Научная статья на тему 'ҚОРАҚАЛПОҚ МУСИҚА МАДАНИЯТИДА “ОТА МАКОН” КОНЦЕПТИНИНГ ИНЪИКОСИ (ҚОРАҚАЛПОҚ БАСТАКОРЛАРИ ИЖОДИ МИСОЛИДА)'

ҚОРАҚАЛПОҚ МУСИҚА МАДАНИЯТИДА “ОТА МАКОН” КОНЦЕПТИНИНГ ИНЪИКОСИ (ҚОРАҚАЛПОҚ БАСТАКОРЛАРИ ИЖОДИ МИСОЛИДА) Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

82
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мусиқа / маданият / қадрият / мерос / концепт / “Ота макон” / куй / қўшиқ / достон / чиндовул / сурнай / карнай / ноғора / дап / ватанпарварлик / ғижжак / бўломон / санъат / music / culture / values / heritage / concept / "Fatherland" / melody / song / epic / chindovul / trumpet / trumpet / drum / dap / patriotism / gijak / bolomon / art.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Ж. К. Шарипов

Мазкур мақолада давлатимиз миқиѐсидаги вазифаларни, жумладан, маънавият соҳасидаги белгиланган мақсадларнинг реал асосларини яратишда ѐшларда Ота маконга мухаббат руҳида тарбиялашда “Ота макон” концептининг қорақалпоқ мусиқасидаги аҳамияти фалсафий жиҳатдан тадқиқ этилган. Қорақалпоқ халқининг маросимлари ва номаросимларида турли чолғу асбобларидан фойдаланган ҳолда барча куй, қўшиқ, достон, айтимлари таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article philosophically explores the role of the concept of ";Fatherland" in Karakalpak music in educating young people in the spirit of love for the Fatherland, creating a real basis for the tasks of the state, including goals in the field of spirituality. In the rites and rituals of the Karakalpak people, all melodies, songs, epics, sayings were analyzed using various musical instruments.

Текст научной работы на тему «ҚОРАҚАЛПОҚ МУСИҚА МАДАНИЯТИДА “ОТА МАКОН” КОНЦЕПТИНИНГ ИНЪИКОСИ (ҚОРАҚАЛПОҚ БАСТАКОРЛАРИ ИЖОДИ МИСОЛИДА)»

КОРАКАЛПОК МУСЩА МАДАНИЯТИДА "ОТА МАКОН" КОНЦЕПТИНИНГ ИНЪИКОСИ (КОРАКАЛПОК БАСТАКОРЛАРИ

ИЖОДИ МИСОЛИДА)

Ж. К. Шарипов

Коракалпок давлат университети мустакил тадкикотчиси

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада давлатимиз микиёсидаги вазифаларни, жумладан, маънавият сохасидаги белгиланган максадларнинг реал асосларини яратишда ёшларда Ота маконга мухаббат рухида тарбиялашда "Ота макон" концептининг коракалпок мусикасидаги ахамияти фалсафий жихатдан тадкик этилган. Коракалпок халкининг маросимлари ва номаросимларида турли чолгу асбобларидан фойдаланган холда барча куй, кушик, достон, айтимлари тахлил килинган.

Калит сузлар: мусика, маданият, кадрият, мерос, концепт, "Ота макон", куй, кушик, достон, чиндовул, сурнай, карнай, ногора, дап, ватанпарварлик, гижжак, буломон, санъат.

ABSTRACT

This article philosophically explores the role of the concept of "Fatherland" in Karakalpak music in educating young people in the spirit of love for the Fatherland, creating a real basis for the tasks of the state, including goals in the field of spirituality. In the rites and rituals of the Karakalpak people, all melodies, songs, epics, sayings were analyzed using various musical instruments.

Keywords: music, culture, values, heritage, concept, "Fatherland", melody, song, epic, chindovul, trumpet, trumpet, drum, dap, patriotism, gijak, bolomon, art.

Жахонда кадриятлар алмашуви, интеграциялашуви, глобаллашув, агар таъбир жоиз булса, маданиятлар диффузияси (аралашуви), синтезлашуви, космополитизм жараёни кечаётган хозирги пайтда миллий маънавиятни, урф-одатларни, миллий-маънавий идентикликни саклаш долзарб ахамият касб этмокда.

