Научная статья на тему 'ҚОРАҚАЛПОҚ ЗАРГАРЛИК САНЪАТИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ДИНАМИКАСИ: КЕЧА ВА БУГУН'

ҚОРАҚАЛПОҚ ЗАРГАРЛИК САНЪАТИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ДИНАМИКАСИ: КЕЧА ВА БУГУН Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
заргарлик санъати / қорақалпоқлар / тарихий-маданий мерос / динамика / тақинчоқлар.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Д А. Кудайбергенова

Мақолада қорақалпоқ халқи маданиятида тарихий-маданий мерослардан бири ҳ.собланган заргарлик санъати ва унинг ривожланиш динамикаси ҳақида сўз боради. Тадқиқот мобайнида қадимги даврдан заргарлик санъати ривожожланишининг чўққисига етган XIX аср оҳири – XX аср бошларигача ва тараққиётнинг кейинги даврлари ёритиб берилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҚОРАҚАЛПОҚ ЗАРГАРЛИК САНЪАТИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ДИНАМИКАСИ: КЕЧА ВА БУГУН»

ЦОРАЦАЛПОЦ ЗАРГАРЛИК САНЪАТИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ДИНАМИКАСИ: КЕЧА ВА БУГУН

Д.А.Кудайбергенова

УзР ФА ^^Б ^оракалпок гуманитар фанлар илмий тадкиккод институти таянч докторанти.

Узбекистан, ^оракалпогистон, Нукус.

ORCID : https://orcid.org/ 0000-0001-9080-6531 https://doi.org/10.5281/zenodo.13895433

Аннотация. Мацолада цорацалпоц халци маданиятида тарихий-маданий мерослардан бири собланган заргарлик санъати ва унинг ривожланиш динамикаси %ацида суз боради. Тадцицот мобайнида цадимги даврдан заргарлик санъати ривожожланишининг чуццисига етган XIX аср оуири - XX аср бошларигача ва тарацциётнинг кейинги даврлари ёритиб берилади.

Калит сузлар: заргарлик санъати, цорацалпоцлар, тарихий-маданий мерос, динамика, тацинчоцлар.

Аннотация. В статье говорится о ювелирном искусстве, которое считается одним из историко-культурных наследий в культуре каракалпакского народа, и динамике его развития. В ходе исследования будет освещен период развития ювелирного искусства с древнейших времен до конца XIX - начала XX века, достигшего пика своего развития, и последующие периоды развития.

Ключевые слова: ювелирное искусство, каракалпаки, историко-культурное наследие, динамика, украшения.

Abstract. The article talks about jewelry art, which is considered one of the historical and cultural heritage in the culture of the rnrakalpak people, and the dynamics of its development. The study will highlight the period of development ofjewelry art from ancient times to the end of the 19th - beginning of the 20th century, which reached the peak of its development, and subsequent periods of development.

Keywords: jewelry art, karakalpaks, historical and cultural heritage, dynamics, jewelry.

Бизга маълумки, заргарлик буюмларининг тарихи кадимги даврларга бориб такалади. Энг даслабки такинчоклар качон келиб чикканлигини аникклашнинг имкони йук, чунки неолит давридаёк (милоддан аввалги IV аср охири, III аср боши) тош чиганоклардан турли шаклдаги мунчок ва шокилалар тайёрлаш кенг таркалганлиги хдкида маълумотлар мавжуд. Кишилар унча катта булмаган ясси тухумсимон тошлардан мунчок таккан булса, ромб, суйри, аствона ва учбурчак шаклдаги тош ва сопол парчаларидан шокилалар ясашган.

Бронза даврига келиб эса, заргарлик буюмларининг турлари кескин куаяди ва бу х,олат асосан аёллар такинчоклари орасида якккол кузга ташланади. Бу даврга келип такинчок турларини келажакда фойдаланиш усыллари, улардаги ансамбл тушунчаси, яъний улар: бошга, кукирак олдига, кулга ва кийим-кечакларга такиладиган такинчоклар каби гурух,ларга булина бошлайди [3.106]. Темир даврига келиб, такинчоклар орасида «хдйвонот услуби» пайдо була бошлайди. Бу эса, Урта Осиё минтакаларига кучманчи форсизабон жамоаларнинг кириб келиши билан боглик эди. Бундай усуллар, айникса, бош кийимлар ва кул такинчоклари - билагузукларнинг якунланган жойларида уз аксини берар эди. Одамларнинг табият ва узлари хдкидаги барча мифологик карашларини хдйвон услубида безатилган такинчоклар оркали х,ам тушиниш мумкин эди.

