaныц4ы aлaмын» [3, 65 б]. Бул шз K,apa Aбдaлдыц дайн кeздeп aйтылaды. Aлaйдa, K,apa Aбдaл coл кeштe eлiм кyшaды, тaцepтeцнeн co^i^a кyткapy Yшiн жYpгeн дapyiш тe aжaл кyшaды. Отмaн бaбa мyндaй cycпeн caяcи билiк иeлepiнe дe кapcы шыFaды. Отмaн бaбa тeккeлepдi зияpaт жacaйды, oл жepлepдe кaлaды. Teккeлepдe бacкa дapyiштepмeн Kap^^a^m, eзapa тapтыcып, дayлacaды. Keйдe бул кapcылacyлapдa кepeмeттepiнщ дe ycынылFaнын кepeмiз. ОcыFaн yKcac 6ÍP opтaдa Умyp бaбa Yн кaтaды: «Ceн omirç aFaшын кeтepceц, бiз ORM4 жeмiciн пaйдa eтeтiн eдiк дeдi». Отмaн бaбaныц жayaбы: Ceн ORM4 жeмiciн пaйдa Kepcerç мбн кaлFaндapды жeтiлдipiп, cycыздapды кaндыpып, aштapды тoйдыpyшы Myxaмeдтiц cыpымын дeдi» [3, 82б]. Отмaн бaбa eзiн «Рacyллaныц cыpы» Kepe,4i. Teккeдeн тeккe кeзeдi жaнe бул тeккe зияpaтындa кapcылacкaн бacкa aбдaлдapмeн жaнe шeйxтapмeн тapтыcyындa oлapдaн eзiнщ интeллeктyaлдык биiктiгiн бaйкaтaды. Бacкa
абдалдар карсысында eте бшк б1р ерекшелшн тапкан Отман бабаныц ыкпалы мен оган байланысты мYриттерiнiц саны да ^ннен кYнге артады. Отман бабаныц ыкпалыныц кецеюушщ б1р себеб1 де осы кереметтерш кYмэнсiз кeрсете, таныта алуы ед1
Вардар Йенижеа деген калада жиналган абдалдардыц б1р1мен Отман бабаныц тартысуы назарымызды аударады: Отман баба eзi демалган жердег1 моншаныц нэж1сшен аккан суды шлш 1шед1 К,ала халкыныц 1шшен бул окигага куэгерлер шыгады. Тэл1м мен кайратка тускен халык «бул кандай адам eзi, хамамныц нэж1сшен су 1шуде» деп сурайды. Олардыц араларындагы б1р1 Отман бабадан моншаныц нэж1с суын не Yшiн шкетн жэне оныц адамдардыц нэж1с суынан да жеркетшт екенш сурайды. Отман баба таза объектшщ болмаганы, акикат кeзiнен караганда эр заттыц хак болганын шйлейдД. Таза деп аталатын объект ашык аспанда мейл1 eсiмдiк, мейл1 жануар, мейл1 адам болсын шындыгында жYгiнудiц болуын б1лдДредД. "Соцында к1рл1 болган заттар, шындыгында непзше оралуда мYлдем таза болады. Дегенмен кттаптыц жетекш1лшндег1 бейнеге карай таза болгандар жшркетшт1 кeрiнедi" [3,72 б]. Абдалдар арасындагы сeз таластырулар философияга мацызды децгейде терецдДк, мэн беред1
Фатих Султан Мехмед пен Отман Баба
Жогарыда Отман бабаныц Стамбулды жаулап алуда eзiнiц Yлесi бар екенш айтканын жаздым. Отман бабаныц Султан Мехмед Фатихпен карым-катынасын ек1 кезецге бeлiп карастыруга болады. Б1ршш1, саяси бил1кт1ц жогары eкiлi ретшде Фатихпен кездесулер1 жэне т1келей катынастары. Бул жерде данышпан б1лг1р адамныц, ягни табшаттан тыс кYшке ие касиетп адамныц саяси бил1кке акыл кецес беретш жэне оны аныктайтын интеллектуалды тулга болуга умтылысын кeрiп отырмыз. Жэне тец карым катынасты, тшт интеллектуал адамныц б1р саты болса да жогары статусын кeрiп отырмыз. Фатихтыц алдымен ашулы, кешн
курметпен жэне толеранттылыкпен караганы назар аударарлык жагдай. Шын мэшнде, бул толеранттылык eзiне бил1ктщ кYшiн берген адамныц алдында устанган саяси жет1луге айналады. Осы ек1 мацызды адамныц карым-катынасы екшш1 кезецде Фатихтыц арнайы адамдары аркылы жалгасады. Бул жерде болса, тарихи дамудыц кажет екендшн тYсiнген саяси бил1ктщ Yмiтсiз кYрес 1ш1нде тырмыскан бурынгы одактас интеллектуал eкiлiмен толеранттылыкка нег1зделген карым- катынасы бар. Екшш1 жагынан, зиялы кауымныц б1рт1ндеп eзi eкiлдiк еткен когамдык таптыц мYлдем жогалтуымен б1рге фольклорлык элементке айналганын кeрген интеллектуалдыц Yмiтсiз жэне кайгылы карсылыгы бул. Осы кезецнен кешн Отман Баба Фатихтен ж1бер1лген хабарламаларды кабылдау аркылы карсылыктыц
магынасыздыгын кабылдаган сиякты.
