ИСТОРИЧЕСКАЯ ГЕОГРАФИЯ АЛТАЯ В ЭПОХУ ТЮРКСКОГО КАГАНАТА (VI-XIII ВВ.) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

XFTAMP 03.01

Т.З. Кайыркен

Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык, университетi, Нур-Султан, Казахстан

(Е-mail: kairkentz@ mail.ru)

Typkí каганаты 4ayipÍH4eri Алтайдыц тарихи географиясы (VI-XIII ff.)

Ацдатпа. Мацалада квне туркглер вмгр сурген жэне цаганат цурган дэугрлердегг (б.д. V-VIII гасырлар) Алтайлыц ареалда орын алган саяси, экономикалыц жэне мэдени взгер1-стер зерттелген. БYл Yшiн ец эуел1 тYркi дэу1ртщ царсацында Алтайды жэне оныц ай-наласын мекендеген тYрлi этностар (гаошэ, динлин, тогыз огыз, басмыл ) мен олардыц квк тYрiктерге этникалыц цатысы, квш^цоны, саяси байланыстары царастырылды. Сонымен бiрге, квк тYрiктердiц erín-e^i мен мемлекеттшгШц тYпкi бастауы ту-ралы ацыз-эцгiмелерге мацыз бере отырып, олардыц Алтай тауын орталыц етт цурган Алгашцы ТYркi цаганаты жэне оныц шыгыс-батыс ек цанатца бвлтуi, Батыс ТYрiк цаганаты мен Шыгыс ТYркi цаганатыныц Тац империясымен царым-цатынасы тура-лы зерттелдi. Осынау тарихи nроцесстердегi Алтай аймагыныц геосаяси орны кврнек-тiлендiрiлдi. Себебi, Алтай аймагы элемдт тарихи процестерде жетекшi рвл ойнаган аймац. ДYниежYзi тарихына белсендi эсер еткен Yш Yлкен империя алгаш Алтайда цурылып, одан жер жYзiне цанат жайган. Олар Хун, Квк ТYрiк жэне Шыцгыс хан им-периялары. Эрине, осы аталган империялардыц бэртц Алтайды тYnкi тiрек ете кв-тершп, дYниежYзiне ыцпал етуi кездейсоц жагдай емес. Мацалада тек тYркi дэуiрiне тэн тYрлi жагдаяттарды жгтг зерттеу арцылы Алтайдыц тYркi халыцтарыныц ру-хани вмiрiндегi орны мен рвлте, эйресе, тYnкi атажурттыц мацызына тоцталады. Бiрiншi бвлтде тYркiлердiц тарих сахнасына шыгуындагы Алтайдыц рвлi царастырылды. Онда алдымен Шыгыс ТYркiстаннъщ (КХР Синьцзян влкеа) солтYстiк-шыmс бвлiгiндегi Богда, Бэйтк жэне Алтай тауы орналасцан YшбYръшты аймац, Алтайдыц терктт, Таулы Алтай влкей, сондай-ац, Саян жэне Енисей ойпаты бгр бYтiн тари-хи-географиялыц аймац реттде талдап алынды. Бул 6i3 Yнемi айтатын алтайлыц ареал болып табылады.

Мацалада осынау байтац кец^т^тц ортасында турган Алтай тауыныц тYркiлердiц всin-внуi мен мемлекет цуруындагы жэне сыртцы элемге эсер етудегi рухани, шару-ашылыц жэне саяси рвлi айцындалды. Ол Yшiн Кытайдыц «СолтYстiк хандыцтар тарихы», «Чжоу ктабы», «Суй штабы» секiлдi тарихи деректертде жазылган тYр-кыердц шыгу тегте цатысты ацыздарда айтылатын тарихи-географиялыц белгыерге мацыз берiлдi. Бул деректердц барлыгы квне тYркiлердi б.з. V гасырдыц ^rnmi жарты-сында Гаочанныц (Ид^уттыц) солтYстiк етегтен Алтай тауына жэне оныц твцре-гiндегi жерлерге дейт мекен еттi деп жазады. Ендеше, тYркiлер буган дейт цалай атал-ды жэне цай жерлерде жYрдi? Бул сурацца жауап беру Yшiн мацаланыц екiншi бвлiмiнде тYркiлердi цалыптастырган бiрнеше этностыц тарихына цысцаша тоцталып втедь Олар ертеден Алтайды мекендеген, бiрiнен соц бiрi мемлекет цурган Динлин, Гаошэ, Басмыл жэне Тогыз огыздар. Мацалада олардыц тарих сахнасына шыгуы, бiр-бiрiмен бай-ланысы, квш^цоны жэне мэдени-шаруашылыц дамуы хронологиялыц тэрттпен зерт-телдi.

Yшiншi бвлiм ТYркi цаганаты кезтде Алтайда орын алган саяси оцигаларды зерттеуге арналды. VI гасырдыц орта кезтде тYрiктер Алтайды мекендеген телилердц штен вст шыцты. Олар «Суй ктабында» айтылатын Байцал квлтен Едл взешне, оцтYстiкте Еренцабыргага (Тянь-Шаньныц солmYсmiк етегО дейт кец жайылган 41 тайпалы те-лилердц штде Алтай тауыныц оцmYсmiк-баmысын мекендеген Суэянто (xueyantuo),

Дэлэ-эр (Dieleer), Шипань (Shipan), Даци (Daqi) цатарлы тайпалар edi. 546 жылы огыздар-ды цамтыган взге тели тайпалары бгркт жоужандарга царсы шабуылга шыцты. Тумен цаган Тели тайпаларын бастап шыып, квтершс жасап, 50 мыц цосынды взте царатып алды. Осыдан бастап, олардыц куш-цуаты арта тусть Мацала да турклердщ тарих сахнасына шыгудагы осындай алгы шарттар жМ зерттелт, Турт цаганаты кезт-де Алтайдыц Шыгыс жэне Батыс Турк цаганаттарыныц орталыгы, кешн шекарасы болгандыгы, осында орын алган оцигалардыц эр ек тарапца да эсер етт отырганы атап кврсетыдь Сонымен бгрге, Алтайда туылган, эpi Батыс жэне Шыгыс Турш цаганаттарыныц саяси вмipiнe эсер еткен ipi оцигалар царастырылды.

Ty^h сездер: Алтай жэне Богда тауы; Турш дэуipiнiц царсацы; туртлер туралы ацы-здар; Алтай-Саян влкеа; цыргыздар; тeмipшiлiк; сауда; жазу мэдeниeтi.

DOI: https://doi.org/10.32523/2616-7255-2021-136-3-40-61

TYCTi: 20.07.2021 / Жарияланымга руксат етыдк 02.08.2021

Юркпе

ТYркi дэу1р1 Алтайдыц Еуразия тарихында кайтадан эйпл1 болу дэу1р1. Бул кезде ежелп хундардан соц ¥лы Дала теанде ем1р сYрген байыргы этностар кайтадан б1р географиялык орталыкка топтаса бастады. Бул орталык Алтай жэне оныц айналасындагы аймактар болатын. Сол тургыдан алганда, Алтайдыц еуразиялык кещспктеп кешпенд1 халыктардыц саяси, мэдени, шаруашылык жэне рухани ем1р1ндег1 орны айырыкша екен1н керуге болады. Яши, ол тYркiлер Yшiн саяси гана емес, рухани-мэдени жэне шаруашылык орталык болды. Олар Алтай тауынан турмыстык кажетплштерш гана алып коймай, одан Yлкен рухани кYш алды. Сол себепп, кене тYркiлердiц угымында Алтайдыц мифт1к, дiни мацызы айырыкша болды. Бул эсер кYнi бYгiнге дейiн жалгасып келедi. БYкiл жер бетiндегi турю халыктары Алтайды ездерiнiц ана Отаны санайды. Сондыктан, бiз бул макаламызда Алтай регионы, ягни мемлекеттiк шекараларга белiнбейтiн географиялык Алтай кене турмлердщ тарихында кандай мацызды рел аткарды деген мэселеге арнайы токталганды жен кердДк.

Эдiстеме

Макала кене турюлердщ тарихи-географиясына арналгандыктан, тYркi

дэу1ршдег1 Алтайды зерттеу сол кезге тэн кене турк1 eскepткiштepi мен кытай тупнускаларын салыстыра талдау аркылы жузеге асты. Будан езге тагы да тарихи сипаттамалык, тарихи-типологиялык, сонхронды-салыстырмалы эдiстep колданылды.

Талк,ылау

Турк1лер тарих сахнасына шыгудан бурын да олардыц тарихы ацыз туpiндe Алтаймен жэне оныц тещрепндеп географиялык белг1лермен байланысы сез болады. К,ытай дepeктepi олардыц мемлекетплж тарихын осы ацыздардан соц б!рден баяндайды. Дегенмен, олар ацыз бен мемлекетплштщ арасында да узак тарихи кeзeцдepдi бастарынан кeштi. Бул кезецде олардыц ата-бабалары Динлин, Гаошэ, Басмыл жэне Тогыз огыз деген эр турл! этникалык бipлeст1ктepдiц курамында болды. Турк1 каганатыныц курылуы оларды элeмдiк тарихи аренага шыгарды. Теменде 61з Турк1 дэyipiндeг1 Алтай тарихын осы уш кезец тургысынан жеке-жеке зерттемектз.

1. Турылердщ тарих сахнасына шыуындагы Алтайдыц рел1

Tуpкiлepдiц кайдан шыкканы туралы ацыздардыц кебi оларды географиялык тургыдан казipг1 Шыгыс Турк1станныц солтуст1к-шыFысымeн байланыстырады. Бул нeг1зiнeн К,ытайдагы Тянь-Шань тау с1лем1н1ц

солтуспк-шыгыс тарапы болып табылады. Нактылап айтканда, кlазiргi Yрiмжi каласыныц шыгысындагы Богда тауынан Алтай тауына, одан Байтiк тауына дешнп ушбурышты кец1ст1к. Бул кlазiргi Курбан-тущыт шeлimц % бeлiгiн толык камтып жаткан аймак. Кытай деректерi бул eщрдi турiктердiц ата-бабасынан ecin-енген, тiршiлiк еткен жэне баска этностармен KYpece жYрiп тарих сахнасына шыккан аймагы рет1нде кeрсетедi. Ондай болса, 61з ец эуелi сол ацыздарга жэне ондагы географиялык белг1лерге назар аударып кeрейiк.

Б1р1нш1 ацыз: ТYркLлердiц шыгу тегi туралы Тац дэу1ршдег1 тарихшы Ли Яншоудыц

«Солтустiк хандыктар тарихы » (Ü) атты ецбепндег1 оларды Батыс тещздщ оц канатындагы илилердiц урпагы

дейт1н агыз [1; 2663 б.]. Осында автор илидердi Батыс тещздщ (каз1рг1 Арал тец1з1) оц (шыгыс-авт.) жагында жасаган эр1 гундардыц баска б1р эулет1нен тараган тэуелс1з тYркi тайпасы рет1нде сипаттайды. Бул т1ркест1ц eзiнен де «тещздщ оц жагындагы тэуелс1з тайпа» деген магына шыгады. К1тапта жазылуынша, олардыц теп (фамилиясы) Ашина. Кей1н кeршi тайпа тарапынан талкандалып, жойылып кетед1. Б1рак б1р он жастагы ер баланы жасактар баласынып, eлт1руге кимай аяк-колын кесш, иен далага тастап кетедт Оны б1р ургашы бeрi ет экелш берш асырайды. Бала ержеткен соц, бул бeрiмен жакындасып, бeрi одан буаз болады. Кeршi елдщ ханы бул баланыц т1р1 екенш ест1п, оны eлт1руге тагы да адам ж1беред1 Ж1берген адам баланыц касындагы каскырды кeрiп, баламен б1рге оны да eлт1рмекшi болады. Сол туста, гайыптан б1р хикмет ^ш элп бeрiнi Батыс тещздщ шыгысынан лактырганда Идщуттыц солтYCт1к-батысындаFы тауга жетазедт Бeрi сондагы б1р YЦг1рге к1рш, онда айналасы жYЗдеген ли келетш, тeрт тeцiрегi таумен коршалган шалгынды жазык жерге кез1гед1. Осыдан соц, каншык бeрi он ул тапты. Он улы ержеткен соц, эйел алып, бала CYЙiп, eсiп-eрбидi. Олардыц эркайсысыныц e3 теп болды. Ашина солардыц б1р1нщ теп.

Ол eте акылды болгандыктан, ел1 оны хан ^тер^. Тег1мд1 умытпаймын деп, ол бeрi басты туын какпасына 1лш коятын ед1 Олар eсiп-eнiп б1рнеше жYЗ отбасы болды. Арада талай жыл eткен соц, олардан Агын шад деген к1с1 e3 улысын бастап, таудагы Yцг1рден шыгып, Жоужандарга (ЩЩ) багынышты болды. Ацыздыц «Чжоу ютабындагы» (Д^) вариантында оларды Yцгiрден бастап шыккан Агын шад Алтынтауды (Алтайды) мекен ет1п, жоужандарга тем1рш1 кул болады.

«Солтусriк хандыктар тарихындагы» ацызда гажайып кYшт1ц KeK бeрiнi Идщуттыц солтYCт1к-батысындаFы тауга жетк1зу назар аударады. Бул тау географиялык жайгасымынан караганда каз1рп Богда тауына тура келедт «Богда» сeзi кeне туржше «Тэщр» немесе «Тэщрдщ турагы», «Тэщрдщ тагы»» деген сeздiц баламасы. Демек, киел1 тау деген угымды б1лд1ред1. Оныц киел1 болуы жогарыда айтылган бeрi ацызымен байланысты. Ягни, ол туркiлердiц киел1 тeтемi KeK Бeрiнiц уялап, балалаган жер1 Мундайда Кытай деректер1 мен тYркLлердiц кeне нанымы б1рш б1р1 толыктай, дэлелдей тYседi. Ацыз бойынша тYркLлер сол ^к Бeрiден тарайды. Богда тауы Yрiмжiнiц шыгысында небары 20-25 км. жерде гана. Оныц ак кар, ^к муз курсанган ец бшк шыцы тещз децгешнен 5445 м. Бул элпнде б1з айткан Yш бурышты зонаныц оцтYCт1к нYктесi. Ацыз бойынша тYрiктер алдымен осы тауда ^к Бeрiден eCrn-eнiп, одан соц Алтай тауын барып мекендейдД, сонда каганат курады.

