Научная статья на тему 'МИЛЛИЙ КИЙИМЛАРНИНГ ШАКЛЛАНИШИДА ИЖТИМОИЙ-МАЪНАВИЙ МУҲИТ ТАЪСИРИ'

МИЛЛИЙ КИЙИМЛАРНИНГ ШАКЛЛАНИШИДА ИЖТИМОИЙ-МАЪНАВИЙ МУҲИТ ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Султонова Нигина Шералиевна

Мустақил юртимизда ҳозирги кунда унутилаёзган қадимги миллий анъаналаримизни, қадриятларимизни қайта тиклаш борасида улкан ишлар амалга оширилмоқда. Тарихнинг ўрганилмаган қирралари тахлил қилинмоқда. Ҳудди шундай либослар ҳам бой маданиятимиз кўзгуси бўлиб, унинг қадим замонлардан бугунги кунга қадар бўлган тарихи инсониятнинг бутун ўтмишини акс эттиради. Улар моддий ва маънавий ёдгорликлар ичида халқларнинг миллий ўзига хослигини акс эттирувчи ва этник белгиларини кўрсатувчи мезон ҳам ҳисобланади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МИЛЛИЙ КИЙИМЛАРНИНГ ШАКЛЛАНИШИДА ИЖТИМОИЙ-МАЪНАВИЙ МУҲИТ ТАЪСИРИ»

МИЛЛИЙ КИЙИМЛАРНИНГ ШАКЛЛАНИШИДА ИЖТИМОИЙ-МАЪНАВИЙ МУ^ИТ ТАЪСИРИ

Султонова Нигина Шералиевна

Бухоро давлат педагогика институтиПедагогика ва ижтимоий фанлар факультети Ижтимоий фанлар кафедраси, укитувчи https://doi.org/10.5281/zenodo.12623970

Мустакил юртимизда х,озирги кунда унутилаёзган кадимги миллий анъаналаримизни, кадриятларимизни кайта тиклаш борасида улкан ишлар амалга оширилмокда. Тарихнинг урганилмаган кирралари тахлил килинмокда. Худди шундай либослар х,ам бой маданиятимиз кузгуси булиб, унинг кадим замонлардан бугунги кунга кадар булган тарихи инсониятнинг бутун утмишини акс эттиради. Улар моддий ва маънавий ёдгорликлар ичида халкларнинг миллий узига хослигини акс эттирувчи ва этник белгиларини курсатувчи мезон х,ам х,исобланади.

Инсоният тарихи-табиат ва хдёт хдкидаги оддий тасаввурлардан, чекланган эх,тиёжлардан мураккаб маънавий фаолият даражасигача усиш жараёнини уз ичига олади. Инсоний цивилизациянинг бошланишида маънавият бир пайтнинг узида инсоннинг тафаккур х,осили сифатида кузга ташланади.

Кийим-кечакнинг кадим замонлардан бугунги кунга кадар булган тарихи инсониятнинг бутун утмишини акс эттирувчи кузгу х,исобланади. Либослар асрлар давомида шаклланган ва эволюция жараёнида кишиларнинг урф-одатлари, этник тарихи ва турмуш тарзини бах,олашимиз мумкин булган энг мух,им манбага айланди [Т.А.Абдуллаева, С.АДасанова].

Моддий маданиятнинг мух,им таркибий кисми х,исобланган миллий либосларнинг тарихини урганиш анъанавий либосларининг эволюцияси, уларнинг тарихий даврлар кесимида узгариб боришига таъсир курсатган омиллар, либосларнинг миллий анъаналар ва узига хосликни саклашдаги ахдмияти курсатиб бериб, турмуш тарзидаги узгаришлар хдмда уларнинг окибатлари борасидаги маълумотларни умумлаштиради. Кийимларда эл-элат тарихига бориб такаладиган анъаналар, ижтимоий муносабатлар, маърифий, дин ва эстетик шаклларнинг айрим унсурлари ифодаланади. Жамият турмуши иктисодиёти ва сиёсатида булаётган айрим узгаришлар баробарида кийим шакллари ва ундаги безаклар х,ам узгариб боради. Унда халкнинг моддий ах,воли, кишиларнинг диди, гузаллик тугрисидаги идеаллари, хужалик юритишнинг узига хос жихдтлари хдмда оилавий турмушнинг баъзи томонлари х,ам кузга яккол ташланади. Бундан ташкари, уларда инсон яшаган жой ва замон, унинг хдётидаги кувончли ёхуд кайгули вокеалар х,ам намоён булади. Айникса, анъанавий миллий маданий урф-одатлар таъсири кузатилади, унинг асосий шакллари ва элементлари асрлар давомида яратилиб шаклланиб боради.