Отман Баба султан Мехмед Манисада ханзада болган кезде оныц султан болатынын тYсiнде гарген. Бул тустi интеллектуалдыц саяси болжамыныц дэлдш деп тусiндiруге болады.ОтманБабаныцтагыб1рсаясиболжамы - Ыстамбулдыц жаулап алынгандыгын жариялауы. Алайда, Бул окиганыц алдында Эз1рбайжанда Арарат тауыныц етепнде «Мен Грецияга тагы барамын. Жэне бултка м1тп найзагайды камшылаймын. Тау жок болып кетедД. Сол арада Ыстамбулдыц алдында б1р тeбе пайда болады. Стамбулды алкшдДретш Кемел мешр1мдД эр1 мшаз адам к1м? Мен бул каланы алуга келдДм. Мен Yлкен ш1ркеулерде Мухаммедке салауат окуга келдДм» [3, 19 б]. Отман баба Ыстамбулдыц карсы жагындагы б1р тeбеде кырык ^н жатып бакылайды. Осы уакытта Султан Мурад eлiп жатыр, ал Мехмед Хан султан болып, Караманды жаулап алып, содан кешн Ыстамбулды коршауга алады. «Жэне ол ек1 элемнщ ^н нуры. Дирвана каланыц кeпiрiнiц басында таска кeтерiлдi. Бюленд абызбен: Аллаху акбар Ыстамбулды алдык дедД. Бул ^н Султан Мехеммед тацертец Стамбулды жаулап алган кYн» [3, 27б]. Ыстамбул каласын жаулап алганнан кешн Отман Баба да «Осы бшк каланыц кирандылары мен кираган жерлерше YЙ
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 3(136)/2021 169
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
Квшпелi тYркiмендердщ органикалыц интеллектуалы Отман Баба
сал. Бул кала Хасан мен Хусейннщ каласы» деген буйрык та бердД. Бул буйрыкты орындаган Фатих болды: «Стамбулды Султан Мехеммедтен имарет кылган камкорлыктыц тынысы жузеге асты» [3, 37б].
Отман баба Фатих Султан Мехмедпен Ыстамбулды жаулап алганнан кешн кездеседД. Фатих уэз1р1 Махмуд Пашамен б1рге ацнан оралганда, Силиврикапыда туратын Отман Баба оларды кередД. Фатих пен оныц уэз1р1 Белград жорыгы туралы эцг1мелесуде едД. Отман баба муны естш, б1рден араласады: «Осы кезде Отман Баба айкайлап жауап берд1 Ол камалга барма, Мехмед Хан. Эйтпесе, олар сенщ эскер1цд1 жермен жексен етедД. К,ашуга мэжбур боласыц» [3, 38 б]. Муны еспген Фатих ашуланып, кылышын колга алады. Ол ез1н1ц алдында шеттен шыккан адам к1м екетн сурайды. Уэз1р Махмуд Паша жагдайга араласып, Фатихке оныц сабырга келу1 керек екетн ескертед жэне бул адам аз ойлаган адам емес, «эулие адам» дейдД. К,ылышын кынабына салып, Фатих сарайына оралады. Алайда, Фатих Отман Бабаныц «Белградка бармацыз, от пайда болады, кашасыз» деген ескертуше кулак аспайды.
СэтаздДкке ушыраган Белград сапарынан б1р кун еткен соц, Фатих Стамбулда карап отырып Баба Отманмен тагы кездесед1. Отман Баба Фатихт колынан устап алып, былай дейд1 «Тез жауап бер - султан сенсщ ба, элде менмш бе?». Фатих бурылып, касындагы Махмуд Пашадан: «Силиври какпасында маган Белградка бармауым керек, сэтаз сапар болады деген осы к1а емес пе?», - деп сурайды. Махмуд Паша суракка оц жауап берш, «ол эулие адам» дейдД. Содан кешн Фатих аттан тусш, «эулиен1ц» колынан суйедД. «Сен Султансыц. С1з Жаратушыныц арыстанысыз. Ал мен сенщ элаздшцмш, баба» [3, 39 б]. Отман баба буган канагаттанбай, эр1 карай жалгастырады: «Менщ султан екетмдД бшш жур. Сен емес». Атына мшш тер1с караган Фатих Отман Бабага кызметш1амен б1рге сыйлык ж1бередД. Отман баба бул алтын монеталарды еш ойланбастан жэне ашуланып кер1 кайтарады.