Ек1нш1 ацыз Линху Дэфэннщ «Чжоу к1табында» (Д^) келт1р1лед1. Онда былай делшедк ТYрiктердiц аргы аталары хундардыц тер1стшндеп Со елшен

шыккан. Олардыц тайпа гасем1 Абамбек. Олар он жет1 агайынды болыпты. Оныц б1р1 Едон Шида деген екен. Ол бeрiден туган. Абам Бектер тумысынан eте акымак болды да, мемлекет1 жойылып кетт1. Ал Еден Шиданыц табигаттыц eзгеше кублыстарын сезет1н касиет1 бар болатын. Ол кYндi жаугызып, жел соктыра алатын. Ол ек1 эйел алды. Олар Жаз кудайы мен Кыс кудайыныц кыздары ед1 Оныц б1реу б1р курсак кeтерiп тeрт ул тапты. ¥лдардыц б1р1 Аккуга айналды; Б1реу1

Абасу (Абахан) 1 мен Кем e3eH4epi арасынан Кыргыз деген мемлекет курды; Ендi 6ipi Чучжи суыныц бойынан мемлекет

курды. Тагы 6ipi Бас Чучжи тауын мекендедi. Бул оныц Yлкен улы едi. Бул тауда Абам бектщ урпактары да eмiр CYP,4i. Олар кeбiнше аш-жалацаш жYPушi ед1. Yлкен улы от шыгарып олардьщ бойларын жылтты, асырады жэне барлыгына колгабысын тигiздi. Сонымен олар Yлкен улды кошаметтеп, eздерimц билеушiсi етш сайлады. Буган ТYрiк деген ат бер1лд1. Оныц ез аты Нагыт ТYрiк шад едi. Нагыт ТYрiктiц он эйелi болды. Балаларыныц барлыгы шешелер1нщ фамилиясымен аталды. Ашина- оныц к1ш1 эйелiнiц баласы едi. Нагыт ТYрiк елгеннен соц, он эйелдщ балалары eздерiнiц iшiнен бiреудi такка отыргызуды уйгарды. Олар бiр бэйтеректщ тYбiне жиналды. «Кайсымыз осы бэйтерекке жогары сек1рсек, сол такка отырады» деп уэделестi. Ашина жасыныц кш1лшне карамай бэрiнен биiк секiрдi. Сeйтш, бауырлары оны Агын шад деген атпен кошаметтеп такка отыргызды [2; 120 б.].

Бул ацыз кершнше тYрiктердiц пайда болуын Алтай тауыныц солтYCтiгiндегi Саян-Алтай тауларыныц тYЙiлiсi тусынан iздейдi. Зацгар таулармен коршалып, ну орманмен кeмкерiлген, сондай-ак, Катун, Бие, Енисей eзендерiнiц су жинаушы бассейнi болып табылатын бул eлке ерте заманнан адамдардыц eсiп-eнуiне колайлы eцiр болатын. Мунда тiршiлiкке кажетп су, орман, жабайы ацдар мен балык жэне жем1с-жидект1ц тYр-тYрi бар ед1. Климаттык жагынан Караганда орманды зацгар таулардыц сай-саласы кыста адамдарды боран-шашыннан сактаса, жазда саялы, мал-жанга колайлы болып келедi. Сондыктан, онда Кыс кудайы мен Жаз кудайы ерекше эспеттеледi. Олар эрi жарык пен карацгылыктыц да кудайы болды [3; -372374 бб.]. Ацыз кейiпкерi олардыц кыздарына Yйленедi. Алтай-Саян eлкесi узак кысты, карацгылыкты бастан eткiзедi. Ол жерде

1 Аба (WW) - eзенi Кытай тарихыныц атласында Абахан eзенi деп ^рсет-ттен. Бiрак, оны Об eзенi деп карайтындар да бар. Иероглиф арты ерте заман кытай ть^нде «a-biwa» деп окылтан.

оттыц рeлi айырыкша. Сол Yшiн Бeрiден туган Ежен Шиданыц Yлкен улы ТYрiк от шыгарып халкын жылытады.

Шын мэнiнде, Саян-Алтай жоталары бeлiп-жаруга келмейтiн бiртутас географиялык аймак. ¥зак тарих бедершде аймактагы саяси жагдайлар да б1р-б1рше тыгыз эсер етiп отырган. Осында тYрiктерге дейiн де олардыц ата-бабалары Хун, Динлин, Теле деген аттармен eмiр CYрiп келдi. 0згерiс б1здщ заманымыздыц III-IV гасырларында орын алды. Халыктыц тYпкi генефонды сакталып калып, олардыц атаулары eзгердi. Бурынгы б1р Yлкен бэйтеректiц тYрлi бутактары пайда болды. Соган карамастан, ОцтYCтiк С1б1р мен Алтайлык ареал Ерт1с eзенiне дейiнгi аралыкта баз-баягыдай 61р бYтiн этно-мэдени кецiстiк рет1нде eмiр CYрiп турды.

Бул кезде ОцтYCт1к Сiбiрдег1 тайпалар одагы ек тYрлi этникалык топтан курам тапты. Б1р1 - таза тYрiк тектi чик, кыргыздар. Ек1нш1с1 - сомоди-тYрiк компоннент1. Бул компонненттщ нег1зг1 тайпасы хакас деп аталатын. Ал кыргыздар хакас 1спетт1 Енисей тайпаларыныц аристократтары болды. 0йткен1 ондагы барлык бил1к, артыкшылык кыргыздардыц колында ед1. Сeйтiп, Минус ойпатындагы эр тYрлi этникалык тайпалардан курылган хандык Кыргыз (кытайша-Цзяньгунь атанды [4; 170 б.].

Кыргыз тарихыныц узактыгы жэне олардыц казак халкын кураган алтайлык гане тайпалармен карым-катынасы гылымда зерттелмеген ^йшде жатыр. Ек халыктыц т1л, салт-дэстYP жэне рухани сабактастыгы олардыц тарихыныц да ортак тустарыныц гап екен1н дэлелдейд1. Бул эрине, б1ршш1 кезекте географиялык ортаныц эсер1. Бул орта б1з т1лге тиек етш отырган Саян-Алтай, Ерт1с пен Енесей eлкесi. Кос халыктыц ерте тYркi дэу1р1нен мекен еткен уйык журты, Отаны. Э. Маргулан Кыргыздардыц Енесейден Алтай асып, Тарбагатай, Барлык жоталары аркылы Алатауга дей1н кeшiп-конып жYргендiгiн жэне олардыц жолшыбай кай жерлерге конактап отыргандарын жазады [5; 116-118бб.]. VI гасырда Алгашкы ТYрк1 каганаты жарыкка шыкканнан кешн, Енесейл1к жас мемлекеттщ

ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 3(136)/2021 43

Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение

билеушid болып табылатын кыргыз тeрелерi ездершц айбатты кeршiлерiмен татукeршiлiк катынасты сактауга тырысты [6; с. 35]. Бiздiцше, Енесей кыргыздары Алгашк,ы Typki каганаты орнаганнан кешн кеп етпей оныц кол астында болды. КYлтегiн ескерткiшiндегi деректерге непзделсек, Бумын (ТYмен-авт.) каган 553 жылы кайтыс болганда Рим, Табгаш, Отыз-татар, Yш-Klурыхан, Татабы, К,ытан, Тибет елдершц елшiлерiмен бiрге К,ыргыз каганы оныц жерлеуiне катысады (Памятник в честь Кюль-тегина. Болшая надпись, 4 строка) [7; с. 36]. Л.Р. Кызласовтыц зерттеушше, Мухан каган 555 жылы Сiбiрдегi Цигу (чик) тайпасын Енисей бойындагы Саян жотасын мекендеушi тайпалармен косып жаулап алады [6; с. 33]. Сол аркылы Алтай-Саян елкеа тYркiлердiц бiртутас саяси-экLмшiлiк кещстшне кLрдi.

VI гасырдыц орта кезiнде тYрiктер тарих сахнасына Yлкен айбатпен барынша тез шыккан соц, олардыц элеуетше кайран калган табгаштар (Тан эулет!) тYркiлердiц шыккан тегiн барынша киелендДрш, тагыландырып керсетуге тырысты. Соныц бiрi К,ытай деректерiндегi Кек бeрi туралы ацыз. Бiздiцше адам мен кек бершщ шагылысуы, одан адамныц тууы генетикалык тургыдан мYмкiн емес. Дегенмен, бершц жас баланы CYтiн берiп багуы, ет берiп асырап-сактауы эбден мYмкiн. Орталык Мооцголиядан табылган Бугыты ескерткiшiнде бeрiнi емiп турган баланыц бедерi (барельеф) салынган [8; 98 б.]. Жануарлар арасында жас телдД, нэрестенi аялау сезiмi болатыны гылымда дэлелденген нэрсе. Кене тYркiлердiц генетикалык жалгасы, эрi олар eмiр CYрген ортаныц тiкелей мурагерi болып табылатын керей, наймандардыц 2 арасында «ителЪ> (iyt-teli немесе iyt-eli) 3, «итемген» (iyt-emgen) 4 сеюлдД ру аттары кездеседi. Бул жердей «ит» сeзi бeрiнi тергеуден туган. 0йткенi ит пен бeрi бiр тукымдас. Сол себептен казактар кейде жырткыш ацдарды «ит-кус» (iyt-qus)

Орхон бойында есш-енген бул кене тайпалардыц кеб1 бу-пнде казактардыц курамында сакталган.

3

«ИтелЬ> : Iyt-teli - Итке телшген; Iyt-eli - иттер мекендейтш

4 «Итемген» (Iyt-emgen) - Итт емген.

деп атайды. К,азак халкыныц Бeрiнi кие тутуы, оныц басын, ■пс-тырнагын, тобыгын Yйдi пэле-казадан сактаушы киелi зат немесе бойтумар ретiнде пайдалануы бYгiнге

дейiн жалгасып келедi.

Yшiншi ацыз Чансун-уцзидщ ,§0 «Суй кттабыныц» 84 орамында (рулон) жазылган. Онда былай делiнедi: тYрiктер Пинлянда жасаган юрме ху (^¿Л) нэалшщ 5 урпагы. Олардыц эулет еам! Ашина [9; 65 б.]. Вэй эулетшщ Тай У патшасы цзюй-цюйлерд ( 6 кырганда Ашина бес жYЗ отбасын ертiп жоужандарга барып паналайды. Сeйт1п, Алтай тауын мекендеп, жоужандарга темiршi кул болады. Алтай тауыныц п1ш1н1 дулыгага уксайтындьщтан, оныц Yст1не, ертеден дулыга «тур!к» деп те аталатындыктан, олардыц аты тYрiк сeзi олардыц атына айналды.

Бул деректе бiрден тYрiктердiц ата-бабасы Пинляндык юрме (араласпа) ху нэалшен дейдi. Кей галымдар тYрiктердiц ата-бабасы Хэси дэл1з1 жактан келдi дегенге ^дДкпен карайды. Дейтурганмен, жогарыдагы деректе оныц кай уакытта орын алганы туралы ашык айтылмайды. Хэси дэл1з1 тарихта кептеген кeшпендi тайппалардыц кыскы жайылымы болган. 0м1рл1к тэжiрибелерiне CYЙене отырып, кeшпендi халыктар келеа кыстыц калай болатыны туралы болжам жасау каблетше ие едi. Егер кыс катты болса, олар жердiц шалгайлыгына карамастан, кары аз, кысы жылы жерлерд! барып кыстайтын. Кейде, баска себептерге байланысты да коныс аударатын эр1 сол барган жерлерiнде узак уакыт турып калатын. Олардыц козгалыс аумагын казiргi мемлекетпк шекаралармен елшеуге келмейдi. Оныц Yстiне, Хэси коридоры батыс пен шыгыска созылып жаткан керуен жолыныц Yст1нде едi. ©м1р онда кайнап жататын. Сондыктан, кене тYркiлердiц де Хэси коридоры жакка баруын жокка шыгаруга болмайды. Тарихи

5 Пинляндагы кiрме ху (—-/^¿Я) -К,ытайдыц Хэси коридо-рында жасаган ертедегi эр турл1 кeшпендi этностар.

6 Цзюй-цюйлер (i&^juqu) казiргi Хэбэйдщ солтуст1к-шыгыс бeлiгiндегi Лусуй eзенi бойын мекендеген кене кiрме ху нэсьлшщ 61р1. Бурындары бул гундардыц лауазым атауы болып, кейiн бiртiндеп эулет еdмiне айналып кетедi. Кейбiре-улер цзюйцюйлердi ертедегi юэчжилердден тарайды дейдi.

деректерден 6Í3 тур1ктердщ ата-бабасы динлиндердщ онда хун билеушiлерiнен кашып бартанын бiлемiз. Солтуст1к Вэй патшалыты К,ытай тарихында 386-534 жылта дешн eMÍp CYрдi. Сарбилер (сянби) курган аталмыш Вэй патшалыты ез Yстемдiгш орнатумен бiрге, жоужандарды eздерimц шекарасынан сыртка карай ытыстыра бастады [10; 167 р.]. Вэй эулетшщ кешпецдД сарби (сянби) тайпасынан шыккан Yшiншi патшасы Тай У-ди 7 казiргi Хэбэйдщ солтYCтiк-шыFыс бeлiгiндегi Лусуй езеш бойын мекендеген кене кiрме хуларды кыртындатанда, тYркiлер Хэси коридорынан солтуспкке кайтадан кeшiп кетедi. Жотарыдаты ацызта CYЙенсек, олар Алтай тауына келген соц, жоужандардыц коластына кiредi.

Бул жердег1 «Алтай» тек Алтай тауыныц кYнгейiндегi жерлермен тана шектелмейдi. Ацыз болтандьщтан, мунда уакыт пен кещспк барынша сытымдалып кeрсет1лген. Б1здщше, осы ацыздардыц калкасында аса аукымды тарихи окиталар жатыр. Олар Алтай мен оныц айналасындаты улантайыр кещспкп жэне онда eмiр CYрген тYрлi этностардыц тарихын камтиды. Ацызда айтылтандай, тYркiлердiц «тур1к» деп аталуыныц e3i де осы кезде (б.д. V f. ек1нш1 жартысы - VI f. 61р1нш1 жартысы) орын алFан. Олар Алтай тауыныц дулыFаFа уксайтын бшк шыцына елiктеп eздерiн <Лур1к» деп атаFан. Бул Алтай тауыныц кайсы шыцы болуы мYмкiн деген сурак туады. Арада мыц жарым жыл eтсе де Алтай тауы сол калпынан еш eзгере KOЙFан жок. Бiздiцше, ол Алтайдыц батыс бeлiг1ндег1 эйг1л1 Музтау шыцы, немесе орта бeлiгiндегi Тем1рбакан тауы болуы мYмкiн. 0йткен1 Музтау Алтай тау алем1ндеп ец бшк шыц, тец1з децгей1нен би1кт1г1 4509 м. Оныц жерг1л1кт1 тYркi т1л1ндег1 атауы К,атун-башы (Qatun-Bashy). Ал Тем1рбакан болса Алтай тауыныц орта бeлiгiндегi Мeцке (Mongke) жайлауына орналаскан шыц. Ол алыстан караFанда шынымен дулыFаFа уксайды.