Шунингдек, олинган илмий натижалар тарих ва этнология, маданиятшунослик, этика ва эстетика фанларига оид методологик-услубий ёндашув ва назарий хулосаларни такомиллаштиришга хизмат килади. Моддий маданиятнинг асл дурдоналаридан бири х,исобланган миллий либослар мажмуини теран англаш ва уларнинг асл намуналарини кайта тиклаш урганилган давр хдкида янада туларок маълумот олишга асос булиб хизмат килади.

Анъанавий либоснинг шаклланишида ижтимоий-маънавий мух,ит ва табиий-иклим омиллари х,ам мух,им ахдмият касб этади. Моддий ва маънавий ёдгорликлар ичида

анъанавий миллий либослар халкларнинг миллий узига хослигини акс эттириб, этник белгиларини курсатувчи мезон хисобланади. Тарихий-маданий объект сифатида анъанавий либослар бирор-бир элат тарихига бориб такаладиган анъаналар, ижтимоий муносабатлар, маърифий, диний ва эстетик шаклларнинг айрим унсурларини узида намоён этиб, хар бир халкнинг маданияти, турмуш тарзини акс эттиради. Шунинг учун хам, либослар кийиниш одоби, кийим-кечак халк тарихи билан узвий боглик булиб, уларнинг этник тарихи ва маданиятини урганишда мухим манба хисобланади. Миллий либослар, хусусан, узбек аёллари анъанавий кийим-кечакларининг шаклланиши ва узига хослиги куп асрлик тарихга эга [Н.Содикова: 55-68]. Хар бир кийим тури ва ундаги деталларни урганар эканмиз, уларнинг турлари, куринишлари ва келиб чикиш тарихи алохида бир мавзу булишига янада купрок ишонч хосил киламиз.

Айнан либос инсоннинг ижтимоий келиб чикиши, унинг узига хос хусусиятлари, ёши, жинси, характери ва эстетик дидини намоён этади [Д.Рахматуллаева ва бошкалар: 45]. Меъморий иншоотлар, мехнат ва турмуш куроллари сингари кийим хам маълум бир тарихий давр, мамлакатнинг табиий иклим шароити, халкнинг миллий узига хосликлари ва унинг гузаллик хакидаги тасаввури хакида маълумот беради.

Либослар тарихини урганишда ёзма тарихий ёдгорликлар, бадиий асарларга ишланган миниатюралар, ёзувчи ва шоирлар асарларидаги таъриф ва тасвирлар, археологик топилмалар ва тасвирий санъат намуналари мухим ахамият касб этади. Археологик казишмаларда топилган кадимий деворий расмлар, турли буюмларда акс этган тасвирлар, урта асрлардаги китоб миниатюралари утмишдаги кийим-кечаклар тугрисида бой маълумотлар беради.

Археологик манбалар асосида кадимги Бухоро этнографияси, ижтимоий турмуш-тарзи хамда маданиятини урганиш нисбатан кам тадкик этилган масала булиб колмокда. Бугунги кунда Узбекистон Республикасида тарихий ёдгорликлар, жумладан, хунармандчилик тарихини урганиш ва янги асосларда ривожлантириш учун кенг имкониятлар очилган. Археологик топилмалар ва этнографик манбалар сингари либосларнинг хам тарих фанидаги ахамияти хозирги кунда кенг микёсда тан олинган. Хунармандчилик ва санъатнинг анъанавий шаклларидан бири хисобланган либосларни урганиш Бухоро вохасини Марказий Осиёдаги хунармандчилик, санъат, маданият ва савдо-сотик сохаларидаги урнини белгилашда катта ахамиятга эга.

Миллийлик санъатнинг хар бир сохасида кузатилиб келинадики, улар тадкикотнинг назарий асосларини бойитишга хизмат килади. Узбек миллий кийимлари тугрисида бир канча адабиётларда келтириб утилган. Хусусан, П.А.Гончарова, Б.Чурсина, О.А.Сухарева, Н.П.Лобачева, МД.Горелик, Н.Б.Немцева, М.А.Бикжанова Т.Абдуллаев, Мухаммад Наршахи, С.Хасанова, Г.Хасанбоева, Д.Жабборова, Н.Содикова, ХИсмоилов, З.И.Рахимова, М.Б.Уроков каби олимлар томонидан ёзилган асарлар бизга жуда катта маълумотларни беради. Мавзуни ёритишда факат битта манба билан чекланиб колмасдан, бошка манбалар киёсий урганилди ва олинган маълумотлар сараланди.