Отман баба Фатихпен тагы б1р рет кездесед1. Бул жолы Отман Баба б1р тусп кшммен Еск1
сарай астындагы дэру1штер ушнде болатын. Б1р тут Фатих жабык кшм кшп алып кешелер мен дэру1штер ушн аралайды. Ол когам мен дэру1штердщ ол туралы не айтып жатканын зерттейд! Фатих сонымен б1рге оны осы ерекше кшммен бшетш адам шыга ма деп ойлайды жэне осы кызыгушылыкпен келген дэру1штер ушнде Отман бабамен жолыгады. Фатих дэру1штер ушне касындагы адамдармен б1рге к1редД. Yйдiц иес1 - дэру1ш оларга тэтт1лер усынады. Тамакты жеп болган соц, Отман Баба орнынан турып, бурышта турган таяктардыц б1рш алып, Фатихке карай бет алады: «Тез айт; Отман менмш бе, элде сенсщ ба? Тез жауабыцды айт.. .«Фатих жауап бередк С1з Отмансыз. Мен емес, Баба» [3, 41б]. Осыдан кешн Отман баба Фатихке: «Мен Отманмын, ал сен болсац, менщ улымсыц. Осыган сену1ц керек» дейд1 Осы кезде Фатих Отман Бабамен баска кездесулер1 мен ескертулерш еане алады. Отман Бабага сый-сыйапат ж1бередД. Отман баба «ш1ркш, кара, сен мет азгыра алмайсыц» дейд де, колындагы шапаны мен сыйлыктарды кайтарып ж1беред1 Дэру1штер мен халык шашылган сый-сыйапатты жинап алады. Ыкыласпен, гибратпен тыцдайтын Фатих ойланады.
Осыныц бэр1мен Отман Баба дэру1штер арасында ете курметт дэрежеге жетед1 Оныц абдалдар саны артады, Отман Баба ек1-уш жуз абдалмен б1рге саяхаттай бастайды. Ерекше кшм улпа жэне к-эрекеттер1 бар б1р топ абдалдармен б1рге сапар шегет1н Отман Баба тэртшт бузды деп айыпталады. Шын мэтнде, ол осы себепт Эдирнеден шыгарылады. Мундагы басты мэселе Отман Бабаныц 1л1мш Эдирне халкына таралуынан, гуламалар жэне кецесш1лер Отман Бабаныц «сапык» кезкарастарыныц касиетт1 ортада жайылуынан ыцгайсызданды. Галымдар бул кезкарастар тек кэшрге гана тиес1л1 деп багалайды. Едирне каласыныц казысы болса Отман баба мен оныц жактастарыныц каладан кетулерш, эйтпесе барлыгын турмеге камайтынын хабарлайды. Отман Баба жэне оныц соцынан еруш1 абдалдары туткындалып, Ыстамбулга алып келшед. Оларды Кылыч монастырына камайды.
170 № 3(136)/2021
Монастырьдщ айналасы сарбаздармен коршалган. Стамбулдыц кейб1р тургындары бул туткындарды касиетт1 эулие адамдар деп санайды. Бул арада эк1мш1л1к бюрократия Отман баба мен оныц соцынан еруш1лерд1 алацда eлiм жазасына кесу Yшiн дайындык жумыстарын аяктайды. Гуламалардыц барлык талаптарына карамастан, Фатих бул адамдарды жаппай eлiм жазасына кесу халык арасында толкуларга алып кететш эсерш назарга алып, туткындарды босатады. Отман Бабаныц саяси бил1кпен карым-катынасы eте каушт!, соцы не болары белг1аз жагдайга жетед1. Уакыт eте келе бул катынас турактанады. Орталык бил1к курылымы эл1 калыптаса коймаган кезде шейхтар мен абдалдар катарласып, саяси бил1кпен ынтымактастыкта бола алды. Алайда, олар бастапкыда одактаскан егемен блоктыц орталык бюрократиялык курылымы орныккан сайын, идеологиялык eкiлдiк шзбе-сeз гуламаныц колына eте бастады. Гуламаныц исламды CYнниттiк тургыдан катац тусiндiру бар. Отман Баба уакыт eте саяси бил1кт1 баскаратын интеллектуалдар кауымыныц eзi жэне абдалдар емес екенш тусiнедi. Фатих дэу1ршде одан эр1 калыптаскан орталык бил1ктщ бюрократиялык мемлекетт1к курылымда енд абдалалдардыц орны бола алмайтындыгын тYсiнедi. Алайда ол Отман Баба eR^^,^ еткен когамдык тап халык билшнщ орнауында Абдалдардыц тарихи рeлiн умытпайды. МYмкiн осыган байланысты болар, карапайым халык Отман бабага CYЙiспеншiлiкпен карайды.