7 Вэй эулетшщ квшпенд1 Сянби (Сарби) Тоба тукымынан шыккан ушшш1 патшасы. Оныц ес1м1 кытайша тарихи де-ректерде Фолифа (^tt^) деп жазылады. Матынасы Бвр1 бек (Bori bag).

Осы айтылFан деректердщ барлыны кене тYркLлердi б.з. V Fасырдыц кейiнFi жартысында Гаочанныц (Идщуттыц) солтYCтiк етепнен Алтай тауына жэне оныц тещрепндеп жерлерге дейiн мекен етт деп жазады. Ендеше, тYркiлер буFан дейiн калай аталды жэне кай жерлерде жYрдi? Бул суракка жауап беру Yшiн тYркiлердi калыптасть^ан бiрнеше этностыц тарихына кыскаша токталып етейiк.

Х1Х Fасырдыц соцында Орхон езеш бойынан табылFан жэне шешш окылFан кене тYркi тiлiндеFi ^лтегш, БiлFе каFан ескерткiштерiнде «ТоFыз OFыз халкы ез халкым едЬ> дейдЦИ; 268 б.]. Бул кене туркшер ез колымен жазFан, бYFiнFе дешн еш езгеркке тYCпей жеткен тYп дерек. ЕFер 6i3 Fылымда калыптаскан кезкарас бойынша кене OFыздар (уЙFырлар) Теле тайпаларыныц

мацызды курамдас белiгi десек, тYркiлер мен OFыздар (уЙFырлар) бiр этнос болып шы^ады. Будан тYрiктердiц де теле тайпаларыныц курамына кiретiнiн, эрi олардыц бiр бутаFы екенiн керуге болады. Демек, теле тайпалары хундар мен тYркiлердi генетикалык, этникалык жэне саяси-территориялык, плдДк турFыдан жалFастыратын тайпалардыц ортак атауы болFан. Екiншi сезбен айтканда, бурышы хундар осы кезде теле деген ортак атка бiрiFiп, кейiн олардыц шшен Ашина эулетiне карастылары ТYрiк деп аталып, езге тайпаларды езше бiрiктiрFен. Тарихшы Линь Ганьныц птршше, тYрiктерFе дейiн емiр CYрFен Динлин (Т^), Дили Чели (Ц

Тели деген этностардыц бэрi дерлiк

Телес (Tolos) деген атаудыц кытай деректерiнде эр тYрлi жазылуы болып табылады [12; 4 б.]. Енд осы аталFан тайпалардыц Алтаймен болFан байланысына токталайык.

2. Алтайды мекендеген Динлин, Гаошэ, Басмыл жэне Тогыз огыздар

Динлиндер

Динлиндер ец алFаш Сы Мацяньнiц «Тарихи жазбаларында» (110 орам, Хундар баяны) хатка тYCкен. КейiнFi «Ханшу» жэне «Хоу Ханшу» ютаптарында да олар туралы айтылады. Динлиндер б.д.д. III Fасырдыц алды-артында хундармен бiрFе кYшейiп, Байкал тецiзiнен АлтаЙFа дейiнFi кещспкте

эрекет етт1. Сейтш, олар хундардыц тер^пк-батысындагы ец куатты тайпага айналды. Хундар Меде тэщркуттыц кез1нде (б.д.д. 209-174 жж.) барынша кYшeйгeндiктeн, динлиц4epдi езiнe косып алды. Олардыц бipазы хундардыц жерше айдап апарылып, кулдыкка жeгiлдi. Б.д. I гасырдыц орта шeнiндe кулдыкка тYCкeн динлиндер гундардыц элcipeгeн кезшен пайдаланып, олардыц кол астынан жан-жакка кашып кетт1. Олардыц 61р белш кашып Хэси коридорына барды. Жогарыда «Пинляндык к1рме хулар» деп аталган эр1 Вэй патшалыгы кeзiц4e Хэси коридорынан Алтайга кашып келген тYpкiлep осы динлиндер болатын. Динлиндер гундармен кYpece жYpiп бipт1ндeп кYшeйдi. Б.д. II гасырдыц орта шeнiндe, сянбилердщ кеceмi Таншыхуай (Й^Ш) ¥лы шелдщ оцтYCт1гi мен cолтYCт1гiндeг1 «гундардыц байыргы конысында» тайпалык эскери одак курган кезде, телилер оган катысуга эскери ^ш-куаты мYмкiндiк 6epin турса да, оларга багынбай, артынан сянбилерге cолтYCтiктeн тенген кауiпт1 кYшкe айналды. Б.д. III гасырда динлиндepдiц кеп белш Байкал кел! мацында турактап калудан сырт, езге белiктeгiлepi батыска карай жылжып, казipг1 Iлe, Алтай, Тарбагатай елкес1не келд1. Сол кезде олардыц Байкал мацында калгандары «Солтуст1к бел1к динлиндер» деп, Алтай асып батыска кеткендер1 «Батыс динлиндер» деп аталды.

Гаошэлар:Динлиндер V-VI гасырлар бедер1нде Гаошэлар, ягни би1к арбалылар деп аталды. Би1к арба кыпшак т1л1нде телек (Telek) арба немесе телеген (Telegen) арба делшедД. Демек, динлиндерден телилерге дешнп тYpiктepдiц эр тYpлi аталуы тYгeлдeй «телек» немесе «телеген» сез1мен байланысты болган. Телеген арбаныц доцгалагы Yлкeн болгандыктан кед1р-будыр жерлерден жYPугe колайлы. Оган катарынан б1рнеше ipi к мал, ег1з немесе тYЙeлep жег1лет1н. Бул сол заманныц Yлкeн жет1ст1г1 эр1 салтанаты ед1. Би1к арбалы динлиндер Орхоннан ЕдДл, Жайык езендерше дешнг1 улангайыр дала тесшде емш-еркш кешш жYpeт1н. Линь Гань олар туралы былай дейдк «Гаошэлардыц б1р белш СолтYCт1к Вэй патшалыгы кезшде Байкал кел1 мацында

кешпенд малшаруашылыгымен айналысудан езге, калган комакты белш Тогла езетнщ батысындагы жерлерге карай жылыстады; артынан тагы да батыска беттеп, Лухун (Ж кел1нщ айналасындагы жерлердщ бэрш ездер1нщ ер1с-конысына айналдырды» [12, 7 6.]. Бул келд1 жерплшт халык ауызек1 т1лде ЛYЦг1p (Lüng>gir) кел1 деп атайды. Жазганда Yлiцг1p (Üling>gir) деп жазады. Демек, «Лухун» (Ж>?) сез1 Yлiцг1p атауыныц кытайша баламасы. Лухун келшщ каз1рг1 Бурылтогай кел1 8 екетн Дин Цянь (Т#) да растайды [13; 87 б.]. Бул кел Алтай тауыныц кYнгeйiндe, Ерт1с езeнiнiц сол жагалауына жатыр. Оган Жогаргы Алтайдан (Ör Altay) басталатын Шщпл (Ching>gil) езен келш куяды. Оныц cолтYCтiгi Ерт1с езеш аркылы Алтай тауымен, батысы Сауыр тауыныц шыгыс мYЙiciмeн, оцтYCтiгi Курбан-Тущыт шел1мен, шыгысы Жарыс (Акдала) жазыгымен тутасып жатыр. Бул елке ертеден кешпенд халыктардыц жайлы турагы, уйык журты болып келген. Ойткеш кешпенд журт кыста малын Курбан-Тущыт шелше отарга ж1берш, Ерт1ст1ц калыц тогайын кыстаса, жазгасалым Алтай тауыныц бектерше барып малдыц телш алатын. Одан соц маусым айынан бастап Алтай тауыныц бшк жон аркасын жайлайтын. ^зде кайтадан етекке тYciп, малдыц жYнiн кыркып, одан кшз-кешегш басатын.

К,олайлы жаратылыстык шарт-жагдайына байланысты, гаошэлардыц халык саны есш, бал басы кебейед1 Оган дэлел 389-390 жылдары СолтYCт1к Вэй патшалыгыныц патшасы Тобагуй Алтайдагы Yлiцг1p кел1 бойында гаошэларды талкандаганда жалпы саны 200 мыцнан астам адам мен малды олжалаган. Ол туралы «СолтYCтiк хандыктар тарихыныц» «Гаошэ баянында»: «олар Лухун келшщ тер1ст1к-батысына карай 100 ли9 жерге кешш барган соц, мыктап кYшeйдi де жоужандармен жш жауласты. Вэй эулeтiнiц шекарасына да шапкыншылык жасап турды.

8 Бурылтотай - Yлiцгip (Луцпр) келшщ кейш шыккан атауы. Осы кел орналаскан жердеп ауданды казактар Бурылтотай деп атайды. К,ытайша кужаттардыц кeйбipiндe бул атау кел-ге де бермген. Сол себепт1, казактардыц ез1 де оныц байырты атауын езгертш, Бурылтотай кел1 деп атайтын болтан.

9

Шамамен 50 километр

Вэй эулетЪнщ Дао-у патшасы оларга карсы жорык уйыстырып, улыстарын талкандады. Содан кешн Дао-у патша Роло суынан (Ц^Х) кайта eтiп, батыска карай шеру тартып, Лухун кeлiне ат тумсыгын тЪредД. Мунда кYЙмесiн калдырып, атка мшш, одан эр1 солтYCт1к-батыска карай 100 лиден астам жол басып, оларды кYЙрете жецд1 200 мыцнан астам жылкы, сиыр жэне кой малын олжалады» [1; 2657 б.],-делшедД. 429 жылы Вэй патшасы Тобатау (Тай У-ди) шыгыстагы гаошэлерден тагы да неше 100 мыц отбасын тазе бYктiрiп, 1 миллионнан астам жылкы, сиыр, кой малын олжага тYсiредi [9; 28 б.]. Эрине, сол кездеп тарихи шарт-жагдайга непзделгенде бул айтылган санды мэл1меттер аздык етпейдД.

Гаошэлар СолтYCтiк Вэй патшалыгыныц Yстемдiгi астында узак уакыт турды. Осы кезде жацадан ^шейген жоужандар да оларды eзiне косып алуга эрекет еттЪ. VI гасырдыц б1ршш1 ширепнде гаошэлар жоужандар тарапынан талкандалды. Бул шын мэтнде, тYрiктердiц жоужандардыц коластындагы тем1рш1 кулга айналган кез1 болатын. «СолтYCтiк хандыктар тарихында» олардыц т1л1 гундарга жакын, б1рак сэл парыкталады» [1; 2656 б.],-дейд1 Муныц eзi олардыц гундар мен тYркiлердiц арасын жалгастырушы этнос екетн кeрсетедi. Бул багытта Фэн Чэнцзюнь «Гаошэлар... олардыц тЬлЬ б1р тYрдегi тYркi тЪлЪ> [14; 228 б. ] десе, W. M. Mogovern: «гаошэлар мен хундардыц т1л1 б1р тYрдег1 еск тYркi т1лЪ> [15; 210 б.],-дейд1 Ал E. H. Farker болса кацлылар хун дэу1ршдег1 динлиндер, олар Вэй патшалыгы кез1нде гаошэ, ТYркi дэу1р1нде хуэйхэ (уйгыр), Юань дэуЪрше келгенде кацлы деп аталды. Оныц маганасы тYркi т1лшде арба дегенд б1лдДредД [16; 111 б.],- дейд1

V гасырдыц 40-50 жылдарында жоужандар Идщут (Гаочан) eцiрiн eзiне каратып алды. Сол кезде осында туратын тYрiктер де (динлиндердщ немесе гаошэлардыц б1р бeлiгi) олардыц коластына карап, Алтай тауына кeшiрiлдi немесе eздерi сонда барып, жоужандардыц тем1рш1 кулына айналды [17; 279 б.]. Мунда сeз болып отырган тYрiктер олардыц б1р бeлiгi гана болуы керек. Ал непзп бeлiгi болса Алтай тауында буган дешн

де тем1рш1л1кпен шугылданган. Тем1рш1л1к тYрк1лердiц канында туа б1ткен касиет. Олардыц пайда болуына катысты Ергенекeц ацызында да тYрiктердiц тем1рш1л1к дэстYрi туралы айтылады. Есте жок еск заманда сырткы жаудыц суганагынан бой тасалаган тYрiктер 1здеп жYрiп жан-жагы бшк таумен коршалган Ергенекeц алкабын барып мекендейдД. Онда тeрт жYЗ жыл мекендеген соц, басы eCrn, баркадар тапкан тYркiлер енд сол таулардыц аргы жагындагы ата мекендерше кайтпак болады, Б1рак кезшде келген жолдарын таба алмай тауга камалып калады. Сол кезде б1р тем1рш1 уста жеттс тYЙенiц тершнен Yлкен кeрiк жасап, сол аркылы тем1р таудыц бeктерiне жагып,

тауды ертп жол ашады. ТYрiк журты сол тескен таудан eim, ата мекендерше жетед [18; 88 б.] Демек, бул ацызда да тYрiктердiц жеттс тYЙенiц теркшен кeрiк жасап, тшт1 тем1р тауды да тесш шыкканы сeз болып отыр. Олай болса, тYрiктер тарих сахнасына шыгудан бурын-ак, тем1рш1л1кке эбден тeселген деуге непз бар. Осы eнерi оларды тарих сахнасына алып шыкты. Ойткеш тем1р газдерш 1здеп табу, оны игеру, одан кару-жарак, курал-сайман, аттыц тага-шегесш, ауыздыгы мен Yзецг1сiн, айылбасын жасау сол заманныц озык жет1стш болатын. Бул кезде кыр даладагы кeшпендi калыктардыц кeбi бул eнердi эл1 игермеген ед1 Бул жeнiнде Академик Э. Маргулан: «Бостандыкты жаксы кeретiн хундар Алтай тауыныц, Жеттсудыц тeцiрег1нде жиналып, суармалы епн ег1п, тау-кен жумысымен шугылданды. Тем1р, мыс, алтын eндiрдi. Сeйтiп, VI гасырдыц орта кезшде ТYрiк каганатын курды [5; 7-8 бб.],-дейд1 Кытайдыц «Чжоу ктгабында» тYрiктердiц Идщуттыц солтYCт1гiндег1 таудагы (Богда) YЦгiрлерiнен шыккан соц, жоужанндарга тем1рш1 болганын айта келш, сол таудан мыс, тем1р жэне кeмiр шыгатынын тЪлге тиек етед1 «Су шеж1ресше тYсiндiрмелер» атты ктгапта: бул

