Научная статья на тему 'АНЪАНАВИЙ ЛИБОСЛАРНИ БЕЗАШДА ДЕКОРАТИВ ДЕТАЛЛАРИНИНГ АҲАМИЯТИ'

АНЪАНАВИЙ ЛИБОСЛАРНИ БЕЗАШДА ДЕКОРАТИВ ДЕТАЛЛАРИНИНГ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Кудайбергенова Дилфуза Аскаровна

Анъанавий либослар ва ундаги безак элементлари халқнинг этник тарихини ёритиб бериш ҳусусиятига эга. Мазкур либосларда энг кўб фойдаланилган декоратив безак бу, асосан тангалар ҳисобланган. Анъанавий маданиятда тангалардан фойдаланиш учун энг кўп талаб қилинадиган контекст–бу аёллар либосларининг мажмуаси ҳисобланади. Тангалар одатда либосларнинг маълум бир қисмига тикилган. Кийим ёки тақинчоқларнинг тангалар билан безатилган маълум бир қисмлари махсус белгиланган вазийфаларга эга бўлган. Шубҳасиз, бундай қўшимчалар костюм семиотикасининг умумий қонунларига бўйсинади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АНЪАНАВИЙ ЛИБОСЛАРНИ БЕЗАШДА ДЕКОРАТИВ ДЕТАЛЛАРИНИНГ АҲАМИЯТИ»

АНЪАНАВИЙ ЛИБОСЛАРНИ БЕЗАШДА ДЕКОРАТИВ ДЕТАЛЛАРИНИНГ А^АМИЯТИ

Кудайбергенова Дилфуза Аскаровна

УзР ФА ^оракалпогистон булими ^оракалпок гуманитар фанлар илмий-тадкикот

институти докторанти https://doi.org/10.5281/zenodo.12623934

Анъанавий либослар ва ундаги безак элементлари халкнинг этник тарихини ёритиб бериш хусусиятига эга. Мазкур либосларда энг куб фойдаланилган декоратив безак бу, асосан тангалар хисобланган. Анъанавий маданиятда тангалардан фойдаланиш учун энг куп талаб килинадиган контекст-бу аёллар либосларининг мажмуаси хисобланади. Тангалар одатда либосларнинг маълум бир кисмига тикилган. Кийим ёки такинчокларнинг тангалар билан безатилган маълум бир кисмлари махсус белгиланган вазийфаларга эга булган. Шубхасиз, бундай кушимчалар костюм семиотикасининг умумий конунларига буйсинади. Тангаларнинг либосларда мавжудлиги куйидаги ижтимоий семантикани ифодалаши мумкин:

^ Давлат ёки диний мансубликни белгилаш;

> Бойликни намойиш этиш, оиланинг юкори молиявий холатини курсатиш;

> Маълум бир ёш грухига мансубликни белгилаш, курсатиш;

> Тангаларда кумуш металл туфайли тумор (ёмон кузлардан саклаш) сифатида хизмат килиши;

> Сехр-жоду хусусиятига эга, жарангдор товушлар оркали инсу-жинсларни хайдаш;

^ Тангалар сонининг куплиги турмушга чиккан ёш аёлларда бойлик ва

серфарзандликни ифодалаши;

Бу хусусиятлардан маълум булганидек, тангалар асосан ижтимоий ва рамзий-сехр-жоду маъноларда инсоннинг умумий холатини белгилаб бера олган.

Албатта, декоратив тангалар уз даврида маълум бир давлатнинг волюта муомаласидан чикарилган тангалар хисобланади. Декоратив хизмати учун улардаги материал, улчам ва аверс (олд) ёки реверс (орка) тарафлардаги тасвирлар алохида маъно касб этади. Тангаларнинг эстетик ахамияти уларнинг декоратив композициаларда мавжудлиги билан хам белгиланади.