Фатих будан былай Отман Бабаны ренжгтуге болмайтын Абдал реттнде кабылдайды. Алайда, Отман Бабаныц пашалармен шиелета жалгаса беред. Отман Баба 173 абдалымен б1рге Синан пашаныц алдына шыгып, мойынусынады. Синан Паша болса абдалдарга зиян тиг1зу ойлары болмагандыгын алга тартады. Екеу1нщ арасында басталган птрсайыс непзшен Отман Бабаныц ойларын б1лу екенд1г1н алга тартады. Отман Бабаныц «Кудай, Мухаммед пен Иса жэне Муса жэне Адам менмш» деген шздерш Фатихке таг^1да б1р рет жетк1зу
екенд1г1 байкалады. Шынында да, олар муны кужаттауга ^теген талпыныстар жасайды. Молла Гурани мен Молла Кырими де Фатихт1ц алдына шыгып, Отман Бабаныц Енел-хак (Мен Хакпын), ягни «Мухаммед, Иса, Муса жэне Адам менмш» деген шзш тYсiндiредi. Гуламалардыц мазасыздыгы мен шагымдарыныц себеб1 Отман Бабаныц шаригат ережелер1н мойындамауы.
Шынында да, Отман Баба eзiн абдалдар мен дэру1штер арасында «Сирр-и Мухаммед» деп атайды. Бул эр1 карай кецей1п, Отман Баба eзiн Муса, Иса жэне Мухаммед екендшн алга тартады. Соцында Отман Баба eзiн «Енел Хак» (ягни, Мен Хакпын) екендшн айтады. Бул ^з^раст^ы сопылардыц, баскаша айтканда, баскарушы блоктыц органикалык зиялыларыныц Yлкен реакциясын тудырады. Отман бабаны интеллектуалды децгейде жеце алмаган сопылар Фатих Султанга Отман бабаныц шаригатка багынбайтыныц айтып, шагымданады. Отман Баба осы шагымдардыц тарихта калай аякталганын жай жэне байсалды тYрде еске салады: Гылымныц ец танымал eкiлдерi Маншур мен Несими «шаригатка карсы шздер айтканы Yшiн eлтiрiлдi».
Отман бабаныц «шаригат адамдарына деген кад1р-касиет1» жок екенд1г1 тек теориялык децгейде гана емес, сонымен катар исламныц рэс1мдер1 мен гибадаттарында да кeрiнiс табуда. Рамазан айында Отман Баба eзiнiц абдалдарына Ыстамбулдагы Еск1сарайдыц мацында казандарга тамак п1с1р1п, халыкка тараткызады. Сондай-ак, Фатихке Отман Бабаныц екi-Yш жYЗ абдалмен ораза устаганы туралы шагымданады. Фатихтыц бул шагымдардан шаршагандыгы байкалады. Фатих «к1мде-к1м шагымданса, оны ек1 бeлiкке бeлiп, тец1зге тастаймын» деп коркытады.
Отман Бабаныц ^з^раст^ы мен ыкпалыныц кYшеюi, нег1з1нен, басым блоктыц органикалык интеллектуалы
болган гуламалар тобын алацдатады. Себеб1 Отман Баба олардыц CYнниттiк сен1мдер1н курметтемейд1 жэне олардыц бил1к пен мYлiкке деген амбициясын сынга алады.
