Научная статья на тему 'ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚИНИНГ АСЛ МИЛЛИЙ МАДАНИЙ ҚАДРИЯТЛАРИНИНГ ИФОДАСИ'

ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚИНИНГ АСЛ МИЛЛИЙ МАДАНИЙ ҚАДРИЯТЛАРИНИНГ ИФОДАСИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
213
42
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
Мусиқа / санъат / ижодиёт / композитор / жанр / фольклор / ашула / асарлар

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — К.Сеитжанова

Ёш авлоднинг мусиқий истеъдодини ва маданиятини юксалтириш мақсадида, мамлакатимизнинг ҳар бир шаҳар-туманида мусиқа ва саньат мактабларининг фаолият кўрсатиши назарда тутилган. Ўзбекистонда профессионал мусиқа саньати ривожи жараёнида композиторлик ижодиёти алоҳида аҳамият касб этади. Табиийки, композиторлик ижодиёти кўп овозли мусиқий жанрларга мурожаат этиши, жаҳон мусиқа маданиятини чуқур ўрганиш асносида ўз миллий тараққий йўлини белгилаши тақозо этди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚИНИНГ АСЛ МИЛЛИЙ МАДАНИЙ ҚАДРИЯТЛАРИНИНГ ИФОДАСИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal Volume 3 Issue 1 / March 2022 ISSN 2181-063X

КОРАКАЛПОК ХАЛКИНИНГ АСЛ МИЛЛИЙ МАДАНИЙ КАДРИЯТЛАРИНИНГ ИФОДАСИ

К.Сеитжанова

Узбекистон давлат санъат ва маданият институти Нукус филиали

Аннотация: Ёш авлоднинг мусикий истеъдодини ва маданиятини юксалтириш максадида, мамлакатимизнинг хар бир шахар-туманида мусика ва саньат мактабларининг фаолият курсатиши назарда тутилган. Узбекистонда профессионал мусика саньати ривожи жараёнида композиторлик ижодиёти алохида ахамият касб этади. Табиийки, композиторлик ижодиёти куп овозли мусикий жанрларга мурожаат этиши, жахон мусика маданиятини чукур урганиш асносида уз миллий тараккий йулини белгилаши такозо этди.

Калит сузлар: Мусика, санъат, ижодиёт, композитор, жанр, фольклор, ашула, асарлар.

EXPRESSION OF THE ORIGINAL NATIONAL CULTURAL VALUES OF

THE KARAKALPAK PEOPLE

K.Seitjanova

Nukus branch of Uzbekistan State Institute of Arts and Culture

Abstract: In order to increase the musical talent and culture of the younger generation, it is planned to operate music and art schools in every city and district of the country.Composer's creativity plays a special role in the development of professional music in Uzbekistan. Naturally, the composer's creativity was required to address the genres of polyphonic music, to determine its own national path of development through an in-depth study of world music culture.

Keywords: Music, art, creativity, composer, genre, folklore, singing, works.

Саньат ва маданият хар бир миллатни дунёга танитувчи мухим омил эканлигини мухтарам Президентимиз Ш.М.Мирзиёев доимо эьтироф этиб келган.[1. П^-3022-сон 3.05.2017 й.] Бу борада хукуматимиз томонидан ёш авлодни хар тамонлама илгор ва етук килиб тарбиялаш борасида куплаб самарали ишлар олиб борилмокда. Хусусан, келажак авлодга мусика сир-асрорларини ургатиши борасида устозлар кумаги остида билимларини ошириши, узининг ижрочилик махоратини намаён этишлари учун барча шарт-шароитлар яратиб берилмокда.

Коракалпок мусика маданиятида, Урта Осиёнинг бошка халклари сингари, узининг мураккаб ички тузилишига эга булган асосий катламлари: анъанавий мусика ва Европа композиторлик ижодиёти асосида ривожланган профессионал (ёзма) турдаги замонавий мусика санъати мисолида гавдаланади. Хусусан, Коракалпогистон мусика хаётида фольклор ва анъанавий мусика санъати жанрлари (бахси, жырау, киссахонлик) ва янги ижро жанрлари (симфоник мусика, балет, опера) ривожланиб бормокда. Зеро, анъанавий мусика маданиятининг бошка турлари ва жанрлари билан бирга, жырау ва баксалар ижоди Коракалпок халкининг асл миллий маданий кадриятларининг ифодаси сифатида узининг маданий ахамиятига эга.