Тангаларни анъанавий либослар ёки такинчокларда кандай килиб фойдаланиш мумкин? Бундай декоратив тангаларни либослар учун тайёрлаш усуллари ва техник хусусиятларини алохида куриб чикиш уринли. Бир карашда тангалар билан либосларни безаш, такинчокларга жипслаштириш жуда осон нарсадек куринади, лекин бу жараённи амалга оширишда хам бир неча усуллар мавжуд булиб, куйида уларни тахлил килишга харакат киламиз:

1. Танганинг узини тешиш услубидан фойдаланиш. Бу энг кадимий усуллардан бири хисобланиб Х1Х-ХХ аср такинчокларида хам кузатилади. Бундай услубдаги декоратив тангалар асосан либосларнинг олд кисми ва бош кийимларни безатишда фойдаланилган. Улар мавжуд тешикка ип утказиш оркали матога тикиб куйилган. Тангалардаги тасвирларни хисобга олган холда, уларнинг юкори кисми темир мих билан енгил тешилган ва бунинг хисобига унинг юз кисмидаги тасвирлар озгина шикастланган [Д.Рашитов: 70]. Бу услубдаги декоратив тангалар билан - тацыя, вцирше каби либослар безалган. Тацыя (дуппи)-азалдан аёллар миллий либосларининг бир кисми сифатида бизга

маълум. Уларни ёш жихатдан хар хил булган аёллар кийишганлар. Такыялар безалишига караб турли номлар билан аталган: маржан (маржон)-такыя, тYбелик ёки кYпели (киррали, учи бор), тезеу такыя-хар хил заргарлик безаклари билан безатилган дуппилар. Х,ар хил тангалар, маржон тошлар билан безатилган такияларни факат 14-15 ёш атирофидаги кизлар кийшган [М.Карлыбаев, З.Курбанова: 24]. Тангалар такыяларнинг пешона кисмига, тепасига тикилган ёки майда мунчокларнинг учига илиб, такыянинг орка кисмига тикиб куйишган. Кичкина ёшдан бошлаб болаларнинг кийимлари ва бош кийимлари турли хил: мунчоклар, тангалар, туморлар билан безатилган. Уларнинг асосий вазифаси боланинг хаёти ва соглигини саклаш, унинг рухини рамзий равшда мустахкамлашдан иборат булган. Бир-бирига ухшамайдиган бундай декоратив элементларнинг комбинацияси кийимларга нафакат бадий, балки тарихий ахамийятга эга булган. Оцирше-кукрак олди безаги тадкикотчиларнинг фикирига кура, аёллар либосининг энг архаик элементларидан бири хисобланади. ^оракалпок либосларидаги энг кенг таркалган вцирше тури, пастки кисми учбурчак шакл билан якулланган, тугритуртбурчак мато булаги куринишига эга. Бу безак асосан кизил ва кук ранглардаги матолардан тикилиб, хар хил заргарлик буюмлари билан безатилган. Оцирше-мустакил безак тури. Купинча уни турмушга чикмаган кизлар такишган, турмушга чикканлар эса тангалар билан безатилган ецирше фойдаланишган [З.Курбанова: 148-149]. Албатта, бу тангалар алохида ахамиятга эга. Катта ва кичик хажмдаги ёки араб имлоси туширилган тангалар, барчаси ециршенинг олд кисмида мавжуд булгган. Тангалар матога икки хил услубда тикилган: кичик хджмдаги тангалар биз куйида келтирган тангани тешиш услубида тикилган булса, катта хажмли тангалар асосан илмокли тангалар хисобланади. Илмокли тангалар хакида маълумотни пастда келтириб утамиз. Тангаларни тикишда улардаги муттаносиблик ва номинал кийматдаги ритмик композиция инобатга олинар эди. Уларнинг кийимда жойлашиши хар томонлама кулай ва ихчам булиши шарт хисобланган.

2. Тангаларга илмокча улаш услубидан фойдаланиш. Мазкур типтаги декоратив тангалар купчилик холатларда такинчокларда учирайди ва у энг кенг таркалган услублардан биридир. Заргар томонидан танганинг киррасига металл илмокча (кулокча) уланади ва бундай тангалар бир-бирига уланиб яхлит бир такинчокни хосил килган. Бу услуб тангалари, кулокчалардан ип ёки занжирларни утказиш оркали хам либосларда, хам такинчокларда фойдаланилган. ^оракалпок миллий либос ва такинчокларидаги тангаларда бу услубнинг икки хил куриниши мавжуд. Илмокчаларнинг турига караб уларни куйидагича ажраташ мумкин:

а) тангага «С» шаклидаги металл кулокчанинг жипслаштирилиши. Бу услубни купинча такинчокларда, айникса соч безаги-тенге шашбау, зирак тури-халцапли сирга ва бошка турлардаги такинчокларда кузатиш мумкин.