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 3(136)/2021 171
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
Квшneлi mYpкiмeндepдiц о^ганикалы^ иншeллeкmуaлы Ошмaн Баба
Fyлaмaлap Отмaн Бaбaмeн oйлay дeцгeйiндe тeтeп бepe aлмaFaннaн кeйiн, бул мaceлeгe caяcи билштщ apaлacyы жaнe Отмaн Бaбaны ыFыcтыpy Yшiн «фитта» дeп aтayFa тypapлык 6ÍP шeкciз apeкeткe кipiceдi. Фaтиxтiц eзi бacы кacындa бoлFaн caяcи билiк бoлca Отмaн Бaбaны caяcи кayiп peii^e кapacтыpмaйды. Отмaн Бaбaмeн кapым-кaтынacын a^MFa KOнымды cимпaтияFa кypaды жaнe кoFaмFa Kerç ыкпaлы бap aбдaл ayлиeнiц бap бoлFaндыFын opынды дeп caнaйды. Шын мaнiндe, ocы шaFымдapдыц бapi жaлFacып жaткaндa, Фaтиx Отмaн БaбaFa cый-cияпaттap бepiп, eзiнщ ЭЦ жaкын aдaмы apкылы «Егep мэнЩ aкeм кaлaca жaнe pyкcaт бepce жiбepce, мeн OFaн capaй caлып бepeйiн» дeгeн xaбapды жoлдaп oтыpaды [3, 223 б]. Эpинe, бул apeKeni oппoзициялык зиялы кayымныц жeтeкшi eKwrn жYЙeгe Kocy apeкeтi дeп бaFaлay кaжeт. Инaлджик aтaп eткeндeй, мeмлeкeткe кapcы шыFyFa бaтылдык тaпкaн aбдaлдap мeн дapyiштep xaлыктыц peaкцияcын бiлдipeдi. Бул caяcи блoктыц oлapдaн кopкyыныц нeгiзгi кeзi. Aбдaлдapдыц xaлыккa ыщ^лы, бacкaшa aйткaндa, кoFaмдык пiкipдi кaлыптacтыpy кYшi бacым блoкпeн caяcи билжтщ caнacyы кaжeт eкeндiгiн кepeмiз. Дaл ocы ceбeптi aбдaлдap, дapyiштep, cый-cыйaпaттap мeн жep тeлiмдepiн бepy apкылы дoминaнтты блoккa кocылaды. Отмaн Бaбaныц eмipiнщ coцFы жылдapынa дeйiн ycыныcтapдaн бac тapтyыныц бacты ceбeбi - oл бacым блoктыц кызмeтiнe кipyдeн бac тapтaды. Coндыктaн Отмaн Бaбa ycынFaнбaFыттaн шыккaн кeзкapac жaлFacyдa жaнe Фaтиxтiц «Fибaдaт Yйiн, yaкып, аш- cыйaпaт бepy» тypaлы ycыныcын кaбылдaмaйды. Отмaн Бaбa yaкып жYЙeciнщ «кapтaймaйтын» дapeжeгe жeткeндiгiн жaнe ornirç бaйлыктыц кaйнap кeзiнe aйнaлa бacтaFaнын Kepe^i Ceбeбi aбдaлдык кyдaйдaн бacкaныц бapiнeн бac тapтyды бiлдipeдi. Beлaйeтнaмeдe тYciндipiлгeндeй; Отмaн Бaбa мeн Фaтиxтiц кapым-кaтынacы ayлиeгe дeгeн cимпaтия apкылы кaлыптacкaн кypмeт жaнe CYЙiктi билeyшiгe дeгeн мeйipiмдiлiк тYpiндe бoлFaн. ШындыFындa, Фaтиx ayыpып жaткaндa, Отмaн Бaбa OFaн Yлкeн oттapды жaFa oтыpып, ornirç cayыFyы Yшiн дiни
paciмдep yйымдacтыpFaн: «Teз oт жaFып, aнay кapaFaйлapды кeciп, тacтaц4ap. Kop^im™ пeн кapaцFылык кeтciн. Aл Mexeммeд жaкcы бoлcын» [3, 230 б]. Эpинe, бул ic-apeKe'nirç иcлaмдык ceнiмгe eшкaндaй Ka^iai жoк.
Отмaн Бaбa мeн Фaтиxтiц кapым-кaтынacы 6ÍP-6ÍPÍ^4 шынaйы пoзицияcын eзapa бiлeтiн eKi мaцызды aдaмныц кapым-кaтынacынa aйнaлaды. Отмaн бaбaFa жopыккa бapaтын пaшaлap пiкipiн cypayFa кeлeдi. Kaзacкep KOнaккa кeлiп, OEM4 кoлынaн CYЙeдi. Оcындaй жoлыFy кeзiндe Kaзacкep Фaтиxтыц caлeмiмeн Отмaн БaбaFa мыц мoнeтa aкeлeдi. Отмaн Бaбa «Бул - Mexeммeд» дeп, мoнeтaлap дopбacын уm peт acпaнFa кeтepeдi. Kepiп oтыpFaнымыздaй, бyдaн былaй Отмaн Бaбa жoлдaнFaн cыйлыктapды Kepi кaйтapмaйды. Kaзacкep apкылы eгep OFaн pyкcaт eтce, кoлын CYЙiп кeлгici кeлeтiнiн жeткiзeдi. Отмaн бaбa ORM4 caкaлын кыpкып, дapyiш eтeмiн дeп, кaзacкepдiц caкaлын уегап, тeмeннeн жoFapы ыcкылaп, бyлap «иттщ kmam» дeйдi. Kaзacкep «Иa, иттщ ^лы» дeп жayaп бepгeндe, Отмaн Бaбa: «Егep ciздe тapaк бoлca, oлapды тapaцыз» дeйдi. Бул жepдe бiз шapиFaттa CYннeт бoлFaн caкaлды ecipy^rç кpитикacынa Kyaci бoлып oтыpмыз. Kaзacкep Фaтиxтыц cypaFын жeткiзeдi: «Бaбaм, улыц Mexeммeд eciн жиды: бул Ky4aü дeп жYpгeн aдaмыц, ген Хyдa-йи Рaббyл пaтшaлыFындacьщ жaнe бiз cemrç кiм eKem^i бiлмeдiк. Бaбaмыз бiзгe xaбap бepciн. Kyдaй им жaнe oл кaйдa?» [3, 233 б].