жерде тYндерде от жанып, тэул1к бойы тYт1н шыгып жатады», «адамдар осы таудыц тас ^мЬрш алып, осы таудыц тем1рш корытады (байытады). Ол отыз алты елдщ пайдасына жарайды»[17; 281 б.] делшед. Бул эрине, ТYрiк

каганаты курылудан бурын турштердщ ез eнiмдерiн саудага салуга неге дiлгiр болганын тYсiндiрiп беред1

Будан езге, тYрiктер eздерimц Œ^TYcririH мекендеген кыргыздармен де тыгыз карым-катынаста болып, Енисей eлкеciнен шыккан сапалы темiрдi де eздерiне тасып экелiп отырган. Ол туралы «Жаца Тац кттабында» былай делiнедi: Кыргыздардыц жерiнде «алтын, темiр, калайы кендерi кезiгедi. Жацбыр жауган сайын «жасак» 10 (цзяша-^ ;/У) деп аталатын бiр тYрлi темiрге кез келуге болады. Одан жасалган кару ете eткiр болады. Олар оны Y^Mi тYрiктерге тасиды»[19; 4697 б.]. Будан шыгатын корытынды, кeне тYркiлер Енисей, Алтай жэне Богдада - осы Yш жерде бiрдей темiршiлiкпен шугылданган. Турiктердiц Yлкен телеген арбасы да метал жэне агаш конструкциядан турган. «Тайпин хуань-юйцзи» (А^^^й) атты кттапта да тYрiктер Алтай тауын мекендеп, темiршiлiкпен айналысты делiнедi. Демек, тур^тер алгаш тэуелdздiк алганга дейiн жэне одан кешн де eздерiнiц темiр устасы болудай осы бiр артыкшылыктарын толык cэулелендiре бiлген. Бул артыкшылыктары олардыц саяси беделiн кeтерген. Мемлекетш куатты еткен. 568 жылы тYркiлердiц Туркi каганатына келген Византия елшid Земархка темiр саудасын жасау туралы мэселе штеру де соныц жанды мысалы[20; с. 376]. Византия елш1анщ сипаттауынша 1стеми каган ек1 дeцгелегi бар алтын такта отырган, сарайы алтынмен эшекейленген, нэзiк жэне эр тYрлi ою-eрнектермен безендiрiлген табактар мен тостагандарды пайдаланган. Бул Туркi каганаты курылган бастапкы кезецнiц eзiнде олардыц металл eцдеуi мен колeнер кэciбi кайран каларлык дэрежеде дамыгандыгын гарсетедт

Басмылдар жэне тогыз огыздар

Басмилдер тYрiк тели тайпаларыныц бiрi. Олар алгашында Хангай тауыныц орта

10 Жасак (цзяша-%;^)-тем1рдщ eткiр, асыл тYрi. ТYркiлер оны xeH жагдайда найза, кылыш, кездiк жасауга icтеткен. «Жасак» (jasaq), «жасактау» (jasaqtaw) немесе «жасакты жау» (jasaqty jaw) ceздерi содан шыккан.

бeлiгiнен Сiбiрдегi Тацну тауына дейiнгi аралыкта жасады, тYрiктiц Ашина эулет1мен бiрге Жоужан акcYЙектерiнiц уcтемдiг1не карсы куреcт1. Туркi каганаты курылганнан кейiн, узак уакыт Ашина акcуйектерiнiц баскаруында болды. VII гасырдыц бас кезшде (618 ж.) Алтай eцiрiне гашш келiп коныс тепт1 жэне тогыз огыздардыц сиренда тайпасымен аралас-куралас отырды. Галым К. Сарткожа VI-Х гасырлар аралыгында Орталык Азияда тYркi этносыныц калыптасуы одан эрмен ныгайып дамыды. Сол катарда басмылдар буг1нг1 Шыгыс Туркicтан, Тарым, ОцтYCт1к Алтай, Хами (Кумыл-авт.) мацында орналасты дейд1 [4; -53 б.]. Кей1н, басмылдар Ек1нш1 Туркi каганатын аударып тастап тарих сахнасына шыкты. Б1рак олардыц жещсш огыздар (уйгырлар) пайдаланып кетт1. Ал, тогыз огыздар болса шыгыста Керулен eзенiнен батыста Алтайга, cолтYCтiкте Байкалдан оцтYCт1кте Кытай камалына дешн коныстанган жылкылы бай тайпа болган. Олардыц Сиренда (Суэяньто) тайпасы V-VI гасырларда Алтай тауыныц оцтYCт1к-батыcында, каз1рг1 Зайсан, Маркакeл, Калба тауы eцiрiнде мекен етт1, коныстану аумагы eте кец болды. Сирендалардыц шыгыс канаты OтYкен (Хангай) тауына дей1н жайыла коныстанды. Олар коныстанган жер1мен б1рге кей1нг1 Найман мемлекетшщ негшн калады. Туркi каганаты кезшде олардыц ^ш-куаты мыгым болды. Сол себепт1, кей кезде тэуелаздДкке де умтылып отырды. VI гасырдыц орта кезшде Алтай тауындагы телилер Турiк Тумен каганга шеап, жоужандарга соккы берген соц, Кытай камалыныц cолтYCт1гiн мекендейт1н телилер 15 тайпага бeлiндi. Сирендалар солардыц б1р1 болды. 605 жылы олардыц гасем1 Ед1з каган (Ишибо) Турiк Ницзюэ-Чуло каганды куып жцбердД. Кешн 618 жылы Шэгуй каган тарапынан кайтадан б1р1кт1р1лд1. 628 жылы Батыс Турiк каганаты шег1нде аласапыран басталганда, сирендалардыц кecемi Иши Инан 70 мыц отбасын бастап Алтай тауынан асып, Шыгыс Туркi каганатына барып косылды. Шыгыс Туркi каганаты жойылган соц, ол байырку, огуз, тоцра сек1лд1 тайпалардыц басын косып, OтYкен тауын орталык ет1п

каганат курды. Озш Сиренда Чжэнчжу Бшге каган деп атады.

3. ТYркi к^анаты кезiндегi Алтай

VI гасырдыц орта кезiнде тYрiктер Алтайды мекендеген телилердiц iшiнен есш шыкты. Олар «Суй ютабында» айтылатын Байкал келiнен Едiл езенiне, оцтуспкте Еренкабыргага дейiн кец жайылган 41 тайпалы телилердiц iшiнде Алтай тауыныц оцтуспк-батысын мекендеген Суэянто (Щ^ Р5), Дэлэ-эр (^а^), Шипань (+$), Даци катарлы тайпалар ед [21; 210 б.].

Осы кезде туркшердщ Бесбалык пен Турфандагы Гаочан (Идщут) патшалыгымен куда-андалык байланыста болуы тYркiлердiц «кулдык» санаттан шыккандыгын эрi олардыц когамдык орныныц едэуiр ескендшнщ белгiсi болатын. Сондыктан, олар Идщуттыц солтYCтiгiндегi Богда тауынан Алтай тауына дейiнгi аралыкта емiн-еркiн эрекет етп. К,ытай дерегiнде жазылуынша VI гасырдыц 40-жылдарында тYрiктер эр жылы муз катканнан кейiн Суйчжоу (ЩЩ) аймагын (казiргi Шанси провинциясыныц шыгысындагы Суйдэ ещр^ талан-таражга салып отырган [22]. Алтай мен Ордос арасыныц каншама шалгай жатканына карамастан, жыл сайын Суйчжоу аймагын талан-таражга салып кайту Yшiн де Yлкен кYш-кайрат керек болатын. Будан езге, тарихшы Ван Чжилай 545 жылы Батыс Вэй патшасы Ю Вэньтай ата теп хулардан болган Анно-Панто дегендi тур^терге елшiлiкке жiбергенiн, тYрiктердiц оны ез елшщ бет-беделiнiц асып келе жатканыныц нышаны ретшде кабылдаганын жазады [23; 189 б.]. Будан, турштердщ 552 жылдан бурын-ак Батыс Вэй патшалыгына эр кырынан эйгiлi бола бастаганын керемiз.

Кытай деректерi тYрiктердiц ец алгашкы кездегi кесемдерi Апацбо, Ежен Шида, Надыру шад, Ежен шад, ¥лы-ябгу секiлдi кiсiлер болганын жазады. Бiрак олардыц накты немен айналысканы туралы ешкандай дерек бермейдi. Орхон бойындагы кене тYркi ескерткiштерi Бумын (кытайша ТYмен) каган мен 1стеми каганды тYркiлердiц жауынгер

ата-бабасы рет1нде кeрсетедi. Кытай деректер1 болса ол екеу1 агайынды, ¥лы-ябгуныц балалары дейд1 Соган караганда ТYркLлердiц Алтай тауында жиналып, кYш б1р1кт1рш, Батыс Вэй патшалыгыныц жерше дYркLн-дYркLн шабуыл уйымдастыруы осы ¥лы-ябгуныц кез1 (VI гасырдыц 30-40 жылдары) болса керек.

546 жылы огыздарды камтыган eзге тели тайпалары б1ршп жоужандарга карсы шабуылга шыкпакшы болады. ТYмен каган eзiне карасты Тели тайпаларын бастап шыгып, оларды жол ортада кYЙрет1п, 50 мыц косынды eзiне каратып алады. Осыдан бастап, олардыц кYш-куаты артады. ТYмен каган eз кYшiне аркаланып, Жоужан ханы Анагайга кызын суратып räd салады. Анагай «сен менщ тем1рш1 кулым бола тура, кызымды сурауга батылыц калай барады» деп ашуланып, кайыра к1а салып, оны жер-жеб1рше жете янаттайды. ТYмен де катты ашуга басып, келген елшш1 eлт1рiп тастайды. 552 жылы ТYмен калыц колмен жоужандарга шабуыл жасап, ел1нщ тас-талканын шыгарады. Анагай болса намыстанып eз-eзiне кол салады. Осылайша, ТYмен Алтай тауында eзiн Ел каган деп атап, ТYрiк каганатын курады. Осыдан бастап тYрiктер Еуразия кещстшнде 500 жыл эрекет етп.

Жоужан хандыгы жойылган соц, тYрiктер Орта Азиядагы Эфталиттер мемлекет1мен т1келей кeршi болып калды. Шыгыс пен батыска катынайтын Ж1бек жолын eз бакылауына алу Yшiн, турiктер ендш кезде парсылармен б1ршп, эфталиттерд жоюга к1р1ст1. ТYмен каган 553 жылы кайтыс болды. Оныц улы ТYрiк Мухан каган eз кызын Парсы патшасы Хсрау I Анашерванга (т^р1кше -Наушарбан) узатып, эфталиттерге карсы онымен одак курды 11. Сeйт1п, кос тарап 553-558 жылдары эфталиттерге ек1 багыттан соккы бердт Нэтижеанде эфталиттер жещлш, патшасы eлiп, олардыц жерш тYрiктер мен парсылар бeлiп алды. Кос тарап Эму дэрияныц солтYCт1гiндегi Тем1р-капыкты шекара етш белплед [24; 202 б.]. Бул ретк1

11 Мухан катанныц кызынан Хормоз IV дуниеге келд1.

согыста 1стеми каган 12 кеп ецбек ащрдД. Ол содан бастап ТYркi каганатыныц Батыс бeлiг1н ез баскаруына алды. «Кене Тац кттабында»: алгашында 1стеми каган Тэщркутка 1лес1п он Yлкен иел1кт1 ез1не каратты, кол астында жYЗ мыц сарбазы болды. Ол Батыс ещрдеп ху елдер1н багындырган соц, езш каган деп жариялады. К,оластындагы букарасы Он ок будын деп аталды. Оларды урпактан урпакка биледЬ [25; 4460 б.],-дейд1. Э. Шаваньныц птршше осы жерде т1лге тиек ет1лген Тэц1ркут 1стеми каганныц бауыры ТYмен каган болуы керек. Ол: «Бул дерек ете мацызды. ©йткен бул ТYркi каганатыныц Шыгыс жэне Батыс каганат болып бел1ну1 ТYмен мен 1стеми кагандардыц кезшде-ак орын алганын керсетед1. Будан 1стеми каганныц Батыс ТYркi каганатыныц б1ршш1 каганы екен1н керем1з [24; 43 б.],- дейд1 Бул дерек, шынымен де, ТYрiк каганаты курылып, кеп етпей мемлекетп Шыгыс жэне Батыс бел1кке белгенд1г1н дэлелдейд1.

ТYркi каганатыныц курылу кезец1нде ТYмен каган жоужандардыц кауп1нен сактану Yшiн Ашина аксYЙектерiнiц эрекет ету орталыгын Алтай тауыныц шыгысына немесе Гоби шел1н1ц солтустшндеп аймакка кеш1рд1. Ал Алтай тауыныц батысындагы байыргы коныстары ТYменнiц imd 1стемид1ц бакылауына етт1. 1стеми езш каган деп жариялап, батыстагы Он ок халкын ез баскаруына алганымен, шыгыстагы Мухан каганды (ТYмен каганныц улы) бурынгыдай ТYркi каганатыныц бас каганы, ягни, тутас ТYркi иел1ктер1нщ бас билеуш1с1 рет1нде кабылдады. Нэтижесшде, ТYркi каганаты б1ртутас империя рет1нде ем1р CYрiп турды. Б1з Yшiн осы кезецге тэн каганаттыц Батыс пен Шыгыс канатыныц езара байланысы, шй иерархиялык тэуелд1л1г1 туралы накты мэл1меттер кемш1л болганымен, б1рак жалпы жагдай б1рнеше ондаган жылдар бойы, эр ек1 тарап 1стеми каган калыптастырган бауырластык байланысты катац сактаганын керсетед1 Демек, Шыгыс жэне Батыс бел1кке белшу ТYркi каганаты курыла салысымен, мемлекетп эскери-эк1мш1л1к тургыдан тшмдД

12 1стеми - ¥лы-ябгуныц улы, Бумын (Тумен) каганныц imd.