Миллий кийимларни урганиш хозирги кунда ижтимоий ва маданий хаётимизнинг тараккиётида мухим урин тутади. Кийим-кечаклар тарихига назар ташлар эканмиз, Бухоро вохаси кийим-кечакларининг ноёб намуналари ахоли хар бир тоифанинг ижтимоий ахволидан келиб чикиб такдим этилганининг гувохи буламиз.

^адимий деворий суратлар кийимлар тарихини урганишда мухим манба экан, илк урта аср тасвирий санъат намуналарида Тохаристон ва Сугдда турли даврларда расм

булган кийим-кечакларнинг баркарор турлари акс этганки, булар кийим-кечакларнинг кадим замонлардан бери махаллий иклим ва эл-элатлар турмушига мослашиб борганлигидан далолат беради [Г.М.Майдинова: 129].

Кийимлар бир томондан, инсон мехнати махсули сифатида моддий кийматга эга булиб, маълум бир эхтиёжларни кондирса, иккинчи томондан у амалий-безак санъати намунаси хамдир. Куп асрлик тарихий амалиётда хар бир махдллий, этник ва ижтимоий гурухда либос рангларининг узига хос тартиби, узининг эстетик диди таркиб топган. Кийим-кечакнинг умумий жихатлари билан бир каторда хар бир худуд матодан фойдаланиш, ранглар уйгунлиги, либос узунлиги, кенглиги ва хоказо жихатлар буйича узига хос хусусиятларни касб этган. Анъанавий либослар мусулмонларнинг турмуш тарзига хос булиб, кийим-кечаклар ташки мухитда булган аёллар киёфасини имкон кадар ташкаридан ёпиши керак булган. Узбек аёлларининг миллий либоси турли иклим худудларига мослашуви натижасида кийимнинг хилма-хил узгарган ва махаллий нусхалари вужудга келган. Утрок-дехкончилик жойларида кадимги тукилиб турадиган кийим-кечак расм булса, кучманчи-яйлов чорвадорлигида либос баданга ёпишиб турган.

Кийим-кечакка табиий-иклим омилларининг таъсирида Урта Осиёнинг кескин континентал иклимига куплаб асрлар мобайнида мослашув натижасида кенг ва тукилиб (эркин) турадиган кийим-бош вужудга келган. У жазирама иссик шароитида согликни ва ишчанлик кобилиятини саклаб колиш учун зарур булган сунъий микро-иклимни ярата олган [П.Е.Калмыков: 50].

Йиллар давомида бир худудий, этник, ижтимоий ва ёш гурухининг турмуш шарт-шароитлари хамда хужалик юритиш тарзидан келиб чиккан холда эркаклар кийими билан бир каторда аёллар либоси хам тепадан пастга караб кенгайиб бориши анъана тусини олди. Демак, миллий либосларнинг шаклланишида ахолининг географик жойлашуви, иклим шароитлари ва хужалик-хаёт тарзи энг асосий омиллар сифатида таъсир курсатган. Бу хакида урта аср муаллифи Наршахий асарида хам учратамиз [Наршахий: 23]. Яъни хар бир худуд уз иклими, куёши, суви ва тупроги билан яралган буюмларида бошка худуддан ажралиб турган. Бухоро кадимдан узининг мато тукиш хунари билан бутун дунёга машхур булган. Хдттоки, бу ердан усталар уз иш куроллари билан Багдодга бориб мато тукишганида хам у мато Бухорода тукилган матодан фаркланиб турган.

Бухоро музей-курикхонасида намойиш этилаётган Варахша шохлар саройи Шаркий зал биносидан топилган деворий безак VII-VIII асрларга оид. Унда оловга сигиниш жараёни тасвирланган. Мана шу деворий безак ишида тасвирланган 5 кишидан 1 таси аёл киши булиб (подшохнинг хотини), унинг кийимлари ва кийимидаги безаклар томошабинда алохида кизикиш уйготади. Масалан, оч саргиш-кизгиш рангли матодан тикилган плаш куринишидаги узун куйлаги шахмат тахтасидек холатда жойлаштирилган катта айлана шаклдаги безакли тасвирчалар билан жилоланган. Тасвирнинг юкори кисмида ёкаси очик холатда аёлнинг буйин безаклари маълум. Ушбу маълумотлар ва уларнинг аник тавсифлари археолог олим Шишкиннинг "Варахша" китобида тулик берилган.