Дунёнинг илмий-тадкикот институтлари ва марказларида "оммавий маданият" оркали кишилар онгини манипулиятив дастурлаш, маданий империализм, маданий

April, 2022

973

плюрализм, маданий гегемонлик, яъни хукмрон маданиятга буйсиниш, ахборот экспанцияси сингари ходисаларнинг миллат маданиятига салбий таъсирлари хакида бонг урилмокда. Бу сингари салбий холатлар дунёнинг маданий манзарасидаги трансформацион жараёнларни тезлаштирди. Бу эса уз навбатида кишиларда ватансизлик, эгоизм, гайриинсоний хулк-атворларнинг шаклантирди. Жумладан, хозирги айрим замонавий мусика жанрлари билан ёшларда Ватанга, оилага мухаббат, миллатга садокат рухини шакллантириб булмайди.

Янгиланаётган Узбекистонда жамиятни модернизация килишга доир "Хдракатлар стратегиясидан - тараккиёт стратегиясига" давлат дастури жамиятни ривожлантиришнинг еттита устувор йуналиши буйича вазифаларни моделини яратиш зарурати давлат сиёсати даражасига чикмокда[1]. Мазкур модель замирида инсон манфаатлари, хукук ва эркинликларини химоя килиш мезони мухим урин эгалламокда. Айникса, унда халкимиз маданияти ва маънавиятини ривожлантириш масалаларига катта эътибор каратилган.

Ушбу давлат микиёсидаги вазифаларни, жумладан, маънавият сохасидаги белгиланган максадларни реал асосларини яратишда ёшларда Ота маконга мухаббат рухида тарбиялашда "Ота макон" концептининг коракалпок мусикасидаги аксини фалсафий тадкик этиш мухим ахамиятга эга.

Дархакикат, хар бир халкнинг келиб чикиши, тарихи ва албатта, асрлар давомида сайкал топган миллий кадриятлари, анъаналари, маданияти ва санъати булгани каби коракалпок халкининг хам тарих сахифаларида учмас из колдирган буюк утмиши бор.

Азалдан Оролбуйи халклари дунё тарихи, тамаддуни, маданият ва маърифат тараккиётига улкан хисса кушиб келишган. Тарихий манбалар, археологик топилмалар бундан минг йиллар аввал хам бу худудда хаёт, маданият, санъат гуллаб яшнаганини курсатади. Коракалпок халки узининг маросимлари ва номаросимларида турли чолгу асбобларидан фойдаланган холда барча куй, кушик, достон, айтимларини ижро этиб келганлар.Бундай созларнинг асосийси Гижжак ва Буломондир. Гижжак ва буламондан ташкари чангкубиз, камиш сурнай ва болалар хуштаги (искирауик) киради. Утмишда коракалпокларда чиндовул, сурнай, карнай, ногора, дап (доира) каби чолгуларнинг мавжудлиги хакида кахрамонлик достонларида маълумотлар сакланган. Булардан кубиз ва дутор кенг таркалган, уларда мохир созандалар томонидан коракалпок мумтоз чолгу куйлари чалинади. Айникса, дутор куйлари орасида -

April, 2022

974

"Мухаллес", "Налиш" каби туркумий куйлар шаклан мураккаб ва ифода воситаларининг бойлиги билан ажралиб туради.

Санъатнинг турли куринишлари вокеаликни, ундаги ходиса, нарса ва холатларни узига хос усуллар ёрдамида акс эттиради. Масалан, мусикада товушлар, уларнинг узаро богланиши, уйгунлиги оркали; бадиий адабиёт суз, образлар оркали; тасвирий санъатда буёклар ёрдамида муайян хиссий образ гавдалантирилади; театрда пеьса кахрамонларининг сиймоси актёрлар оркали намоён булади. Мавжуд санъат турлари орасида мусика етакчи урин тутади. Чунки, мусика универсал билиш ва ифода воситаси булмиш суз билан иш куради.

Одамзод куй билан яратилган деган фикр мавжуд. Х,аёт тарзимизни теран кузатсак, ушбу тезис тула-тукис хакикатга якин. Чунки, бизнинг кулгумиз хам, йигимиз хам куй, мусика, лирика асосига курилган.

Коракалпок халки жуда бой мусикий меросга эга. Азалдан "сахро булбули" хисобланган халкимиз хар кандай кийинчилик даврларда булса хам бой мусика меросини саклаб колган. Тугилган юртини севиш, Ота маконни ардоклаш, инсонпарварлик мусикамизнинг бошли мавзуси булган.