Отмaн бaбaныц жayaбы тaцкaлapлык: «Ky4aü, ceн eмeccщ бe?» Kaзacкep «K^aü caктacын» дeп OFaн кyл eкeндiгiн жeткiзeдi. Бул жoлы Отмaн Бaбa: «Kyдaй бoлмacaц, бул aдaмдapды œre кыpып жaтыpcьщдap?» дeп cypaйды. Kaзacкep eжeлгi дayipдeн бepi кaлыптacкaн зaц4ылык дeйдi. Оcыдaн кeйiн Отмaн Бaбa нaкты cypaK^rç нaкты жayaбын бepeдi: «Kaзip Kyдaй жaнe Myxaммeд дан Aдaм бap. Бipaк Kyдaй мeн Myxaммeдтi жapaткaн aдaм. Олap a^ra^iai кeлeтiн aдaм мeнмiн». Myны кYлiмcipeй кapcы aлFaн Kaзacкep Фaтиxтiц тaFы 6ÍP cayaлын aйтaды: KapaбoFдaн дeгeн жayFa кapcы coFыcкaнын жaнe бул coFыcтa кiм жeщлeтimн c^pa^^i. Отмaн бaбa эш oйлaнбacтaн жayaп бepeдi:
172 № 3(136)/2021
«кайсыларыцыз Кудайга сэжде етсе, ол жецедЬ>. Казаскер б1рден Отман Бабаныц алдына сэжде етедД. Муны кeрген Отман Баба: «Сендер жецесщдер» дейд1 Бул болган жайттарды Фатихке жетк1зед1. Екеу1 Баба Отманныц не дег1с1 келгенш жорамалдайды.
Отман Бабаныц Улама жэне оныц жактастарымен кYресi тек теориялык децгейде калады, саяси бил1кке ыкпал ету жарысы рет1нде карастыруга келмейдД. Бул кYресте ара-тура накты шабуылдар да болып турады. Сопылар Килич монастырынан шыгып, Йеникапы аркылы ауылга eтудi калайтын Отман Бабаныц eтуi кажет болган какпаны кулыптауымен алдын алады. Отман баба б1ршш1 кадамында еакке согылган сопыныц тас- талканын шыгарады. Сопыныц жерге кулап тYCкен айкайы магыналы болды: «Медет, мусылмандар, кeмекке келщдер деп жан айкайын салады». Нэтиже ала алмаган сопылар штаб бастыгына Отман баба туралы шагымданады. Окига мунымен токтап калмайды. Шабуылга ж1бер1лген сопыларга Отман Бабаныц Yнемi алып жYретiн сопасынан узак туруларын ескертедД. Алайда сопылардыц халифасы бул ескертуд елемей, шабуылга жол бердД. Осыдан кешн бул толык шайкаска айналады. Шабуылга ушыраган Отман Бабага гамекке келген абдалдар сопылардыц быт-шытын шыгарады, тек Баба Отманныц буйрыгымен кана таяк жеген сопылардыц кетулерше суксат бер1лед1 Бул жолы сопылардыц шагым беру органы Фатихтщ eзi болады. Окигага кулак аскан Фатих шабуылды к1м бастаганын сурайды. Сопылар «Б1з бастадык» дейд1 Буны еспген Фатих сопыларды куып ж1беред1
Нэтижелер
Гёччук Абдал Велайетнамесшщ соцына карай Отман Бабаныц Фатихт1ц сарайына шакырусыз барган сапары туралы жазады. Бул сапар iC жYзiнде абдалдардыц орталык бюрократиялык жYЙеден калай орын табатынын айтады. Дэл1рек айтсак, будан эр1 абдалдардыц саяси жYЙеде орны болмайтындыгын тYсiндiредi [4]. Отман Баба
сарайга руксатсыз жэне жалындатып к1ред1 Касындагы б1рнеше абдалдармен б1рге сарай есшне келген Отман баба оларга сарайга деп жиналган отынды eртеп ж1берщ1з дейд1 Оттыц жалыны уйыктап жаткан Фатихтыц бeлмесiн жарыктандырады. Отман бабаныц сарай есшне келгенш, жиналган отынды жагып ж1бергетн еспген Фатих оны 1шке к1рг1зуге буйрык беред1 Фатих оны сарайдыц Yшiншi какпасында карсы алып, Отман бабаныц колынан CYЙiп, жеке бeлмеге алып барады. 