Тарихга назар ташласак, эрамизнинг биринчи асрига тегишли ажойиб маданий мерос сифатида «Айиртам»дан топилган «Уд» асбоби, 1946 йили археологик экспедиция натижасида «Топирак кальадан» тошга уйиб чизилган расмда «Арфа» чалиб турган мусикачини хам 1947 йили яна шу тупроклардан икки торли дутор туридаги чолгу асбобини ушлаб турган инсон фрагментини топилиши бунинг яккол далилидир. Мана шу мусика асбобларининг расми чизилган ёдгорликнинг, шунингдек огзаки ва ёзма битиклардан коракалпок халкининг ота-боболаримизнинг маконидан топилиши хам кенг тармокли коракалпок халкининг бошка тугишган миллатлар халклардаги сингари, мусика маданиятига эга булганлигидан даракдир. [2.Б.215]

Коракалпок мусика маданияти миллий огзаки ижодда гавдаланади. Миллий мусикий маданият мусикани ташувчи ва саклаб колувчи ижодкорлар -кушикчи, бахши, кушикчи дутор чолгуси журлигида кушик ва достонларни ижро этувчи)лар, хикоячи жырау, кахрамонлик хикояларни баён килувчи киссахонлар томонидан намойиш килинади. Улар орасида Гарибнияз, Ешбай, Акимбет, Муса, Суеу, Шерназар, Арзй, Жуман, Есжан, Жапак Оринбай.

1919 йили «Турткул»да илк бора мусикий драматик жамоа булими очилди. Бу жамоа барча тугаракларга бошчилик этиб, шахарлар билан кишлокларда концертлар ташкил килинди. Бу жамоа узининг касбий фаолиятини кучайтириш учун марказий шахарлардан тажрибали кадрларни жалб килди.

1925 йили Туркулда «Тан нур» труппаси шакл топди. 1925-йили январь ойидан бошлаб «Коракалпок труппаси» деб номланиб, хозирги Коракалпок мусикали академик театрининг негизини ташкил этди. Бу жамоанинг репертуари бир актли спектакль, интермедия ва яна бошка жанрлардан иборат эди. Уларда халк ва мумтоз куй-кушиклари - «Бозатау», «Шимбай», «Галгалай», «Недаг» кушиклари ва «Нар ийдирген», «Нама баси», «Кара жорга», «Пахай», «Ариухан» куйлари жой олди. Бу спектаклларда хор, ансамбль, декламация ва хазил сузли шеърий номерлар айтиладиган булди. Театр узининг дастлабки ун йиллиги давомида КАвезовнинг «Тилек жолинда»,

А.Утеповнинг «Жездежан», «Зиндан», «Ашик; зари», «Шалеке бай», «Гуман», «Тенин тапккан киз», С.Мажитовнинг «Ерназар ала куз» каби мусиккали пьесалар ва интермедияларни сахналаштирди.

Мусикка тадкиккотчиси А.Затаевич 1924 йиллари Республикамизнинг Шимбай, Кешейли, Караузяк, Тахтакупир, Турткул туманларига сафар килганида 25 та коракалпокк хал; мусиккаларини ёзиб олган. Бу куйлар орасида коракалпок халккининг ичидан буткул унутилиб бораётганлари хам учрайди. Масалан: Тахтакупирлик Сайтбек Жаримбетов ижросида ноталаштирилган «Ерназар алакоз», «Социялистик курилис», Караузякли Генжебай Жакксимуратовнинг ижросида «Шимбай каласина бара бер», туркумли Жолдас Жумановнинг ижросидагилари «Турали шали» ва бошкка куйлар алохида эътиборга молик.[3.Б.90-92]

1925-1926 йиллари мусиккачи тад;и;отчиси, фольклорист В.Успенский Туркманистон территориясига йул олган экспедициясида бир ;анча куйларни йигиб, туплам килиб чиккаради. Бу китобда Порси (Калинин) Хожели, Кунгирот туманларидан ёзиб олинган куйлари орасида Коракалпокк куйлари хам бор. Хрзирда Кора;алпо; халкки орасида ушбу куйлар, жумладан: «Айжамал», «Жигали еки», «Ауезим», «Дургалар», «Салти;», «Хожа багман», «Мухаллес», «Кор киз», «Нарийдирген», «Яр анда калди» ва бошкка куйлар оммалашиб катта давраларда ижро этилиб келинади.

