Научная статья на тему 'ЎЗБЕК МИЛЛИЙ ЛИБОСЛАРИНИНГ ЭТНОПЕДАГОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ'

ЎЗБЕК МИЛЛИЙ ЛИБОСЛАРИНИНГ ЭТНОПЕДАГОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Ветеринарные науки»

CC BY
364
44
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Ученый XXI века
Область наук
Ключевые слова
анъана / қадим замон / либос / худуд / шахар

Аннотация научной статьи по ветеринарным наукам, автор научной работы — М.А. Асқарова

Ушбу мақолада қадимдан то ҳозиргача бўлган анъанавий, бетакрор либосларини кўрсатиш, ҳудудларда (қишлоқ, шаҳар, туманлар) сақланиб келинаётган фарқларни акс эттириш ва уларнинг давомийлигини англатишдан иборат бўлган маълумотлар хақида ёритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК МИЛЛИЙ ЛИБОСЛАРИНИНГ ЭТНОПЕДАГОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ»

УЗБЕК МИЛЛИЙ ЛИБОСЛАРИНИНГ ЭТНОПЕДАГОГИК

ХУСУСИЯТЛАРИ

М.А. Асцарова1

Ушбу мацолада цадимдан то дозиргача булган анъанавий, бетакрор либосларини курсатиш, дудудларда (цишлоц, шадар, туманлар) сацланиб келинаётган фарцларни акс эттириш ва уларнинг давомийлигини англатишдан иборат булган маълумотлар хацида ёритилади.

Калит сузлар: анъана, цадим замон, либос, худуд, шахар.

Бугунги кунга цадар узбек, тожик ёки цозоц жамиятида аёлларнинг либоси, бош кийими билан боглиц бадслар келиб чицмоцда. Кимдир миллий ва диний цадриятларни сацлаш керак деса, яна кимдир уларни эскилик сарцити деб билмоцда. Шусиз дам жуда куп ижтимоий ва ицтисодий муаммолари булган Урта Осиё жамиятлари дозирча бу масалада муросага келиб, олтин урталицни топа олмаяпти: бир тараф бутунлай царши, бошца тараф бутунлай хайриход, дар ким билганича кийинсин дейдиган овозлар кам эшитилмоцда. Кийим эса одамларнинг кундалик ва ижтимоий даётига таъсир курсатмоцда: бугун паранжи ураш цолмаган, лекин румолни томоц тагидан боглашни танлаган аёллар дам дискриминацияга учрамоцда; бошца тарафдан, дунёвий либос танлаган айрим аёллар оиласидаги эркаклар билан низога бормоцда.

Маълумки, узбек миллий либослари халцимиз тарихи билан узвий боглиц булиб, у моддий-маънавий ёдгорликлар ичида халцларнинг миллий узига хослигини акс эттириб, этник белгилари билан ажралиб туради. Миллий кийимларда, бирон-бир эл-элат тарихига бориб тацаладиган анъаналар, ижтимоий муносабатлар, маърифий, дин ва эстетик шаклларнинг айрим унсурлари ифодаланади. унда халцимизнинг диди, гузаллик тугрисидаги идеаллари, хужалик юритишнинг узига хос жидатлари дамда оилавий турмушнинг баъзи томонлари дам кузга яццол ташланади. Узбек халцининг кийимлари жуда хилма-хил, ранг-баранг ва жозибалидир. Улар - эркаклар, аёллар ва болалар кийимларидан иборат булиб, инсон умрининг фаслларига цараб дам ажратилган: ёшлар, урта ёшлилар, кексалар учун.

Шунингдек, дудудлар буйича дам узига хосликни ташкил цилади. Кийимларда инсоннинг ижтимоий мавцеи, у яшаган жой ва замон, даётидаги цувончли ёхуд цайгули воцеалар дам намоён булади. Бу масала тарихини урганиш куплаб йуцолиб кетган ва кетаётган бебадо ёдгорликларимизнинг хилма-хиллигини цайта тиклаш ва халцимизнинг нодир меросини дунёга танитишга хизмат цилади.

Асосий мацсад эса, цадимдан то дозиргача булган анъанавий, бетакрор либосларини курсатиш, дудудларда (цишлоц, шадар, туманлар) сацланиб келинаётган фарцларни акс эттириш ва уларнинг давомийлигини англатишдан иборатдир.

Узбек миллий либосларини урганиш узбек халцининг этник тарихи ва маданиятини, унинг бошца халцлар билан узаро алоцаларини тадциц этиш билан чамбарчас боглицдир. У моддий ва маънавий ёдгорликлар ичида халцларнинг миллий узига хослигини акс эттирувчи ва этник белгиларини курсатувчи мезондир. Либосларда урф-одатлар, ижтимоий муносабатлар, мафкуранинг баъзи бир элементлари, диний эътицод, нафосат ва эстетик нормалар уз аксини топган. Бундан ташцари, кийимларда инсон яшаган жой ва замон, унинг даётидаги цувончли ёхуд цайгули воцеалар намоён булади. Бизгача етиб келган либослар XIX аср охири — XX аср бошларига тааллуцли булиб, цадимги даврларга оидлари сацланмаган, чунки либос ва матолар моддий ёдгорликлар ичида доимий истеъмолда булган ва охиригача фойдаланилган.