0з1 отыратын жерге Отман бабага отыруды усынады. Фатих бурылып: «Ол Хан жэне оныц уэз1рлер1 жиналатын бeлмесiнiц ошагын алып жатканын №рдЬ> дед [3, 253б]. Эз1лдескен Фатих сук саусагын аузына апарады. Отман баба Фатихке: «Бул мYлiк иеаз деп ойладыц ба?» дейд1 Фатих еш ойланбастан жауап бередк «Баба, неге иеаз, аз сиякты эулие адамдар бар кезде». Осы жауапка риза болган Отман Баба: «Каны агатын курбан кайда?» - деп сурайды. Дастархан дайындауды буйырган Фатих экелгендерд Отман Бабаныц алдына коюга буйрык беред. Отман баба болса Фатихтщ алдына жайдыртып, оган тамак 1шуд буйырады. Фатих тамак 1шуге шакырганда «сен жед1ц, мен де тойдым» деп жауап беред1. Бул жолы Фатих «С1з не жейаз?» деп сурайды. Отман Баба eзiнiц кызыкты жауабын беред1: «Мен жан жеймш». Эр1 карай ол Мухаммед жэне оныц Yш сарбазы жэне султанныц eзi болганын айтады. Сарайдыц кестеленген кабыргаларын тамашалаганнан кей1н ол: «Осы YЙдег1 кeгершiндер кысты ку-ку деп лезде eткiзетiнiн б1лмед1ц бе, не Yшiн мундай зэул1м сарай салдырттыц?» деп сурайды. Бул жолы Фатих: «Бабам, бул дYниенiц акыры жаман», - дейд1. Осыдан кешн, Баба eзiнiц ец сыни сурагын кояды: «Мен Кудайдыц купиясын б1лет1н жэне Мен кудаймын деген1мд1 айналасын тэуап еткен бYкiл элем есддД жэне кабылдады». Отман баба Фатихке карсы шыгып, ж1герщ жетсе калага шыгып, eзiндi Мухаммед деп жарияла, сонда сен1ц жагдайыцды кeрейiк, саган к1м сенед1 дегенге алып келед1. Осы эцг1меден кей1н Отман Баба
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 3(136)/2021 173
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
Квшпелi mYpKÎMeHdepdin, органикалыц интеллектуалы Отман Баба
сарайдан шыгып бара жатып Стамбулдан кететатн мэлiмдейдi. Фатих: «мен де аздщ соцыныздан барайын ба, Баба?» деп сурайды [3, 254 б.]. Осы ce3Ï аркылы Фатих калыптаскан, TinTi осы Yшiн кан теплген саяси жYЙенi тастап, абдал eMipre ораламын ба деп сурайды. Бул бip жагынан Отман Бабаны eз-eзiмeн жYЗдeсуiнe итepмeлeйдi. Осымен Отман Бабаныц жанталаскан кYpeсiн тYсiнгeнiн, бipак ол кездер кlазip еткенге айналганын керсететедД [5].
Отман Баба Фатихке былай деп жауап бepeдi: «Енд сен кал, сонда мен саган кайтып оралуым керек, сондыктан мен саган керек боламын». Бул жауап жаца жYЙeнщ кepi
кайтарылмайтын децгейге жeттi деп кабылдау керек eкeндiгiн кepсeтeдi.
Корытынды
Жаца жYЙeмeн, ягни Османлы мемлекетпк жYЙeсiмeн, бул абдалдар мемлекет eмipiндe орын ала алмайтындыгын жэне олар когамныц шeтiндe жэне тэрт1пке к,ауш тeндipмeй eмip CYpe алатынын бiлдipeдi. Отман Баба eзiнiц абдалeттepiн жинап, Эдирне аймагында eмipiнiц соцына дешн тыныш eмip CYpeдi. Бул аймак, Шыгыс Балкан аймагы болып табылады, мунда бул интеллектуалдар eкiлдiк ететш тYpiкмeн-йepуктep тыгыз коныстанган.
Эдебиеттер Ti3iMi
1 Halil inalcik. Osmanli Tarihinde islmiyet ve Devlet / Halil inalcik. - istanbul: i§ Bankasi Yayinlari, 2016. - 247 s.
2 Ahmet Ya§ar Ocak. Zindiklar ve Mülhidler / Ahmet Ya§ar Ocak. - istanbul: Tima§ Yayinlari, 2016. - 536
s.
3 Güggük (Kügük) Abdal. Otman Baba Veläyetnämesi, yayina hazirlayanlar: Filiz Kilig, Mustafa Arslan, Tuncay Bülbül, Ankara 2007. [Элекгрон.ресурс].- 2007.- URL: http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/kucuk-guccuk-abdal (^олданган KyHi: 10.07.21).
4 Mustafa Akdag. Türk halkinin Dirlik ve Düzenlik Kavgasi Celali isyanlari / Mustafa Akdag. - Istanbul: Yapi Kredi Yayinlari, 2007. - 512 s.