1930-йили давлат сиёсати таъсирида укувчилар орасида «Комсомол», «Жана дийхан», «Пионер», «Женгежан», «Кази ийшан» сингари янги мазмундаги куй-кушиклар пайдо булди. Шу йилларда Каракалпак миллий театрининг дастлабки мусикали драма ва комедиялари учун муси;а туплаш ва яратиш ишларида биркатор ижодкорлар мехнат килдилар: композиторлар -Ж.Шамуратов Б.Туманян, Г.Компонеес, В.Шафранников, А.Халимовлар хамда драматурглар - А.Утегенов, С.Мажитов, А.Бегимов, Н.Даукараев, А.Ауезва, М.Дарибаев, Ж.Аймурзаев, Т.Сейтжановлар. Улар янги очилган театрнинг репертуарини халк образлари, мавзулари, куйлари билан бойитиш ишларига салмокли хисса кушган. [5.Б.259-260]

Шу билан бирга, композитор Жапак Шамуратов (1893-йили таваллуд топган) 200 дан зиёд мусикий асарлар муаллифидир. Унинг ижодида алохида эътибор кушикк ва оёк-уйин ракслари, дутор чолгуси учун куй-намалари эгаллайди. Ж.Шамуратовни композиторлик услуби коракалпок халк достонлари, бахши жырау ва халк урф-одат куй-кушиклари хамда хофиз бахшиларнинг ижро йуллига хамоханглиги боис, у яратган кушик ва ракслар -«Гариб ашик», «Саятхан хамра», «Ашик Нажеп Даулетярбек» каби лирик достонларида ва туй маросимларида ижро этилиб келмокда.

Иккинчи Жахон уруши йиллари Республика маркази булган Туркул шахрига келган Киев Консерваториясининг профессори Г.И.Компонеес (1946-1973-йилларгача мехнат килган) ва В.Г.Шафранников Коракалпок халк меросини саклаб колишда ва мусика санъатини ривожига уз хиссаларини кушдилар. Жумладан, 100 га якин каракалпак халк куйларини фольклор экспедиция жараёнларида ёзиб олиб, В.Беляеевнинг редакторлиги [2.Б.12] остида туплам куринишида босмадан чикди. Х,амда ушбу куйлар асосида В.Шафранников янги мусикий асарлар яратишга муваффак булди. Хусусан, тупламнинг 18 та куйи мусика асбоблари - баян ва аккордион учун кайта ишланиб, «Народная музыка каракалпакии» номи билан Москвада нашр юзини курди. Айнан В.Шафранников Коракалпогистон ижодкорлари томонидан жахон мусика жанрлари ва шаклларини узлаштириш учун мутахассисларни жалб килган ва хозирги замон композиторларлик мактабини пойдеворига асос солган шахслардан бири хисобланади.

Композитор коракалпок халк куйлар асосида - фортепиано, скрипка, дамли чолгулар, ансамбль ва оркестр жамоалари учун пьесалар, маршлар, ракслар ва куйлар яратди. Унинг уруш мавзусига ёзилган «Фашизмга улим», «Будений жауга атланди» ва бошка кушикларни ва мусикали драмалари тарихий ва маданий эсдаликлар сифатида сакланиб колди.[4.Б.244-249]

У хамкасби Ж.Шамуратов билан биргаликда «Тазагул», «Арал кизи», «Лейтенант Елмуратов» хамда узи басталаган «Алпамис» ва «Кирик киз» номли уруш мавзусига багишланган мусикали драмалари куп йиллар мобайнида театр репертуарида муносиб урин эгаллаб келди. Ушбу асарларнинг драматургик услуби миллий опера ва балет намуналарини пайдо булишида мухим асос булди. Айникса В.Шафранниковнинг «Алпамис» ва «Кирик киз» драмаларининг сахна харакатлари, мусикий-драматургик ривож услуби бу жанрда эришилган мухим ютуклар намунаси ва келгуси ижодкорлар учун изланишлар лабораторияси булиб колди.

Яна бир ёркин ижодкорлардан бири композитор Б.Ф.Гиенко шогирди Абдирейим Султанов (1930) 40 йилга якин умрини Коракалпок мусика маданиятининг ривожига багишлади ва мактовга муносиб шогирдлар етиштирди.

А.Султановнинг сай-харакати билан Халк чолгулари оркестри тузилди хамда Урта Осиё халклари мусикаси, рус ва чет эл композиторларининг асарлари ушбу оркестр учун мослаштирди ва кайта ишланди. Бундан ташкари композитор Коракалпок халк куй-кошикларини оркестрга мослаштириб янги жанрларда асарлар яратади. У ташкил килган оркестр уз ватани ва кушни Республика шахарларида танилди. [6.Б.31]

Композитор мусикали театр сохдсида хам ижод килади. Ф.Назаров, Х.Турдикулов, А.Халимов, Г.Аманиязовлар билан хдмкорликда - «Раушан» ва «Ариулар» (Ф.Назаров), «Кирли сокпаклар» (А.Халимов), «Арал хауаси» (Г.Аманиязов) каби драма ва комедияларга мусика яратади. Хдмкасблари билан Аженияз сузига 32 та кушиклар туркумини ёзади. «Бозатау» хор ва оркестри, мактаб дарсликлари учун кичик пьесалар, халк чолгулари оркестри учун рапсодия ва сюиталар басталаган.

1936 йили халк эътиборини козонган ижодкорларни кенг жамоага танитиш учун уларнинг овозлари грампластинкага ёзиб олиш максадида Турткулда катта мусобака утказилди. Унинг натижасида энг юкори бахоланган ижодкорлар, шулардан - Ж.Шамуратов, Е.Косполатов, И.Патуллаев, КАхметовлар танлаб олинди. Улар Москва залларида концертлар берди ва пластинкага ёзиб олинди. [7.Б.54]

1938 йили Коракалпогистонда мусика санъатини янада ривожлантириш максадида бир катор ижодкорлар иш олиб бордилар. Жумладан, композитор Д.Туманян халк куйларини кайта ишлаб, фортепиано, скрипка, виолончель чолгулари ижро килишга мослаштирди. Бахши Ж.Шамуратов билан биргаликда С.Мажитовнинг «Багдагул» пьесасининг янги вариантига мусика ёзди. Пьесада коракалпок халк куйлари: «Бозатау», «Адиннан», «Дийдим аман», «Зарли киз», «Мухаллес», «Бесперде», «Айжамал», «Ах назли яр», «Азизим», «Дад алиннен», «Не пайда» ва бошка асарлар янги охднг-буёклар билан, огишма ва нолалар билан бойитилиб, куп кисмли мусика яратилди.

Фойдаланган адабиётлар

1. Маданият ва санъат сохасини янада ривожлантириш ва такомиллаштириш чора-тадбирлари хусусида Узбекистон Республикаси Президентининг ПК-3022-сон Карори. 3.05.2017 й.

2. Адамбаева Т. Музыкальная культура каракалпакского народа дооктябрьского периода. //АН КазССР. Ин-т литературы и искусства им. М.О. Ауэзова - Алма-Ата, 1967.

3. Вызго Т. Опера и музыкальная драма //в сб.: Музыкальная культура Сов. Узбекистана - Т., 1955

4. Ганзбург Г. О перспективах либреттологии / Музыкальный театр ХХ века: События, проблемы, итоги, перспективы / Ред.-сост. А.Баева, Е.Куриленко. - М.: Едиториал УРСС, 2004. - С. 244-249.

5. Джумаев Т. «Проделки Майсары» - первая узбекская комическая опера. // Вопросы музыкальной культуры Узбекистана. Выпуск 1. - Т., 1961

6. Друскин М. Вопросы музыкальной драматургии оперы. - Л.: Музгиз, 1952.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.