б) танганинг киррасига жимжимадор шаклидаги металл кулокчанинг жипслаштирилиши. Бу услуб тангаларнинг либос ёки такинчокларда ёркин ва яккол куриниб туришида энг муккамал услуб хисобланади. Юкорида тухталиб утилган вцирше безагининг олд кисмидаги йирик тангалар асосан мазкур услуб билан безатилган.

с) «С» шаклидаги кулокчанинг танганинг марказига жипслаштирилиши. Бу услуб хозирги кундаги тугмаларни (пуговица) эслатади. Айнан шунинг учун мазкур услубдаги тангаларни либосларга фойдаланган булиши эхтимолдан холи эмас.

Такинчокларда илмокли тангаларнинг кенг кулланилишида коракалпок аёллари соч безаклари-шашбау, шаштенгелар яккол мисол була олади. Барча турдаги соч безаклари

аёлларнинг сочларини визуал равшда узайтирган. Айнан тангалар билан безатилган анъанавий соч безаклари эгасининг моддий таминланганлигидан далолат берган. Улар халк анъаналарида узларининг муносиб урнини эгаллаган, албатта. Уз навбатида, соч безакларини накшинкорлиги, материали ва кулланиллиши жихатдан икки узига хос турга: металлдан ясалган ва тукимачилик услубида матодан ясалган соч безакларига ажратиш мумкин. Металлдан ясалган соч безаклари энг кадимий турлардан бири хисобланади. ^оракалпокларда бу типтаги такинчоклар хар хил хажимдаги муомаладаги тангалардан ташкил топган булиб, халк орасида улар-тенге шашбау номи билан машхур. Улар, асосан куйдаги кисмлардан иборат: танга, занжир ва кушимча металл булакчалар (штак). Улардаги дизайнни хисобга олган холда бу турдаги такинчокларнинг узини бир нечта кичик турлар: вертикал, бир каторли ва икки каторли тангалардан ясалган соч безакларига ажратиш мумкин. Вертикал бир каторли безаклар 5-12 дона тангалар кетма-кетлигидан иборат булиб, учига 2-3 дона майда тангачалар уланган, икки каторли безаклар эса нисбатан оддий ва 3-7 дона тангалар кетма-кетлигидан иборат булган [Д.Кудайбергенова: 69].

Хулоса килиб шуни такидлаш керакки, тадкик килинган материал ва артефактлар асосида тангалардан фойдаланишнинг бундай кизикарли усулларини урганиш, уларнинг анъанавий либос ва такинчоклардаги ролини янада кенгрок очиб беради. Энг кизикарли омиллардан бири, тангаларни деярли хар кандай заргарлик буюмларида ёки миллий кийим-кечакнинг функционал-декоратив булакларида кумуш ёки ок металл шаклида учратишимиз мумкин. Бу тангалар уз даврида муомалада булган тангалар ёки махсус ясалган декоратив танглар хисобланган. Аниклик максадида кайд этиш лозимки, тангалардан фойдаланиш купинча аёллар кийим-кенчаклари учун хос ходиса хисобланади. Лекин, баъзи омиллар уларнинг куп кирралигига ишора киладилар. Масалан, болалар либосларида мавжудлиги, эркаклар безакларида (белбоглар) ишлатилиши ёки турли хил тугилиш ва дафн маросимларида фойдаланилиши бунга яккол мисол була олади. Буларни хисобга олган холда тангаларни инсон умри давомидаги универсал элементлардан бири десак муболага булмайди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Карлыбаев М., Курбанова З. Каракалпакский костюм. - Нукус. 2014. - С. 24.

2. Курбанова З. И. Каракалпакский костюм: традиции и новации. - Нукус. 2021. - С. 148-149.

3. Рашитов Д.Д. Монеты как украшение и элемент традиционного костюма татар в XIX-XX вв. Человек и культура. 2021. № 5. - С. 70.

4. Кудайбергенова Д.А. К вопросу о типологии накосных украшений каракалпачек // Вестник ОшГПУ имени А. Мырсабекова. Кыргызстан. 2022. №2 (20). - С. 69.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.