Манбаларнинг гувохлик беришича, Х асрдаёк Бухоро Урта Шаркнинг энг йирик тукимачилик марказларидан бирига айланиб улгурган. Кейинги йилларда Узбекистон, Кавказ, Гарбий Европанинг айрим шахарларида утказилган археологик тадкикотлар натижасида Бухоро якинидаги Зандана кишлогидаги тукимачилик устахонасида тайёрланган мато намуналари топилди. Бу матолар фанда "занданачи" номи билан

маълум. Бухоролик тарихчи Наршахийнинг маълумотига кура: "Хуросоннинг бирорта шахрида бунчалик яхши газламалар тукий олишмаган. Шуниси хайратланарлики, Бухоро тукимачилари Хуросонга боришганда ана шу газламаларни узлари билан олиб боришган. У ерда тукимачилик устахоналари очиб, газлама тукишган, бирок куриниши ва сифати жихатдан улар Бухорода тукилганларидан оркада эди...". Эътиборли жихати бундай матолар Буюк Ипак йулининг йирик шахарлари-Багдод, Хуросон, Миср, Сурия, Византия каби худудларига савдо максадида куп микдорда олиб борилган.

Аммо кейинги утган бекарор сиёсий вазиятлар туфайли Бухорода бошка сохалар катори хунармандчиликнинг бу сохасига жиддий зиён етади.

Кейинги даврлар хакидаги маълумотларни европаликларнинг Марказий Осиёга уюштирган илк экспедицияларидан бошлаб йигилган материаллардан олишимиз мумкин. Масалан, XII асрда Мугулистонга сафар килиш асносида мазкур минтакада булган Марко Полонинг ёзишмаларида Марказий Осиё халкларининг бош кийимлари, хайвон терисидан ва жундан тикилган кийим-кечаклари, махаллий ахолининг оёк кийимлари, аёллар либосларидаги бичимлар ва бу бичимларнинг сабаблари тугрисида кимматли маълумотларни учратамиз [Марко Поло: 75].

Кейинчалик, темурийлар даврида хам элчи Руи Гонзалес де Клавихо Марказий Осиёнинг бир катор шахарларида шойи матолар ишлаб чикарилганлигини кайд этади. XV аср бошида Амир Темур саройига келган Руи Де Гонзалес Клавихо Самаркандда икки йил яшаган ва махаллий ахолининг уша даврдаги кийимлари билан якиндан танишиш имконига эга булган [Руи Гонсалис Де Клавихо: 293]. Мамлакатда Боку, Хиндистондан келтирилган матолар билан бирга расталарда махаллий усталар томонидан пахта толасидан тайёрланган ва турли ранглар билан буялган матоларнинг сотилиши хакида ёзган.

XVI асрга оид ёзма манбаларнинг гувохлик беришича, Бухорода тукимачилик шахарнинг ривожланган тармоги хисобланган [Р.Г.Мукминова: 111].

Урта Осиёнинг йирик савдо ва сиёсий маркази булган Бухоро хакида жуда куп маълумотлар мавжуд. Айникса, унинг этнографик нуктаи-назаридан урганиш хусусида купчилик илмий изланишлар олиб борган. О.А.Сухареванинг таъкидлашича, XIX аср биринчи ярмидан бошлаб муаллифлар бухороликлар хаёти тарихининг алохида масалаларини илмий тахлил этишга утганлар [О.А.Сухарева: 3].