1 Ащарова Манзура Авазбековна - НамДУ тадцицотчиси, Наманган, Узбекистон.

Х,амма даврларда дам либосга караб инсоннинг кайси ижтимоий тоифага мансублигини билиш мумкин булган. Шунинг учун халкимизнинг дар бир ижтимоий катлами алодида таърифлаб утамизб бойларнинг — бой савдогар, шадарлик саноат корхона эгалари, мадаллий буржуазия вакилларининг кийимлари; дунарманд шадарликларнинг - шойи тукувчи, этикдуз, заргарлар кийими; ;ишло; меднаткашлари - дедконлар, темирчилар, кулоллар, тукувчилар кийими; мадаллий зиёлилар - жадидлар, муллалар, дин адлларидан: имом, суфи, дарвиш, ;озикалонлар либоси каби. Маълумки, узбек хал;и узининг миллий маросимларида алодида кийинади. Никод ёки хатна туйида келин-куёвлар либослари, туй боланинг кийими, дафн маросимида мардумни ёдлаш даврида кийиладиган либослар.

Яна либослар безакли, байрам, тантаналарда, кундалик кийиладиган, коржома каби турларга булинади. Жинсига караб: эркаклар, аёллар ва болалар дамда ёшига караб: ёшлар, урта ёшли ва кексалар либослари. Эркакларнинг миллий либослари дам ички (ичдан кийиладиган) ва устки - елкага кийиладиган, белга богланадиган турлардан иборатдир. Эркакларнинг ички либосига енгсиз муллаё;а куйлак, куйлак-халат (яктак) ва иштон кирган. Устки либосга турли-туман хилдаги енгил, исси; (пахта солиб кавилган) чопонлар (тунлар), муйнадан тикилиб, газлама билан ;опланган пустинлар, чакмонлар, камзуллар, узун ёки киска нимчалар киради.

Устки кийимлар ичида энг куп таркалган ва дозиргача етиб келган либос -тун-чопондир. Тун тикилишига караб авра тун, астарли тун, пахталик тун, деб аталган. Тун тикилган матосига караб калами тун, банорас тун, бекасам тун, кимхоб тун, сурра тун ва доказо деб; кимга мулжалланганлигига караб эса бола тун, куёв тун, куда тун каби номлар билан аталган. Тун-чопонлар устидан боглаш учун белбоглар, чорсилар, чарм, духоба камарлар ишлатилган. Бош кийимлар дуппиларни, саллаларни, турли-туман телпакларни (куй муйнасидан тикилган чугирмалар) уз ичига олган. Пойабзаллар чармдан тикилган хилма-хил этик, мадси, чори;, кун ва ёгочдан ишланган кавуш ва зардузи этиклардан иборат булган.

Аёлларнинг миллий либослари ички, устки ва кишилик кийимдан иборат булган. Ички кийим дейилганда, белидан ю;ориси, белидан куйи ёки фа;ат олд ;исми улама либослар ва лозим тушунилади.

Устки кийимлар дейилганда - камзул, енгил халат (мурсак, калтача), енгсиз нимчалар. Этнопедагогик хусусияти шундаки, аёлларга аврат жойларини беркитиши, иссик кунларда хам узун куйлаклар устидан камзул кийиб юриш лозим булган. Бу билан эркакларнинг бедаёларча назари тушмаслигини назарда тутилган.

МАРОСИМ КИЙИМЛАРИ - Паранжи дам анъанавий аёллар устки кийими саналиб, ичидан кора от ёлидан ишланган чачвон тутилган. Узбек аёлларининг бош кийимлари дам турличадир, масалан, румол, пешонабог, дуппилар булиб, уларнинг дар бири узига яраша матодан, ранг-баранг ип-ипаклардан тукилган, тикилган. Аёллар пойабзали — мадси, кавуш, калиш кабилар кун ёки резинадан ишланган. Зебо-зийнатлар узбек аёллари кийим-кечагининг таркибий-зарурий булаги саналади. Улар узининг гузаллиги, нафислиги, жозибалилиги билан дайратга солади. Булар: сочга такиладиган шокилали маржой-мунчо;лар, попуклар, тангалар, кадама безаклар, гажимлар, залворли кумуш зийнатлар, икки чеккага ва кулокка такиладиган пешонабанд, тилла;ош, зулф, шокиладор зираклар, исирга ва булокилар. Буйинга ва кукракка такиладиган марваридлар, зебигардон, тумор ва бошкалар. Кулга ва бармокпарга такиладиган билакузук, узуклар, кийим устига такиладиган хилма-хил тугма, маржой, тумор. Бош кийимга кадаладиган укпар, жига кабилар. Узбек миллий либослари Республикамизда кам тадкик килинганлиги ва ушбу мавзуга мусаввирлар, театршунослар, кино арбоблари, санъатшунослар, этнограф олимлар, халк ижодий даваскорлар гурудлари радбарлари ва умуман, кенг китобхонлар оммасининг бугунги кизикиши юкоридир. Булардан ташкари, мустакил узбек давлатининг миллий белгиларидан бири - унинг анъанавий кийимлари дисобланади. Япония кимоноси, динд сариси, араб кабоси, озарбайжон архалиги

габи yзбeк миллий кийимлapи х^м acpлap oшa яшaб, xaлк;имизнинг узлигини, утмишини aнглaшидa кyмaклaшaди.

X,oзиpги зaмoн кийимлapидa миллий aнъaнaлap билaн eBpona ycлyби чoFишиб кeтгaн. Macaлaн, шax,ap Ba к;ишлoк;дaги aёллap xoнaтлac кийca, эpкaклap дуппи кийишмo;дa. Kишлoк; xyжaлигидa мaшFyл кишилap эca x,oзиpгaчa o; яктaкни иш кийими cифaтидa киядилap. Чунки миллий либocлapимиз бизнинг х^ёт тapзимизгa Ba иклимимизга мocлaнгaн, шу бoиc, эpкaк Ba aёллapнинг xoнaки кийимлapидa x,aM aнъaнaвий либocлap уз дaвoмийлигини caK^a6 ;oлмo;дa.

МАРОСИМ КИЙИМЛАРИ - Mapocимлap кийими туй Ba мoтaм кийимлapидaн ибopaт. Одaтдa yзбeклapдa ;изнинг ceпи тyйдaн aнчa илгapи тжт ;илиб кyйилaди. "Кизингни бeшиккa coл, ceпини — caнди;;a", дeйди xaл;имиз. Хилмa-xил бyюмлap, yй-pyзFop жиx,oзлapи билaн биp ;aтopдa тypфa гaзлaмa Ba кийим-кeчaклap кeлин ceпининг энг мух,им зapypий к^мини тaшкил этaди. Туй кийимлapи aлбaттa o; paнгдa булиши кepaк, чунки бу pa^ бaxтcaoдaт тимcoли x,иcoблaнгaн. Шу caбaбли ип гaзлaмaдaн мaxcyc onno; либoc тикилгaн, унинг бичими узун oлиниб, этaклapи тyпи;;aчa тушиб тypгaн, ё;aлapи зaмoнaвий ycлyбдa, eнглapи эca ^нг Ba бapмo;лapни ёпиб тypaдигaн дapaжaдa узун булган. Бу кaби oппo; кeлин либocи x,oзиpгaчa paзм булиб кeлaётиp. Keлиннинг pyмoли х^м шyндaй тycдa, бaъзaн гyл-кaштaлap билaн бeзaтилгaн жияклap coлингaн, ип гaзлaмaдaн тикилган; яп-янги пoйaбзaллap эca aнъaнaвий м^от Ba туфли x,aмдa кaвyшдaн ибopaт эди.

Хyлoca cифaтидa шуни aйтиш мумкинки, миллий либocлapгa кeлcaк, yлap бугунги кyндa yзбeк мaдaниятининг бapчa элeмeнтлapи Ba cифaтлapигa эгэ булган oддий oдaмлapдиp. Улap oдaтдa бaйpaм кyнлapи учун кийилaди. Узбeкиcтoндa яшaётгaн xaлклapнинг миллий либocлapи Шap;нинг бapчa xaлклapи учун умумий бyлгaн xycycиятлapни Ba бoш;a мaмлaкaтлapнинг кийим-кeчaклapидa тoпилмaгaн нoёб xycycиятлapни жyдa xaм yЙFyнлaштиpaди. Ban^ утиши билaн, миллий либocлap кecкин yзгapгaнлигини, aммo энг зaмoнaвий вapиaнтлapдaн биpи Шapкнинг энг гадимий aнъaнaлapини Ba тapиxий aлo;aни мyвaффa;иятли ^к^б ;oлaди.

Фoйдaлaнuлгaн aдaбиёmлap:

1. Sadikova N. O'zbek milliy kiyimlari: XIX-XX asrlar. - T., 2QQ6.

2. D.Rahmatullayeva. Kostyum va moda tarixi: - Toshkent:«Niso-Poligraf»,2017.

3. Xasanbayeva G. K., Chursina V.A. Kostum tarixi. - T.: «O'zbekiston», 2002.

© M.A. Ac;apoBa, 2022.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.