баскару Yшiн кажет болган. Сондыктан, бул алгашында кандайда б1р келкпеспктер салдарынан орын алган бел1ну емес болатын. Егер кешн келе ТYркi каганатыныц 1шк1 белшнде саяси белшектену орын алды десек, ол кешн келе сырткы факторлардыц эсершен болды.

1стеми каган батыс ТYрiктi 562-576 жылдары баскарды. 576 жылы ол кайтыс болып, орнына улы Дяньцзюэ (ЙЖ) отырды. Оныц кагандык титулы Тардуш каган делшедД.

Ал шыгыстагы жагдайга келсек, кагандардыц орын алмасуы б1ршама кYрделi болды. Мысалы, 553 жылы ТYмен каган кайтыс болган соц, орнына Yлкен улы Кэло (^ ) 13 отырды. Б1рак ол такка отыра салысымен кайтыс болып кетп. Сол кезде такка ТYменнiц екшш1 улы Мухан отырды. Мухан каганныц кез1нде тYрiктер кYшейiп, шыгыста Ляохай тещзшен батыста Каспи тещзше, солтYCтiкте Байкал келшен оцтYCтiкте Кытай корганына дешнг1 жерлерд ез бакылауына алып, каганаттыц бас ордасын ©тшен тауына 14 тжи. 572 Мухан каган кайтыс болып, оныц орнына imd Тобо каган отырды. Тобо каган Кэло каганныц улы Шэтуды ) Эрфу каган

деген атпен ез1нщ шыгыс жагын баскартты. Imd Рудан каганныц улын Бер1 каган деген атпен батыс жагын баскаруга койды. 581жылы Тобо каган кайтыс болып, оныц улы Аньло (^ такты ТYменнiц немереа, Кэло каганныц улы Шэтуга кайтарып берд. Сейт1п так Yлкен улдыц эулет1не кайтып келд1 Шэту такка отырган соц, Ел каган (немесе Ешбара каган) деп аталып, ©тYкен тауында жалгасты бил1к жYргiздi. Аньло болса Тогла аймагын баскаруга ж1бер1лш, Ек1нш1 каган деп аталды. Мукан каганныц улы Дарубянь Алтай тауыныц шыгысындагы жерлерд баскаруга тагайындалып, Апа каган деп аталды. Ешбараныц imd Чулоху 15 шыгыстагы

татабы, сеп, кытан, татар сек1лд халыктарды баскарып, Телк каган деп аталды [12; 48

б.]. Буларга Он ок жершдеп Тардуш каганды

13 Кагандык титулы 1ш1к (каган.

14 Орталык Моцголиядагы Орхон eзенiнiц жогаргы сагасын-дагы немесе Хангай тауыныц солтустшндеп б1р тау.

15 Чулоху ) кей эдебиеттерде Карачур деп жазылады.

косса жалпы ТYрiк каганатыныц аумагында Yлкен-кiшi бес каган бил1к курган мезпл пайда болды. Эрине, муныц тeртеуi шыгыс каганатка тиеал1 ед1 Ойткет ата жолымен бил1к тагына отырган Ешбара каган экеанщ imd Мухан каганнан тараган аксYЙектердiц де гащлш калдырмай оларга к1ш1 кагандык атак берд1 Солардыц 1шшде Дарубянь Алтай тауы жакта турып, Шыгыс пен батыс каганаттыц арасын жалгастырып турды.

Жалпы алганда, ТYрiк каганаты курылган соц, улы каган 0тYкен тауында турып, каганатты батыс жэне шыгыс каганат деп аталатын ек1 бeлiкке бeлдi. Шыгыс бeлiк Тeлiс, батыс бeлiк Тардуш деп аталды. Оларга карасты ел-журт та шыгыс жэне батыс бeлiк ке бeлiнiп, оларды баскаратын кагандар Тeлiс шад, Тардуш шад деп аталды. Батыс ТYрiк пен Шыгыс ТYрiк Алтай тауын шекара етт1 [17; 285 б .].

Ешбара болса тутас каганаттыц бас каганы болды. Будан алдын 580 жылы Кытайдыц Чжоу патшалыгы тYрiктердiц каупшен сактану Yшiн Тобо каганга Цянцзинь ханшайымды узаткан ед1 Енд ол эмецгерл1к жолмен Ешбарага карады. 581 жылы Чжоу эулетшц эскер басы Ян Цзянь патшаны аударып тастап, Суй патшалыгын курды. Ян Цзянь eзiн Суй Вэнди деп атады эр1 такка отырысымен ТYркL каганатына бурынгыдай тарту-таралгы беруд токтатып, ашыктан-ашык жауласты. Ешбара каган оныц мундай астамшылыгына тeзiп тура алмады. Ордадагы Цянцзин ханшайым да каганнан eз тeркLн журагаты Чжоу эулет1 Yшiн кек алып беруд eт1ндi. Сeйт1п, 582 жылы мамырда Ешбара каган бурынгы Ци патшалыгыныц Инчжоу аймагыныц бег1 Гао Баонинмен б1рге 400 мыц калыц колмен Суй патшалыгына шабуыл жасады. ТYрiк колы Кытай камалынын бузып eт1п, Ланьчжоу, У-вэй, Тяншуй, Хонхуадан (каз1р Ганьсудыц Цинян ауданы) тартып, Шанчжун (каз1рп шансидщ Толин ауданы), Янь-анга (каз1рп Янь-ань) дешнп жерлерд тYгел ойрандап, мал-жаннан тук коймай айдап алып кетед. Бул жeнiнде кытай дереп: «адам мен малдан ештеме калмады» деп жазды.

Осыдан бастап Суй жэне одан кешнп Тац эулет1 тYрiктердiц кYшiн эларету максатында

«сына саясатын» (^ЩАЩ.) колданып, оларды б1р б1рше айдап салды. В. Томсен бул саясатты «Кытай каскYнемдiгi» деп атайды[26; -330 б.]. Суй патшалыгыныц тYрiктердi бeлшектеу стратегиясы шын мэтнде патша ордасыныц кэнш саясаткер1 Чан Сунчэннщ амал-айласы аркылы 1ске асты. Ол бойынша Суй патшалыгы алдымен Он октагы Тардуш каган мен Алтайдыц шыгысындагы Апа каганга елш1 ж1берш, Тардуш каганга бeрi басы айшыкталган окалы ту сыйлады. Суй Вэнди Тардуштыц елшш сарайга келгенде оны Ешбараныц елшшнен жогары отыргызды [27; 62 б.]. Сонымен б1рге, Чан Сунчэнд Ешбараныц imd Чулохудыц ордасына ж1берш, оны да eз жактарына тартты. Максат олардыц арасында б1р-б1рше деген кYмэндi eршiту ед. Осы жайлардан хабарсыз Ешбара каган Суй патшалыгына ек1нш1 мэрте соккы беруге шакырганда Апа каган мен Тардуш каган аяк астынан эскерш шегщдрш кетед. Амалы таусылган Ешбара каган шабуылды токтатып, ордасына кайтады. Артынан Апа каган мен Тардуш каганныц Суй патшалыгымен астыртын ымыраласып, eзiн сырттай сатып кеткенш кеш б1лш, бул екеуше карысы жаза жорыгын бастайды. Алдымен Апа каганга карайтын ел-журтты басып алып, ордасын ойрандап, шешесш eлт1редi. Апа каган Алтай тауына шептп, Тардуш каганныц жерше барып, одан эскер алып Ешбараныц колындагы ел-журтын кайтарып алады. Сонымен б1рге, Ешбараныц немере imd Тегш шатты да eз жагына тартып, ^ш-куатын арттыра тYседi. Соцгы согыстарда Ешбараныц колы жещлш, Апаныц колы Yнемi жещп отырды. 583 жылы Тардуш, Апа, Тэщр каган жэне Тегш шат eзара кYш б1р1кт1рш, тYркL каганатыныц батыс бeлiг1нде тэуелазд1к жариялап, Ешбарага карысы одак курды. Осылайша, ¥лы ТYркL каганаты ресми тYрде б1р-б1ршен тэуелаз Шыгыс жэне Батыс каганатка бeлiнiп кетт1. ТYркi тарихыныц осы кезещ туралы Э. Шаванн: «ол кезде кытайлар тYрiктердi сына саясаты аркылы т1згшдед, араларына 1ртк1 тYCкендiктен, олар б1р-б1ршен ^мэдана бастады... Кыскасы, кытайлар бастан-аяк «алыстагысымен б1рлеап,

жакындагысына карысы туру, ^штгсшен бой тасалап, элс1з1мен б1рлесу» саясатын жолга койып, тYpiктepдiц узак уакытка жалгаскан империя куру арманына тоскындык жасады. Егерде осы б1р сына саясаты болмаганда, тYpiктepдiц мемлекет куатыныц одан б1рнеше гасыр кешнп моцголдардан асып тYceт1нiн межелеу киын емес. Муны дэлелдеуге эбден болады» [24; 194-195 б.],-дейд1

ТYpiктep Ешбараныц imci Чулоху каганныц немереа Ел каганныц кез1нде Тац мeмлeкeтiнiц жерше 33 мэрте (620-626 жж.) басып к1рд1. Осыдан соц Тац мемлекет1мен тYpiктepдiц байланысы нашарлап, 630 жылга келгенде шыгыс ТYpiк каганы Ел каган Тац мемлекетшщ айла-амалымен колга xycxI. Кытай тарихнамасы Ел каганныц колга тусуш Шыгыс ТYpкi каганатыныц кYЙpeуi рет1нде керсетедт Дегенмен, осы кезде Шыгыс ТYpiктiц Тац мемлекетше багынбаган халкы бурыннан к1ш1 каган болып келген Чэбид ( 16 ездерше бас каган етш кетередт Сол кезде суэянтолар шамалы кYшeйгeндiктeн Чэби алдымен халкын бастап барып суэянтолардыц коластына етедД. Суэянтолар олардыц epiк-жiгepiнiц кYшт1лiг1н керш, артынан бYлiк тудыруынан алацдап, Шэбидщ кезш жоймак болды. Шэби муны сезш калып, Алтайга карай кашып, таудыц тер1скей жагында ордасын т1кт1. «Кене Тац кттабында» ол байыргы мекетне кетт1, ордасы астанадан 10 мыц ли кашыктыкта, согыска жарамды адамы 30 мыц. Ол езш Ичжу Чэби ( каган деп атады. Батыста Карлык, cолтYCтiктe Кыргыз тYгeл оган багынды (25; 4440 б. ), -делшедД.

Шыгыс ТYpiк каганаты Тац мемлекет1 жагынан жойылган соц, батыска кашып Алтай тауын мекендеген бул каганат не бары 20 жыл гана ем1р CYPдi. Кытай деректер1нде жазылуынша 650 жылы император Тан Гаоцзун аттандырган Гао Кан косыны оларды Алтай тауында ойсырата жецедД. Ойткеш бул тек Тац мемлекетшщ гана эскер1 емес, тур1ктердщ езшен жаксакталган куатты кол

16 Б1здшше Жебе (Jebe) катан болуы мумкш. Хубо (ЭДЭД) деп те аталады. Мунда б1ршш1 иероглиф «ху» (ЭД) кате жазылтан «цзие» (ОД иероглиф1 болуы мумкш.

едД. Сол аркылы Тац мемлекет! тYpiктepдi тYpiктepдiц колымен жоюга юркть

Бул кезде Батыс ТYpкi каганатына карасты ел де Тац мемлекетшц алдап-арбауына тYciп отырган болатын. Жагдайды жт зерттеген Батыс ТYpiк каганатыныц 14-каганы, Icтeми каганныц тукымы Кара каган Тац

империясыныц алдап-арбауына кенбей 649 жылы кетер1л1с жасады. Ол Тац ордасында кешлде болып кайткан улыныц усынысы бойынша, батыска жорык жасап, ТYpiк каганыныц байыргы конысын тартып алып, ордасын Мыцбулакка 17 т1кт1 жэне езш Ышбара каган деп атады. Дулу, нYшeби секшдД он ок халкына иел1к етт1. Шыгыс ТYpiк каганатыныц эскери ^шшен пайдаланган Тац эулетг 657 жылы Алтай тауы аркылы Су Динфанды жорыкшы колдыц басшысы ет1п, Батыс ТYpiк каганатын талкандауга ж1бердД. Ол туралы «Кене Тац к1табында» былай делшедД: чанцин жылнамасыныц 2-жылы 18 ... Су Динфац колы Ерт1ст1ц батыс ацгарына жеткен кезде, Ашина Кара бастаган ^л1к КYлчоpдыц 20 мыцнан астам атты

эскер1 алдынан карсы шыгып кYт1п турган едД. Су Динфац орынбасар колбасшы Жэн Ясян катарлы кiciлepiн бастап олармен айкасты. Б1рак Караныц колы ойсырай жещлш, Тутап тархан секшдД 200 ден астам

адамы жетекш1 улыс басшыларыныц басы алынды. Кара мен ^лчор Ерт1с бойындагы осы шайкастан амалын тауып кашып шыгып, Тарбагатай аркылы !ле елкесше кашады. Караныц соцына тYCкeн орынбасар тутык Сяо Сы-ие оны Мыцбулактагы ордасына дешн куып келдД. Кешн оныц ез1 Шаш елкесшде колга тYciп, Чан-анга CYpгiндeлeдi [23; 189 б.].

Тац империясы бул жолы да Шыгыс ТYpкi каганатыныц жершен жасактаган эскер ^шш пайдаланды. Олай болмаганда тацдыктардыц соншама узак жолдарды ат Ycт1ндe жYpiп багындыруы, катты суыкта Кара каганныц колына Алтай тауынан аса соккы беру мYмкiн емес болатын. Осылайша, Батыс ТYpкi каганатыныц жер1 б1р мезг1л Тац

17

Кытайша Цяньцуан каз1рг Жамбыл облысы, Мер-

ке ещрь

18 Тац патшасы Гао цзунныц бил1к жылнамасы, 657 жылы.

империясыныц баскыншылыгына ушырады. Тац империясы онда эскери-эк1мш1л1к мекемелерш курып, жерплжт халыкты катац тYрде езш-жанштады. Империяныц уcтемдiг1не карсы куреcке Алтайды мекендеген тYркi тайпалары да удайы катысып отырды.