5 Hür Sinan Özbek. Devlet Dini /. - Ankara: Fol yayinlari, 2020. - 136 s.
У. Синан
Университет Коджаэли, Измит, Турция «Органический интеллектуал» кочевых туркмен Отман Баба
Аннотация. В статье исследуется социальная структура Османской империи на основе классификации и сравнительного анализа групп интеллектуалов в соответствии с концепцией органического интеллектуала. На основе анализа образа Отман баба выявляется интеллектуальная особенность кочевых тюрков.
При исследовании османского общества можно указать на существование трёх групп интеллектуалов, представляющих три социальных слоя. Первые из них - это интеллектуалы правящего блока. Эта группа претерпевает исторические трансформации и продолжает оставаться улемами (теологами). Эти интеллектуалы, шейхи являлись носителями суннитской исламской идеологии. Второй тип интеллигенции состоял в основном из группы ахи, представленных ремесленниками и рабочими разных отраслей. У ахи была сложная идеология, которую подчас невозможно объяснить, но можно лишь утверждать, что они были глубоко верующими-исламистами суннитского толка. Третий тип интеллектуалов - абдалы, интеллектуалы туркмен-йорюков, которые являлись основным угнетенным классом османского общества. Особенности этих групп интеллектуалов объясняются с помощью концепции органических интеллектуалов. Отман Баба - лучший пример для описания органического интеллектуала туркмен-йоруков.
174 № 3(136)/2021
К сожалению, ранее к этому приписывали шейха Бедреддина. Интеллектуалы османского правящего блока сохраняли своё влияние и в период становления Турецкой Республики. В статье они обозначены с помощью понятия «остаточные интеллектуалы».
Ключевые слова: органический интеллектуал; ахи; остаточные интеллектуалы; шейхи; улемы; тур-кмен-йоруки; абдалан-й-руми; фютюбетская этика.
U. Sinan
Kocaeli University, Izmit, Turkey
Otman Baba as the Organic Intellectual of the Turkmen-Yoruks
Abstract. The article examines a social structure of the Ottoman Empire based on the classification and comparative analysis of groups of intellectuals in accordance with the concept of an organic intellectual. On the basis of the analysis of the image of Otman Baba, the intellectual feature of the nomadic Turks is revealed.
It necessary to note that three different intellectual groups are representing three different layers. The first of these are the intellectuals of the ruling bloc. These intellectuals go through historical transformations and continue as ulema (theologians). These intellectuals, the sheikhs, are the bearers of the Sunni Islamic ideology. The second type of intellectuals consists largely of the apostles (Ahis) that represent the craftsmen in the cities and the workers in these branches of crafts. The Ahis have an ideology that cannot be explained, with Islam only and Sunni Islam in particular. The third type of intellectuals is the abdals that are the intellectuals of the Turkmen-Yörük, who are the main oppressed class of the society. These three types of intellectuals can be explained with the concept of organic intellectuals. Otman Baba is the best example to describe the organic intellectual of Turkmen-Yoruks. Sheikh Bedreddin was unfortunately attributed to his place. Another phenomenon is the continued existence of the Ottoman sovereign to continue to block the period of the Republic of Turkey intellectuals. I define these intellectuals with the concept of "sedimentary intellectuals".
Keywords: Organic intellectual; Akhi; Sedimentary intellectuals; Sheikhs; Ulemas; Turkmen-Yoruks; Abdalan-y-Rumi; Futyubet ethics.
References
1 Halil inalcik. Osmanli Tarihinde islmiyet ve Devlet [Halil Inalcik. Islam and the State in Ottoman History], (i§bank Publications, istanbul, 2016, 247 p.), [in Turkish].
2 Ahmet Ya§ar Ocak. Zindiklar ve Mülhidler [Zindiks and Mulhids], Tima§ Publications, istanbul 2016, 536 p.), [in Turkish].
3 Güggük (Kügük) Abdal. Otman Baba Veliyetnimesi [Otman Baba Velayetname], - Ankara, 2007. Available at: http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/kucuk-guccuk-abdal [in Turkish], (accessed 10.07.21).
4 Mustafa Akdag. Türk halkinin Dirlik ve Düzenlik Kavgasi Celali isyanlari [The Turkish People's Struggle for Dirty and Regularity Celali Revolts], (Yapi Kredi Yayinlari, istanbul, 2007, 512 p.), [in Turkish].
5 Hür Sinan Özbek. Devlet Dini [State Religion], (Fol yayinlari, Ankara, 2020,136 p.), [in Turkish].
Автор туралы мэлiмет:
Синан взбек - философия гылымдарыньщ докторы, Коджаэли университетшщ профессоры, Измит, Туркия.
Sinan Uzbek - Ph.D. in Philosophy, Professor at Kocaeli University, Izmit, Turkey.
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 3(136)/2021 175
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