Антик ва илк урта асрларда заргарлик дунёсида эллин маданияти колдиклари яккол кузатила бошлайди. Бирок, шунга карамасдан, бу даврларга келиб, худудларда махаллий анъанавий заргарлик санъати ривожлана бошлаган эди. Такинчокларни ишлаб чикаришда хар бир халк ва минтакага хос махаллий материаллардан фойланила бошлайди. ^оракалпогистон Республикаси Элликкалъа туманидаги Тупроккалъа ёдголигидан топилган I-II асрларга тегишли булган уч бармоги билан думалок мева ушлаган куринишдагир аёларнинг соч тугногичи, II-III асрларда топилган илон бошли билагузуклар алохида кизикиш уйготади ва уша даврнинг янги юналишини курсатади [4. 79-80].

VII-VIII асрларда зеб зийнатла оламида Кердер маданиятига хос булган Туккалъа, Куйиккалъа, ^ургошинкалъа каби шахарлардан топилган мунчокларнинг турлари жуда катта ахамиятга эга. Такинчокларнинг иктисодий-сиёсий, маросимий ва эстетик ривожланиши айни шу даврга тегишли. Чунки махаллий ва хориждан келтирилган кимматбахо тошларнинг нуфузи ортиб борар, зирак, билагузук, туморлар мажмуаси катта ва кичик хажимдаги соф тошлар билан безатилиб боар эди.

IX-XII аср бошларида заргарлик буюмларида ислом динининг тасири кучая бошлайди лекин бу билан хайвонот дунёсининг ихчамлашган куриниши бутунлай йуколмайди. Бундай услубнинг аста-секин йуколиб бораётганлиги зардуштийлик динининг колдиклари булиб, халк орасида тотемистик карашлар: илон бошли билагузуклар, куш тумшукли узуклар ва яна бошка хайвонот образлари халихам долзаб булган [1. 143].

XIV - XV асрларга ойд заргарлик буюмлари хакидаги маълумотлар бизга жуда оз микдорда етиб келган, уша давр заргарлик буюмлари хакидаги маълумотлар факат миниатюра расмлари ва адабий манбалар асосида тушунчага эга булишимиз мумкин. XIX асрларга келиб, заргарлик буюмларига булган талаб куплаб миниакаларда усиб боради ва у энди узининг энг йукори даражада булган ривожланиш остонасини кесиб утади. Айникса XIX асрнинг охири - ХХ асрнинг бошларида заргарлик санъатининг анъанавий, миллий турлари шакллана бошлайди. Бу даврда заргарлик буюмларининг эстетик киймати билан бир каторда сехирли ва диний хусусиятлари хам яхши ривожланади.

XIX - XX асрларга оид коракалпок заргарлик буюмлари орасида бизга номи маълум - 50 дан ортик такинчок турлари мавжуд. Уларнинг аксарият кисми усимлик ва хайвонот дуниёси ходисаларини такрорлайди. ^оракалпок амалий санъатининг бошка турларида геометрик накшлар куп учраса, заргарлик санъати асосан усимликсимон накшларга асосланган.

Аммо шунга карамай, 1930-1940-йиллардан бошлаб заргарлик буюмлари аста-секин анъанавий кийимлар тупламидан йукола бошлайди [2.154]. Бундай холатга эса, куйидаги омиллар сабаб булди: заргарлик буюмларида янги турларнинг пайдо булиши, миллий такинчокларга буюртмаларнинг камайиши ва собик хукумат томонидан заргарларнинг кимматбахо металлар билан ишлашга йул куймаслик ва бошка омиллар кузатилар эди.

Мустакиллик йилларидан кейин йуколган миллий заргарлик анъаналарини, кумуш ёки ок металлдан кимматбахо тошлар билан ясалган ески шаклларни такрорлаш имконияти пайдо булди. Узбекистон Республикаси Президентининг «Халкаро зардузлик ва заргарлик буюмлари фестивали» ни утказиш тугрисидаги карори [5] бунга яккол мисол була олади.

REFERENCES

1. Абдуллаев Т., Фахретдинова Д., Хакимов А. Песнь в металле. Ташкент. 1986. - 251 б.

2. Курбанова З.И. Каракалпакский костюм: традиции и новации. Нукус. 2021. - 239 б.

3. Ниязова М.И. Древние и средневековые ювелирные изделия как источник по истории культуры Бухары. Дисс. канд. итс. наук. Самарканд. 2007. - 158 б.

4. Турганов Б.К. Средневековые браслеты Хорезма // Вестник ККО АНРУз. Нукус. 2007. № 3. 79-80-бб.

5. Узбекистон Республикаси Президентининг 29.04.2021 й. П^-5098-сонли «Халкаро зардузлик ва заргарлик фестивалини утказиш тугрисида» ги карори. https://lex.uz/docs/5398684.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.