682 жылы шыгыс тYрiктердiц тудын дэрежел1 мансаптысы Ашына Кутлык eзiне жакын 17 сершмен Шугайкузына (Инь-шань) бек1тп, Туркi каганатын кайта куруга к1р1ст1. Ашына Кутлык бурынгы 1л1к каган нэалшен болгандыктан, журт арасында жогары беделге ие ед1 Б1рак, будан бурын Шыгыс Турiк каганатыныц жершде орын алган Ашына Низук бек пен Ашына инандардыц Тац уcтемдiг1не карсы кeтерiлid жанышталган соц, ол жет1 жуз Ridm eз касына жиып, каз1рг1 1шк1 Монголия астанасы Кeкхот каласыныц cолтYCт1гiндегi гане Каракум каласын басып алады. барган сайын зорайып, кол

астындагы 700 адам кeбейiп 5 мыцга жетед1[28; 138 б.]. 682 жылы Кутлык Каракум каласында дербес кагандык курып, eзiн Елтерк каган деп жариялайды Бул

тарихта ек1нш1 Турiк каганаты деп аталды. Кутлык каган тYрiктiц Асадыр тайпасынан шыккан данышпан, улы ойшыл эр1 эскери стратег Тоныкeктiц акыл-кецес1мен

мемлекетте тем1рдей катац тэртш орнатады. Елтер1с Кутлык каган Тац патшалыгына карсы да талай мэрте согыс салып, Тац сардары Суань Баобидщ он уш мыц эскерш тYгел жояды. Оныц осыншама кeп шайкастарда жещске жетуше Б1лге Тоныкeкт1ц акыл-кецес1 де себепш1 болды. Тац астанасы Чан-ань каласында кару eнерi мен эскери б1л1мд1 жет1к мецгерген ол Елтер1с Кутлык каганмен б1рге Туркi каганатын кайта куруга ат салысса, каганат курылганнан кешн де Бeгчор19 жэне Мойынчор (кытайша Можилан -кешнг1 Б1лге ) кагандарга акылшы болып, каганаттыц гYлденуi ушiн «кара терш агызып, кызыл канын сарка жумсады». Осы окигалар Б1лге Тоныкeк ескерткшшде былайша баяндалады: «(тYркi кауымыныц) орман, тау

19

Бeгчор(Ж.®), гане тYркi ескертк1штер1нде Капаган. Екшш1 ТYркi каганатыныц екшш1 каганы.

арасында калганы жиылып жет1 жуз болды. Ек1 бeлiг1 атты ед1, б1р бeлiгi жаяу ед1...арык букалы, сем1з букалылар жыракта ептесер... осылайша ойладым. Одан соц Тэщр1 б1л1к берген соц eзiм каганмен угыстым. .. тYCтiкте -Табгашты, шыгыста - кытанды, тер1ст1кте - огызды кeп жойды. Б1л1к иес1, ceз иес1не мен багындым. Шугай кузын, Каракумды мекендеуш1 едДк» (Тоныкeк ескертк1ш1, батыс бет1, 6-7 жол) [11; 452 б.].

Бул кез император Тан Гаоцзуцныц кайтыс болып, бил1кт императрица У Цзытянь eз колына алган, елдщ шк1 бeлiг1нде так таласы eршiген кез ед1 Турiктер осы орайдан пайдаланып ыкпал кушiн кецейт1п улг1рдi. Елтерк Кутлык каган тYркi журтын eз тeцiрег1не одан ары топтастыра тYcу ушiн, бил1к орталыгын тYркiлердiц ежелп кщдДк журты 0т1кен тауына кeшiрдi. Сeйт1п, Алтай тауы аркылы бурын ек1ге бeлiнiп калган батыс жэне шыгыс тYркi тайпаларын кайтадан б1р тудыц астына топтастыруга ^ш-кайратын сарка жумсады. Шыгыс тYрiктердiц Батыс тYрiктерге караткан жаза жорыктары Хангай тауынан Гоби Алтайы, немесе ^нгей Алтай, одан ары Тарбагатай, Аркас (Жоцгар Алатауы) таулары аркылы журiп eiri. «Кeне Тац к1табында» 692 жылдары Батыс Турiкт1ц бекзадасы Ашына Сянь туралы

«улысын б1рте-б1рте Бeг1чор мен Yжелi жаулап алгандыктан, Ашина Сянь eз елше кайтып бара алмады» [25; 4461 б.] делшедД. Бул Бeгчордыц осы кезде Он октардыц жерш eздерiне косып алып, бурынгыдай ¥лы каганат куруга эрекеттенгенш кeрcетедi. Сонымен б1рге, к1тапта тагы да чуйгун жылдарынан 20 соц, Он ок улысы Турiк Бeгiчордыц суганактыгына ушырап, eлгенi eлiп, тозганы тозып жогалды. Батыс Турiкт1ц Ашына эулет1тц уcтемдiг1 осылай аякталды» [25; 4462 б.] делшедД. Ягни, 1стемиден тараган Батыс Турiк каганатыныц кешнп урпагы VII гасырдыц соцына келгенде Тац империясыныц сына саясатыныц кеаршен б1р-б1р1мен жауласып, акыр соцында жацадан бой кeтерген Ек1нш1 Туркi каганаты тарапынан жазаланды. Он ок кагандары

20 Чуйгун жылдары императрица У Цзытянь билтнщ алгашкы жылдары, ягни, 685-689 жылдар.

ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 3(136)/2021 53

Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение

Тац империясыныц алдауына тYCкендiктен, Шыгыс тур1к каганы Бегчор (Капаган) олардыц жерше арт-артынан шапкыншылык жасады. Олардыц кейб1р1 елш, кейб1р Тац империясыныц астанасын барып паналады.

Осы кезде Батыс ТYрiктег1 Ашина эулеттнщ кайырымсыздыгы мен саткындыгынан шаршаган Он ок халкы ТYркеш ©желш1 хан кетердД. Олар алгашында Тац империясына да, ТYркi Ашина аксYЙектерiне де карсы болды. ©з алдарына тэуелаз каганат курып, ТYркi каганатынан дербестенуд ойлады. Бул жацадан курылган, бурынгы Батыс ТYрiк пен Шыгыс ТYрiктiц жерш кайтадан 61р1кт1руд! кездеп отырган Шыгыс ТYрiк аксYЙектерiнiц калауына кайшы ед. Бул жайлар ^лтепн, Б1лге каган ескерткшшде де жазып калдырылган. Онда: «ТYркеш каган тYркiмiз, халкымыз ед, бiлмест1гi Yшiн жацылганы Yшiн елд Буйрыгы (колбасшысы), бектер1 де елд. Он ок халкы азап керд» [8; 174 б.],-делшед. Сейтш, Ек1нш1 ТYркi каганатыныц Yшiншi каганы Б1лге каган мен оныц imd ^лтепн тYркештерге карсы жаза жорыгын бастады. ©йткет, бул аралыкта Тац ордасы да тYркештердi Шыгыс ТYрiкке карсы кайрап салып отыр ед. Тац империясыныц жан-жактылы жоспарлауымен, ТYркеш, Кыргыз, ЯFлакар,Кытанелдерiтeрттараптан©тiкендегi ТYрiктiц каFан ордасын коршауFа алмак болды. Ол туралы Тоныкек ескертк1ш1нде: «Б1з Алтын жынысына (Алтай тауына) барып отырдык. Yш кершкел (барлаушы) к1с1м1з келд. Сез1 б1рееу. ТYркеш каFан колын кетерд. Он иел1к колы тYгел кетер1лд1 Жарыс жазыFына жиналамыз депт!.. Бул сезд естш кол аттандырдык. Алтын жынысын жолсызбен астык. Ерт1с езетн еткелазден кештш. ТYнкаттык. Б1з Болчуда тац ата шабуылдадык. Т1л келтард Сез1 мынау. Жарыс жазыFында он тYмен кол жиналыпты. Бул сезд естш бектер кауштенш: айналайык (кайтайык)! Таза уятты иг1 (ел1мнен уят ^шт!) дед. Мен былай дедм: Мен бткп Тоныкек: Б1з Алтын жынысын асып келдк, Ерт1с езешн кешш келдк. Келушшер батыр! Олар б1зд1 тYсiнбедi. Тэщр1, ¥май, киел1 Жер, Су б1зге бурылып тур екен. Неге кашамыз? Б1з кеп екен деп неге

коркамыз? Б1з азбыз деп неге басындырамыз! Шабамыз дедм. Шабуылдадык. Талкандадык. Екшш1 кYнi таFы келд1 ©ртше кызыл (жалын атып) келд. Тардуш шады екеум1з (екеу ара) баскарып талкандадык. КаFанын туттык. ЯбFусын, шадын сонда елттрдк. Елдк таFын туттык б1з» [8; 224 б.],-делшед. Будан Екшш1 ТYркi каFанаты курылFаннан кешн, Алтай тауыныц жалFасты тYрде Батыс ТYрiкпен арадаFы шекара болFанын, эр1 осы ретк1 Жарыс жазыFындаFы шайкастыц тYркiлердiц саяси тарихында айырыкша мацызFа ие болFанын керем1з. Осында айтылып отырFан Жарыс жазы^ы Ерт1с езетнщ, накты айтканда Ерт1стщ жоFарFы саласы болып табылатын Кара Ертастщ сол жаFалауындаFы каз1рп Акдала (Aqdala) жазыFы. ©йткет, ол ©тYкеннен Он октарFа шыккан калыц кол б1рден басып етет1н ©р Алтай ещршде орналаскан. Ерт1ст1ц калFан бойында Алтай тауына жакын жаткан ондай жазык жок.

Алтайдыц кYнгей бетандеп Жарыс жазыFында болFан сол шайкастан соц, тYркештер ойсырай жещлш, калFан косындары Он ок жерше жэне одан да ары Тем1р-капыкка карай кашады. Бул окиFа КYлтегiн, Б1лге каFан ескерташтершде де жазылFан. Орхон бойындаFы кене тYркiлердiц ез колымен жазылFан, мыц Yш жYЗ жылдан бер1 еш езгер1ске тYCпей б1зге жеткен аталмыш ескертк1штерге жYг1нсек, бул шайкаска КYлтег1н, Б1лге каFан жэне Тоныкек Yшеуi де катысады. Шы^ыс тYрiктер Он ок жерш басып алFан соц, онда ез калауы бойынша тэртш орнатады. ЯFни, ©тYкенге т1ке баFынатын бек таFайындайды. Ол туралы ^лтегш мэтшнде: «Атамыз, бабамыз туткан жер-су иес1з калмасын деп аз халыкты курап, ...Барыс бек (оларFа) бек болды. КаFан атаFын бунда б1з бердк. Сщ1л1м, хан кызын бердк. ©з1 жацылды, каFаны елд. Халкы кYЦ, кул болды» [11; 265 б. ],-дейд.

ТYркi каFанаты осылай кYшейiп турFан кезде, Алтайдыц тарих сахнасына карлыктар шыкты. Олар Алтай тауы, Сайхан, Сауыр, ТарбаFатайды мекендед. Бул туралы Су Бэйхай «¥лы шелдц солтYCт1г1 мен Орта Азия тугелдей тYркiлердiц коластында

турганда, олардыц т1зеа уйгыр, карлук, басмыл тайпаларына катты батты. Сол себептен, бул тайпалардыц карсылыгы да кYшт1 болды. ТYркL аксYЙектерiне карсы согыс кез1нде, уйгыр, карлук, басмыл, туркеш этностары eзара б1ршп, тYрiктердiц езг1а мен кулдануына карсы шыгып, ец соцында Ек1нш1 ТYркi каганатын тактан тайдырды»[29; 36-37 бб.],- дейд1

Жогарыда басмылдар туралы токталганда, олардыц Ек1нш1 ТYркL каганатын аударып тастауда непзп рeлдi ойнаганын т1лге тиек еткен едДк. Б.д. 744 жылы Екшш1 ТYркL каганаты шю-сырткы саясатында дагдарысты жагдайды бастан кешт1. Осы кезде басмылдар огыздардыц (уйгырлардыц) жэне карлыктардыц кeмегiмен Шыгыс ТYрiк каганы 0зм1ш каганды eлт1рiп, каганатты кYЙреттi. Басмилдердщ кeсемi eзiн Елтер1с каган деп атап Басмыл каганатын курды жэне уйгырлардыц басшысы Кулбойланы сол кол ябгу ет1п тагайындады. Б1рак Кулбойла Тац Суанцзунга амандаса барып, «фэн-и-ван» ( ^^i-бершген бек) деген атак алады жэне артынша оган Тац ордасы тарапынан тагы да Хуайжэн (^^-мешр1мдД) каган деген атак бер1лд1 Ек1 жылдан соц Басмыл каганаты Кулбойла бастаган уйгырлар тарапынан жойылды. Елтер1с каган eлтiрiлдi. Сeйт1п, Орхон Огыз (уйгыр) каганаты курылды. Каганаттыц батыс бeлiгi Алтай тауын жэне оныц мацындагы жерлерд eз 1шше алып жатты.

Кeне туркiлердiц мэдени мурасы рет1нде Алтай eцiрiнде олардыц сан гасырлык кeне тацба-жазулары сакталып калды. Мундай жазулар Ресей шекарасы 1ш1ндег1 Алтайдыц Чарыш, Туякты, Курай, ЖалFыз-тeбе, Мeндер-соккан III, IV, Талду-Айыр, Иня, Ялбакташ I, II, V жэне Мощол Алтайыныц Бес-БоFда, ЦаFан-ТолоFай, Бэгер, Долодой, Ачитнур (Ащышл) мэт1ндер1нде сакталFан. АлтайдаFы бул майда жазулардыц бэр1 V -VI Fасырларда пайда болFан. Осы жэне Енесей eлкесiндегi майда жазулар туралы алFаш рет Д. Г. Мессершимидтен (1685-1785) бастап, Fалымдар Yш Fасыр бойы зерттеу жYргiздi. 1889 жылы О. Доннер Енисей жазуыныц

алFашкы атласын баспалдан шынарса [30; 17 p.], 1894-1899 жылдары В. В. Радлов [31; 1034 p.], 1952 жылы С. Е. Малов [32; 116 с.], 1983 жылы Д. Д. Васильев [33; с.126.], 1990, 1994 жылдары И. Л. Кызласов [34; с. 42-72] 1ргел1 ецбектер жазды. Будан eзге Э. Р. Тенишев [35; с. 62.]; [36; c. 262-265.], В. М. Наделяев[37; c. 82-84.] сеюлдД Fалымдар да Таулы АлтайдаFы туркi дэу1рше тэн майда жазулар мен мэт1ндерд1 зерттед. Жакын жылдары К. Сарткожа И. Л. Кызласовтыц Енисей жазуларына жYргiзген сараптамалары мен салыстыруларын толык пайдалана отырып, Енисей, Алтай, Орхон жазуларыныц eзара сабактастыны мен байланысын зерттед! Сeйт1п, Енисей мен Саян-Алтай аралыFында пайда болFан 41 кeне тацбаныц 36 данасы Орхон мэт1ндер1ндеп тацбамен б1рдей екет аныктады [4; 167-171 бб.]. Демек, туркiлер Орхон ескерташтерш жазып калдырудан элде кайда бурын руникалык тацба белплерш eмiрге экелген. Онымен тас бетше eз ойларын, аты жeндерi мен ру-тайпасын жазып калдырFан. Бул белплерд сол заманныц тeл кужаты деуге болады.