Узбек халкининг кийим-кечаклари жуда хилма-хил ва ранг-баранг булишига карамай, бичими асосан бир хил булган. Мато ва ранг танлашда эса хар бир худуд бир-биридан фарк килган. Бухороча куйлаклар учун хар хил газламалардан фойдаланилган. Кийимлар асосан миллий йул-йул, сидирга ва гулли матолардан тикилган булиб, олди, этаги, енг учи ва ёкаси гулли жияклар билан хошияланган. Бу безак-жияклар кийимга зийнат ва эстетик гузаллик бахш этган. Такинчоклар хам, худди кийимлар сингари узок асрлар давомида шаклланган булиб, уларнинг тарихида узига хос миллий маданият хусусиятлари, бир халкнинг бошка бир халк билан узаро иктисодий алокалари сиёсий тузумнинг миллий маданиятга таъсири намоён булади. Аёллар такинчоклари хам давр талабига, ижтимоий мухитга, табиий шароитга караб узгариб, унинг сафи йилдан-йил янги булаклар ва шакллар билан бойиб борган. Шу билан бирга такинчок узининг энг кадимий анъанавий шаклини саклаб колиб, авлоддан авлодга мерос тарикасида утиб келган.

Анъанавий кийимларга хос такинчок ва безаклар якин даврларгача сакланиб келган.

Илгари купчилик аёлларнинг бош ва уст кийимлари заргарлик зеб-зийнати буюмлари билан безатиларди. Кийим кечакларнинг янгиланиши такинчокларнинг йуколишига сабаб булган. XIX аср охирларигача аёллар учун заргарлар ишлаб чикарган зеб-зийнат буюмлари жуда хам куп ва турлича булган ва хар бир худуднинг уз услуби ажралиб турган.

ХХ аср бошларида Бухоро вохасидаги эркаклар кийимида анъанавий куринишлар мухим ахамият касб этган булиб, кийимларнинг асосий кисми анъанавий кадимий бичимда тикилган ва турли ёшдаги эркаклар хамда болалар асосан миллий русумдаги кийимларни кийишган. ^олаверса, эркаклар кийимларининг асосий кисми уй шароитида махаллий тикувчилар томонидан тикилган. Бу даврда халк анъанавий кийимларининг турлари, уларнинг тайёрланиш усуллари ва хатто кийиниш тарзи халк хужалигининг йуналиши ва этнос турмуш тарзига боглик холда шаклланиб борган. У ёки бу этник жамоанинг хаётидаги, умуман, турмуш тарзидаги хар кандай узгариш унинг кийим-кечакларида хам уз аксини топган.

Бухоро вохаси аёллар миллий либослари хам умумузбек либослари сингари асрлар давомида шаклланиб, ривожланиб келган. Унинг шаклланиш жараёнига халкнинг турмуш тарзи ва ижтимоий шароити, бошка халклар билан узаро алокалари бевосита таъсир курсатган. Аёлларнинг анъанавий кийим-бошлари-куйлак, лозим, чопон, мурсак, тун, камзул, нимча, паранжи-чачвон, хилма-хил румоллар, ранг-баранг дуппилардан иборат булган [Н.Содикова: 31]. Оёк кийимларига эса бошмок ва чармдан килинган калиш, шиппаклар киради. Аёлларнинг миллий кийим-кечакларидаги анъанавийлик купрок кекса авлодга мансуб хотин-кизлар орасида, шунингдек, айрим ёш аёллар либосларида хам сакланиб колмокда.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Абдуллаева Т.А., Хасанова С.А. Одежда узбеков (XIX-XX в). - Ташкент: Фан, 1978.

2. Калмыков П. Е. Методы гигиенического исследования одежды.-Л.: Медгиз, 1960. -С. 50.

3. Книга Марко Поло. - М. Географгиз, 1955.-С. 75.

4. Майтдинова Г.М. Отражение в женских костюмах Тохаристана в Согда культурнных взаимосвязей раннего средневековья. // История материальной культуры Узбекистана. - Ташкент: 1987. № 21. - С. 129.

5. Мукминова Р.Г. Очерки по истории ремесла в Самарканде и Бухаре в XVI веке. Ташкент, 1976. - С. 111.

6. Наршахий. Бухоро тарихи.-Тошкент: Камалак, 1991. 23-бет.

7. Рахматуллаева Д., Ходжаева У., Атаханова Ф. Либос тарихи. - Тошкент, 2015. 4-5-бетлар.

8. Руи Гонсалис Де Клавихо. Дневник путешествия в Самарканд ко двору Тимура (14031406 гг.) Перевод, предисловие и комментарии И.С. Мироковой. - М.: Наука. 1990. -С.293.

9. Содикова Н. Узбек миллий кийимлар. XIX-XX асрлар. - Тошкент: Шарк, 2007. 55-68-бетлар.

10. Сухарева О.А. Бухара XIX начало XX в.(Позднефеодальний город и его население). -М., 1966. - С. 3.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.