Жумладан Узбекистон ва Коракалпогистон республикалари санъат арбоби бастакор Н Мухаммеддинов Кораколпогистон Республикаси мадхиясининг бастакори хисобланади, мадхия сузининг муаллифи И Юсупов. Жайхун жагасында ескен байтерек, ТYби бир шакасы мьщ болар демек, Сен сондай саялы куяшлы елсец, Тынышлык хэм ыгбал сендеги тилек.

Дийхан баба нэпеси бар жеринде,

Жуусан ацк^1п, кийик кашар шелинде, «Каракалпакстан» деген атывды, Эуладлар эдиулер жYрек теринде.

Айдын келешекке шак^1рар заман,

Мэртлик мийнет, билим жетизер оган, Халк^1Ц бар азамат, дос хэм мийирбан, Еркин жайнап-жаснап, мэцги бол аман. Дийхан баба нэпеси бар жеринде, Жуусан ацкып, кийик кашар шелинде,

April, 2022

975

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-973-977

«Каракалпакстан» деген атьщды,

Эуладлар эдиулер жYрек теринде[2].

Коракалпогистон Республикаси сузига мусика бастакорлаганда хилма-хил мусика асбобларидан фойдаланилган. Жумладан, скрипка, скрипка альт, виолончель, котрабас, гобой, флейта, кларнет, фагот, валторна, труба, тромбон, туба, кичик барабан, катта барабан ва литавра асбоблари кулланилган. Демак, "Ота Макон" концептининг инсон руухиятига таъсирида бастакор бир нечта мусика охонгларининг синтези оркали макомига келтирган. Тингловчига "Ота Макон"нинг табиати, жумладан, усимликлар ва хайвонатлар дунёси, халк шажараси динамикасини бастакор мусика тилида махорана етказиб бера олган.

Бу уз навбатида тингловчи тасаввурида "Ота макон" концептининг яхлит образи пайдо булади.

Узбекстон ва Коракалпогистон Республикалари санъат арбоби бастакор КЗаретдинов ижодида хам "Ота макон" концептини мусика оханглари оркали маромига етказиб бера олган.

Жумладан, унинг «Кирк киз» балети, «Тумарис», «Халк учун» операларининг[3], шунингдек халкимиз севиб тинглайдиган, ёшлик ва дустликни, Она-Ватанни куйлайдиган хар хил жанрдаги бахоли мехнатлари муаллифи сифатида халкимизга якиннан таниш. Унинг «Бу жой хали зур булади», «Халк учун», «Узинг Ватан», «Она ер-Она», мусикасидан яратилган кушиклар халкимиз орасида кенгдан таралган.

Бастакор мазкур асарларида "Ота макон" концептининг мазмунини мусика оханглари оркали тингловчи калбга махорат билан етказиб бера олган. Мусикада Она ер, Ватан, Она юрт, киндик кони томган юрт тушунчаларининг мазмуни синоним сифатида акс этган. Мусика тингловчи калбига, руухиятига шундай етказиб берилганки, гуё тингловчи уз тарихни, келиб чикишини, аждодлар руухини хис этади[4].

Хулоса килиб айтганда, оламнинг мусикавий манзарасида "Ота макон" концептининг коракалпок бастакорлари ижодидаги инъикоси серкирра мазмун касб этиб, ёшларимизни ватанпарварлик руухида тарбиялашда кучли восита сифатида эътироф этиш мумкин.

REFERENCES

1. Узбекистан Республикаси Президентининг 2021 йил 6-ноябрь санасидаги Президент инегурацияси.

April, 20221 ©

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-973-977

2. KppaKannoKCTOH PecnyönuKacu MagxuacH. http:// karakalpakstan.uz/ uz/page/show/3.

3. "Xara; ynyH" onepacu TeaTp caxHacuga. https: //kknews. uz/uz/67922.html.

4. BenrunH KOMno3HTop 70 ^acTa. https: //kknews .uz/kk/77375. html

5. Kadirova Dilbar Salikhovna, Inagamova Feruza Khurshidovna, Agzamova Nilyufar Shukhratovna, Mukhamedzhanova Lalikhon Ashuraliyevna. (2019).

CATEGORIES OF HARMONY IN THE CONCEPTIONS OF CLASSICAL SCHOLARS. International Journal of Research in Humanities, Arts and Literature, (2), 293-300

April, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.