Еылыми жацальгеы мен нэтижео

- Алтайлык ареалдаFы кeне туркiлерге байланысты ежелп ацыз-эцпмелер б1р жерге жинакталып, талдау жасалды;

- Keœ тYркL этногенезше байланысты Гаошэ, Динлин тайпаларыныц Алтайды алFаш мекен ету жэне олардыц кeшi-коны зерттелд;

- Кeне ТYрiктердiц Алтай мен БоFда арасындаFы алFашкы эрекет аймаFы айкындалды;

- Кeне тYркLлердiц БоFда мен Алтайда тем1рш1л1кпен айналысуы жэне сол непзде дамып тарих сахнасына шыкканы зерттелд;

- Басмыл жэне ТоFыз OFыздардыц ХанFай тауынан АлтаЙFа коныс аударуы жэне Сиренда (суэяньто) тайпасыныц ШыFыс ТYркL каFанаты жойылFан соц Алтайдан 0тYкенге коныс аударуы карастырылды;

- Тац империясыныц Батыс ТYркL каFанатына шапкыншылыныныц Алтай аркылы болFаны карастырылды;

- Екшш1 Typki каганаты кезшдеп кене турюлердщ Алтай аркылы ТYркештерге жасаган жорыктарыныц багыты, Ерт1с езен1 мен Жарыс жазыгыныц бойындагы шешуш1 согыс болган жерлер деректер аркылы айкындалды.

К,орытынды

Макалада 6i3 Алтайлык ареалдагы кене турюлердщ пайда болуына катысты ацыз-эфсаналардан бастап, олардыц осы елкеде тамыр тартып, ес1п-ену1 жэне Алгашкы ТYркi каганатын курып, Еуразиялык кещспкте айырыкша рел ойнаганы туралы зерттеулер жасадык. Будан бурын тYрлi деректер мен зерттеу ецбектер1нде Алтай туралы азды-кепт1 айтылса да, сол деректер мен зерттеу нэтииджелер1 жинакталып, белг1л1 б1р такырып аясында карастырылмаган ед1. Б1з бул макаламызда деректер мен

зерттеу материалдарын жэне жацаша кезкарастарды б1р-б1р1мен салыстыра карау аркылы, тYркi дэу1р1ндег1 Алтайдыц тарихи-географиясын айкындауга тырыстык. Муныц езi легендарлык, тайпалык жэне мемлекетпк деп аталатын Yш кезецге жинакталды. Зерттеу нэтижелерi ретiнде бiз ец эуелi кене тYркiлер мен Алтайдыц этно-мэдени, рухани байланысын ашуга тырыстык. Кене тYркiлердiц Алтайдыц жэне оныц тецiрегiндегi аймакта есiп-енгенiн; олардыц этникалык тегiне тiкелей катысы бар Гаошэ, Динлин, Басмыл жэне Тогыз огыздардыц кешi-конын; олардыц iшiнен есш шыккан Ашина эулетiнiц саяси белсендДлшн, ТYркi каганаты кезiндегi Алтайга катысты тYрлi саяси окигаларды хронологиялык тэртшпен жYЙелеп, зерттеп-зерделедiк. Бул ез кезепнде тYркiтану мен алтайтану гылымыныц аукымын кецейтуге, Казакстанныц елке тарихын байытуга кызмет етедi деп ойлаймыз.

Эдебиеттер Ti3iMi

1 Ли Яньшоу$^^. СолтYCтiк хандыктар тарихыЛ^. //Жиырма терт тарих. Толык аударма ^ + га£^#.4-том. Пекин. Тонсин баспасы^Ж. 2012. -2712 б.

2 Линху Дэфэнь, Еженхан Б., Ошан Ж. (ауд.)^ЭДШ^. Чэоу ютабыД^. 50-орам. 50^' 42-белiм. 42#-. ТYрiктер аударма жэне TYсiнiктер ii Казахстан тарихы туралы Кытай деректемелерi. IV том. Эулеттш тарихи жылнамалар. 2-белiм. / Линху Дэфэнь Б. Еженхан, Ж. Ошан. - Алматы: «Дайк-Пресс». 2006. - 477 б.

3 Токарев С. А. Щ. Вэй Цинчжэн ауд. Религия в истории народов мира

С.А. Токарев. - Пекин: КХР Когамдыщ гылымдар баспасы 1ЪЖ.

^£,1988. - 450 б.

4 Сарткожа К. Байыргы TYрiк жазуыныц генезисi / К. Сарткожа. - Астана: Арыс, 2007. - 301 б.

5 Маргулан Э. Ежелгi жыр- ацыздар / Э. Маргулан. - Алматы: Жазушы. 1985. -368 б.

6 Кызласов Л.Р. История Южной Сибири в средине века / Л.Р. Кызласов. - Москва: Высшая школа. 1984. -167 с.

7 Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности / С.Е. Малов. - Москва: Наука,1951. - 451 с.

8 Сарткожаулы К. Орхон муралары / К. Сарткожаулы. - Астана: KUL-TECIN баспасы, 2003. -392 б.

9 Вэй Чжэн.Й,#А^. Суй ютабы.Р|^.том 84^84. ТYрiк баяны ^Ж#^^Казакстан тарихы туралы Кытай деректемелерi. IV том. Эулеттiк тарихи жылнамалар. 2-белiм. - Алматы: «Дайк-Пресс», 2006. - 477 б.

10 Tomas Barfield.Wang Jian ауд. ^^'Ji. The Perilous Frontier: Nomadic Empires and

tfttS^tS- Nanjing: Phoenix Publishing & Media Group. 2011. - 409 б.

11 Сарткожаулы К. Орхон ескертюштершщ толык атласы. I т. / К. Сарткожаулы. - Астана: Арыс, 2019. - 509 б.

12 Линь Гань ^^.ТYрiк жэне кене уйгырлар тарихы Линь Гань. - Кекход: Iшкi Моцголия Дикуан баспасы йШ^^ГЕрЩГ, 2013. - 500 б.

13 Лю И-тан. ä1]^^. ¥йгырлар туралы зерттеулер . Тайбэй. Чжэнчжун ютап мекемес1. £ Л: it^^^fr. -1975. - 584 б.

14 Фэн Чэнцзюнь Гаошэлардьщ батыска кeшуi жэне Гаошэ Шаньшань мемлекет1тупргын-дарынын бытырап кету1. Фужэн гылыми журналы - 1942. - № 11 . $114' - 228 б.

15 McGovern W. M. ^i^. Early empires of Central Asia ti^Ü. - Пекин: Чжунхуа ютап мекемесi.

1958. - 306 б.

16 16. Farker E. H. Ы^а^^^А Thousand Years of the Tartar. Сян Да ауд. - Шанхай: Шан-у бас-пасы. ХШ. 1937. - 287 б.

17 Ян Цзяньсинь Кытай азшылык улттарынын тарихы. Пекин. ¥лттар баспасы. - 2012. - 648 б.

18 Келiмбетов Н. ТYркi халыктарынын ежелгi эдеби жэд1герл1ктер1. Алматы: Раритет, 2011. - 431 б.

19 Жана Тан к1табы. ЩЙ^Ш^ЩЩ// Жиырма терт тарих. ^ + VIII том. $/Чф. Пекин. Тунсин баспасы. И'^ЛШ^ - 2012. - 4997 б.

20 Денстинус С. Византийские историки. Менандр Византиец. Переведенные с греческого Спири-доном Дестунисом (Переведенные с греческого при С. Петербургской духовной академии). / С. Денсти-нус. -Санкт Петербург: Наука, 1860. - 496 с.

21 Кайыржан К. . Кытай тарихнамаларындагы казака катысты деректер

II т. $^4. - Пекин: улттар баспасы - 2003. - 966 б.

22 Чжоу ютабы. Вэнь Цзынын eмiр баяны.Ш^.ХЩЩ [Электрон. ресурс]. - 2021 - URL:http://m. duzazhi.com/book/62_62554/1586469_2.html (дата обращения 10.06.21).

23 Ван Чжилай. Орта Азия тарихы. Ерте заман бeлiмi. I том. ti^i. Х. - Yрiмжi: Шынжанхалык баспасы. - 2004. - 371 б

24 Chavannes Edouard^^,. Documents sur les Tou-Kiue (Turcs) occidentaux. Чжунхуа кiтaп мекемесi -1958. - 339 б.

25 Кене Тан ютабы. ТYрiктер баяны ШЙ^. %Ш-Щ// Жиырма терт тарих. ^ + VI том. $ - Пекин: Тунсин баспасы, ib^. И'^'ЛШ^ 2012. - 4647 б.

26 Линь Гань. Батыс ТYркi тарихындагы кейбiр мэселелер. ^—S^^it^^^N^ // ТYркi жэне кене уйгырлар тарихы туралы гылыми макалалар жинагы. I том. Х. Пекин. Чжунхуа ютап мекемесi. t^^^&^i. -1987. - 594 б.

27 Кайыркен Т. З. КYлтегiн ескертюш1. Тарихи-деректанулык талдау. Монография. - Алматы: Асыл к1тап, 2019. - 309 б.

28 Кайыркен Т. З. Кене TYркi ескертюштершдеп кытай жазбалары. Монография. - Павлодар, 2010. - 516 б.

29 Су Бэйхай. Казактын жалпы тарихы. Ерте заманнан ХХ гасырдын алгашкы жартысына дешн. Терт томдык зерттеу. II том. Казак ултынын дамуы. Ауд. Т.З. Кайыркен. - Алматы: «Асыл юитап» баспа уш, 2019. - 744 б.

30 Donner O. Inscriptions de I' Ienissei. Helsingfors. - 1889. -17 p.

31 Die alttürkischen Inschriften der Mongolei (Древнетюркские надписи Монголии), вып. 1 и 2, - Санкт Петербург,1899. - 1034 p.

32 Малов С.Е. Енисейская письменность тюрков / С.Е. Малов. - Москва: Наука, 1952. -116 с.

33 Васильев Д.Д. Корпус тюркских рунических памятников бассейна Енисея / Д.Д. Васильев. - Ленинград: Наука, 1983. -128 с.

34 Кызласов И. Л. Новая руническая письменность Южной Сибири // Археология Горного Алтая. -Горно-Алтайск. - 1988. - С 42-72.

35 Тенишев Э. Р. Руническая надпись на утесе р. Чарыша (Алтай). - 1958, - С. 62-66.

36 Тенишев Э. Р. Древнетюркская эпиграфия Алтая // Тюркологический сборник. - Москва, 1966. -С. 262-265.

37 Наделяев В. М. Древнетюркские надписи Горного Алтая // Алтайский язык на современном этапе его развития. - Горно-Алтайск. - 1984. - С. 82-84.

Т.З. Каиркен

Евразийский национальный университет им. Л. Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан Историческая география Алтая в эпоху Тюркского каганата (VI-XIII вв.)

Аннотация. В статье исследованы политические, экономические и культурные изменения, происходившие в Алтайском ареале в эпоху, в которой жили древние тюрки и основали каганат (V-VIII вв. до н. э.). Для этого, прежде всего, рассматривались различные этносы (гаошэ, динлин, тогыз Огуз, басмыл), населявшие Алтай и его окрестности накануне тюркской эры, их этническое отношение к синим туркам, миграция, политические связи. Вместе с тем, придавая большое значение легендам и историям об истоках развития и государственности синих турок, автор изучил их первый тюркский каганат, расположенный в окрестностях Алтая, его разделение на два крыла: Восток-Запад, а также взаимоотношения Западно-Тюркского каганата и Восточно-Тюркского каганата с Танской империей. Отражено геополитическое положение Алтайского края. Это связано с тем, что Алтайский край играет ведущую роль в мировых исторических процессах. Три большие империи зародились на Алтае и оказали влияние на всемирную историю. Это империи хуннов, синих турок и Чингисхана. В статье подчеркивается роль и место Алтая в духовной жизни тюркских народов путем тщательного изучения различных ситуаций, характерных только для тюркской эпохи.

В первой части рассматривается роль Алтая в выходе тюрков на историческую сцену. Впервые рассмотрены как единый историко-географический регион северо-восточная часть Восточного Туркестана (Синьцзянский край КНР), где расположены горы Богда, Байтик и Алтай, а также подножия Алтая, Горный Алтай, Саяны и Енисейская равнина, то есть Алтайский ареал.

В статье показаны духовная, хозяйственная и политическая роль Горного Алтая в становлении государства и процветании тюрков, находящихся в центре этого необъятного пространства, их влияние на внешний мир. С этой целью большое значение придавалось историко-географическим признакам, отраженным в легендах о происхождении тюрков, которые зафиксированы в таких исторических источниках Китая, как «История северных ханств», «Книга Чжоу», «Книга Суй». Все эти данные свидетельствуют о том, что древние тюрки жили во второй половине V в. до н. э. на территории от Северного предгорья Гаочана (Идикута) до Горного Алтая и его окрестностей. Так как же называли раньше тюрков и в каких землях они жили? Чтобы ответить на этот вопрос, во второй части статьи кратко остановимся на истории нескольких этносов, сформировавших тюрков. Это Динлин, Гаошэ, Басмыл и Тогыз Огузы, которые издавна населяли Алтай и создавали одно государство за другим. В статье в хронологическом порядке рассмотрены их выход на историческую сцену, взаимосвязи, миграция и культурно-хозяйственное развитие.

Третий раздел был посвящен изучению политических событий, происходивших на Алтае во времена Тюркского каганата. В середине VI века, как утверждается в «книге Суй», тюрки образовались из племени тели, населявших Алтай. Это были суэянто (xueyantuo), Дэлэ-эр (Dieleer), Шипань (Shipan), Даци (Daqi), которые населяли в числе 41-го племени тели юго-запад Горного Алтая, широко раскинувшись от озера Байкал до реки Волга, на юге до Еренкабырга (северного подножия Тянь-Шаня). В 546 году другие племена тели, включавшие огузов, объединились и перешли в наступление против жужанов. Тумен Каган поднял племена тели, возглавил восстание и перевел на свою сторону 50 тысяч воинов. С этого момента их сила увеличилась. В статье также подчеркивается, что при Тюркском каганате Алтай являлся центром, а затем и границей Восточного и Западно-тюркского каганатов, события, происходившие здесь, затрагивали каждую из сторон. Вместе с тем были рассмотрены крупные события, происходившие на Алтае и повлиявшие на политическую жизнь Восточного и Западно-тюркского каганатов.

Ключевые слова: Алтай и гора Богда; предыстория тюркского времени; легенды о тюрках; Алтай-ско-Саянский край; киргизы; обработка железа; торговля; культура письма.

References

1 Li Yan'shou. Soltustik handyktar tarihy. Zhiyrma tort tarih. [History of the northern Khans. Twenty-four histories. Full translation], (Tonsin baspasy, Beijing, V.4, 2012, 2712 p.), [in Chinese].

2 Linhu Defen' (translated by B. Ezhenhan, Zh. Oshan.) Cheou kitaby. Turikter. audarma zhane tusinikter Kazakstan tarihy turaly Kytaj derektemeleri. IV tom. Aulettik tarihi zhylnamalar. [Chow's book. The Turks. translation and interpretation. Chinese details about the history of Kazakhstan. Dynastic historical annals. Part 2. Translation.], («Dajk-Press», Almaty, Vol. IV, 2006. - 477 p.), [in Kazakh].

3 Tokarev S. A. Vej Cinchzhen aud. Religiya v istorii narodov mira [Religion in the history of the peoples of the world], (KHR Kogamdyk gylymdar baspasy, Beijing, 1988, 450 p.), [in Russian].

4 Sartkozha K. Bajyrgy turik zhazuynyn genezisi [Genesis of the ancient Turkic script], (Arys, Astana, 2007, 301 p.), [in Kazakh].

5 Margulan A. Ezhelgi zhyr- anyzdar [Ancient poems and legends], ( Zhazushy, Almaty,1985, 368 p.), [in Kazakh].

6 Kyzlasov L.R. Istoriya Yuzhnoj Sibiri v sredine veka [History of South Siberia in the middle of the century], (Vysshaya shkola, - Moskva, 1984, 167 p.), [in Russian].

7 Malov S.E. Pamyatniki drevnetyurkskoj pis'mennosti [Monuments of the ancient Turkic script], (Nauka, Moskva, 1951, 451 p.), [in Russian].

8 Sartkozhauly K. Orhon muralary [Orkhon heritage], (KUL-TECIN baspasy, Astana, 2003, 392 p.), [in Kazakh].

9 Vej Chzhen. Suj kitaby. Turik bayany. Kazakstan tarihy turaly Kytaj derektemeleri. Aulettik tarihi zhylnamalar [Turkish story. Chinese requisites on the history of Kazakhstan. Family historical annals], («Dajk-Press», Almaty, 2006, Vol. IV, part 2, 477 p.), [in Kazakh].

10 Tomas Barfield. Wang Jian aud. The Perilous Frontier: Nomadic Empires and China, (Phoenix Publishing & Media Group, Nanjing, 2011, 409 p.), [in Chinese].

11 Sartkozhauly K. Orhon eskertkishterinin tolyk atlasy [Complete atlas of Orkhon monuments], (Arys, Astana, 2019, Vol. 1, 509 p.), [in Kazakh].

12 Lin' Gan'.Turik zhane kone ujgyrlar tarihy [History of Turks and ancient Uighurs], (Ishki Mongoliya Dikuan baspasy, Kokkhod, 2013, 500 p.), [in Chinese].

13 Lyu I-tan. Ujgyrlar turaly zertteuler, [Research on Uyghurs], (chzhenchzhun kitap mekemesi, Tajbej, 1975, 584 p.), [in Chinese].

14 Fen Chenczyun'. Gaoshelardyn batyska koshui zhane Gaoshe Shan'shan' memleketituprgyndarynyn bytyrap ketui. Fuzhen gylymi zhurnaly [The westward migration of the Gaoshe and the disintegration of the Gaoshe Shanshan state. Fujian Scientific Journal]. 1942. No. 1. Vol.11, P. 228, [in Chinese].

15 McGovern W. M. Zhöng ya güguö shT [Early empires of Central Asia], (Chzhunhua kitap mekemesi, Pekin, 1958, 306 p.), [in Chinese].

16 Farker E. H. Da da qiannian shT [A Thousand Years of the Tartar], (Shan-u baspasy, Shanhaj, 1937, 287 p.), [in Chinese].

17 Yan Czyan'sin' Yangjianxin [History of Minorities in Northwest China], (National Publishing House, Beijimg, 2012, 648 p.), [in Chinese].

18 Kelimbetov N. Turki halyktarynyn ezhelgi adebi zhadigerlikteri [Ancient literary relics of the Turkic peoples], (Raritet, Almaty, 2011, 431 p.),

19 Xin tang shü huihu liezhuan [Biographies of Uighurs in the New Tang Book]. Ershisi shT quan yi. Di ba ce [Complete Translation of Twenty-Four History. Volume Eight]. (Tongxin Publishing House, Beijing, 2012, 4997 p.), [in Chinese].

20 Denstinus S. Vizantijskie istoriki. Menandr Vizantiec. Perevedennye s grecheskago Spiridonom Destunisom (Perevedennye s grecheskago pri S. Peterburgskoj duhovnoj akademii) [Byzantine historians. Menander the Byzantine. The Greek by Spiridon Destunis (Translated from the Greek by the St. Petersburg Theological Academy)], (Nauka, Saint Peterburg, 1860, 496 p.), [in Russian].

21 Kajyrzhan K. Kä ke xi. Häi'er jiang zhübian Zhöngguö shTshü zhöng yöuguän hasake zu zu yuan shTliao xuän yi (ha wen). H t. Di er juän [Selected Translations of Historical Materials on the Origin of the Kazakh in Chinese History Books (Kazakh). II t. Volume Two], (National Publishing House, Beijing, 2003, 966 p.), [in Chinese].

22 Zhöu shü. Wen ce chuan [Zhou Shu. Wen Bi Biography], Available at:http://m.duzazhi.com/ book/62_62554/1586469_2.html, [in Chinese], (accessed 10.06.21).

23 Wangzhilai Zhöng ya töngshT. Güdai juän. Shang [Wang Zhi came. General History of Central Asia. Ancient Volume. Part 1]. (People's Publishing House, Xinjiang, 2004, 371 p.), [in Chinese].

24 Chavannes Edouard. Xi tujue shTliao [Documents sur les Tou-Kiue (Turcs) occidentaux Historical Materials of the Western Turks], (Zhonghua Book Company, Beijing, 1958, 339 p.), [in Chinese].

25 Jiu tang shu. Tujue chuan [Old Tang Book. Turkic Biography] Ershisi shT quan yi. Di liu ce [Complete Translation of Twenty-Four History. Sixth Book], (Tongxin Publishing House, Beijing, 2012, 4647 p.), [in Chinese].

26 Lin' Gan'. Lin gan. Lue lun xi tujue shT zhong de ruogan wenti [A Brief Discussion on Several Issues in the History of the Western Turks] Tujue yu huihu lishT lunwen ji. Shang [Collected Essays on Turkic and Uyghur History. Part 1], (Zhonghua Book Company Publishing House, Beijing, 1987, 594 p.), [in Chinese].

27 K,ajyrken T. Z. kultegin eskertkishi. Tarihi-derektanulyk taldau [Monument to Kultegin. Historical and source analysis], (Asyl kitap, Almaty, 2019, 309 p.), [in Kazakh].

28 Kajyrken T. Z. Kone turki eskertkishterindegi kytaj zhazbalary [Chinese inscriptions on ancient Turkic monuments], (Pavlodar, 2010, 516 p.), [in Kazakh].

29 Su Bejhaj. Kazaktyn zhalpy tarihy. Erte zamannan HKH gasyrdy^ algashky zhartysyna dejin. Tort tomdyk zertteu. II tom. Kaza^ ultynyn damuy [General history of the Kazakhs. From ancient times to the first half of the twentieth century. Four-volume study. Volume II. Development of the Kazakh nation], («Asyl kiitap» baspa Yji, Almaty, 2019, 744 p.), [in Kazakh].

30 Donner O. Inscriptions de I' Ienissei. Helsingfors. - 1889. - P. 17.

31 Die altturkischen Inschriften der Mongolei (Drevnetyurkskie nadpisi Mongolii), vyp. 1 i 2, [Ancient Turkic inscriptions of Mongolia], (Saint Peterburg,1899, 1034 p.), [in Russian].

32 Malov S.E. Enisejskaya pis'mennost' tyurkov [Yenisei written language of the Turks], (Nauka, Moscow,1952, 116 p.), [in Russian].

33 Vasil'ev D.D. Korpus tyurkskih runicheskih pamyatnikov bassejna Eniseya [The corpus of Turkic runic monuments in the Yenisei basin], (Nauka, Leningrad, 1983, 128 p.), [in Russian].

34 Kyzlasov I. L. Novaya runicheskaya pis'mennost' Yuzhnoj Sibiri [New runic writing in Southern Siberia] Arheologiya Gornogo Altaya [Archaeology of the Altai Mountains], Gorno-Altajsk. 1988. P. 42-72, [in Russian].

35 Tenishev E. R. Runicheskij nadpis' na utese r. Charysha (Altaj) [Runic inscription on the ridge r. Charysha (Altai)], 1958, P. 62-66, [in Russian].

36 Tenishev E. R. Drevnetyurkskaya epigrafiya Altaya [Ancient Turkic epigraphy of the Altai] Tyurkologicheskij sbornik [Turkological collection]. Moskva, 1966. P. 262-265, [in Russian].

37 Nadelyaev V. M. Drevnetyurkskie nadpisyi Gornogo Altaya [Ancient Turkic inscriptions of the Altai Mountains] Altajskij yazyk na sovremennom etape ege razvitiya [Altai language at the present stage of development]. Gorno-Altajsk. -1984. P. 82-84, [in Russian].

T.Z. Kairken

L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan Historical geography of Altai in the epoch of Turkic Kaganate (VI-XIII centuries)

Abstract. In the article the political, economic and cultural changes that took place in the Altai area in the epoch, in which the ancient Turks lived and founded the Kaganate (V-VIII centuries BC). For this, first of all, different ethnic groups (Gaoshae, Dinlin, Togyz Oguz, Basmyl) that inhabited Altai and its surroundings on the eve of the Turkic Era, their ethnic relations with the Blue Turks, migration, and political ties were considered. At the same time, attaching great importance to the legends and stories about the origins of the development and statehood of the Blue Turks, their first Turkic Kaganate, which created the Altai Mountains Central, and its division into two wings East-West, the relations of the West Turkic Kaganate and East Turkic Kaganate with the Tang empire were investigated. The geopolitical position of the Altai region in these historical processes is reflected. This is due to the fact that the Altai region plays a leading role in world historical processes. Three great empires that had an active influence on world history were first established in Altai and were widely spread from it. They are the empires of the Huns, the Blue Turks and the Genghis Khan. It is certainly no coincidence that all these empires could become the mainstay of Altai and influence the world. The article stresses the role and place of the Altai in the spiritual life of Turkic peoples, especially its paramount importance, by a careful examination of various situations characteristic only of the Turkic epoch.

The first part deals with the role of Altai in a historical stage of Türks. For the first time it is analyzed as a unified historical and geographical region in the northeastern part of Eastern Turkestan (Xinjiang province of the PRC), where Bogd, Bayt and Altai mountains, Altai and Mountain Altai, as well as Sayan and Oypsei lowlands are located. This is the Altai area that we are constantly talking about. The article reveals the spiritual, economic and political role of the Altai Mountains in the formation of the state and their influence on the outside world and the prosperity of the Turks in the centre of this immense expanse. To that end great importance was attached to historical and geographical signs reflected in the legends about the origin of Türks, recorded in such historical sources of China as «The History of northern khanates», «The book of Chzhou», and «The book of Sui». All these data testify that ancient Türks inhabited in the subsequent half of V century BC from Northern foothills of Gaochan (Idikut) up to the Altai Mountains and its suburbs. So what were the earlier names and where did the Turks walk? To answer that question in the second part of the article we will briefly outline the history of several ethnic groups that formed the Türks. They are Dinlin, Gaoshe, Basmyl and Togyz Oguz, who since ancient times inhabited Altai and established their state one by one. Their entry onto the historical scene, interrelationship, migration, and cultural and economic development in chronological order are investigated in the article. The third section was devoted to the study of political events that took place in Altai during the time of the Turkic Kaganate. In the middle of VI century, the Turks grew out of the Telians that inhabited Altai. They were the Sueyantuo (xueyantuo), Dieleer (Dieleer), Shipan (Shipan), and Daqi (Daqi), inhabiting southwest of the Altai Mountains among 41 tribes stretching widely from Lake Baikal to the river Volga, in the south to the Jetkabyga (northern foothills of Tien Shan), which are mentioned in the «Book of Sui». In 546 other tribes of the Teli, who captured Oguzes, united and went on the offensive against Juzhans. The Tyumen Kagan started the subjugated Teli tribes, ruined them on the road, and took over 50 thousand rubles. From that moment their force increased. The article also emphasized that during the Türkic Kaganate Altai was a centre, and then a border of the Eastern and Western Türkic Kaganates, and the events that took place there affected each side. At the same time the major events that took place in Altai and influenced the political life of Western and Eastern Turkic Khaganates have been considered.

Keywords: Altai and Mount Bogda; the Prehistory of Turkic time; legends about Turks; Altai-Sayan region; Kirghiz; Temirlishevo; trade; writing culture.

Автор туралы мэлiмет:

Кайыркен Турсынхан Законулы - т.г.д., Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университетшщ Шыгыстану кафедрасынын профессоры, Нур-Султан, Казакстан.

Kayirken Tursynkhan Zakonuly - Doctor of Historical Sciences, Professor, Department of Oriental Studies, L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan.