Научная статья на тему 'ҚОРАҚАЛПОҚ “ГУЛАЙИМ” ОПЕРАСИНИНГ ДРАМАТУРГИЯСИ'

ҚОРАҚАЛПОҚ “ГУЛАЙИМ” ОПЕРАСИНИНГ ДРАМАТУРГИЯСИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
11
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
кобыз / дутор / достон / опера / бастакор / миллий анъаналар / мусиқий таҳлил

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Алтынай Бекполатова

Ушбу мақолада композитор томонидан айнан халқ достон санъатининг ёрқин вакили жырау образини яратишда миллий ижро анъаналарига мурожаат қилиши эътиборга молик. Қобыз ва дутор чолғуларининг садолари қорақалпоқ халқининг миллий руҳиятини намойиш этишда, асарнинг жанр белгисини ёритишда асос қилиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҚОРАҚАЛПОҚ “ГУЛАЙИМ” ОПЕРАСИНИНГ ДРАМАТУРГИЯСИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific Methodical Journal / https://oac.dsmi-qf.uz Volume 4 Issue 6 / December 2023

КОРАКАЛПОК "ГУЛАЙИМ" ОПЕРАСИНИНГ ДРАМАТУРГИЯСИ

Алтынай Бекполатова Узбекистан давлат санъат ва маданият институти Нукус филиали

Аннотация: Ушбу маколада композитор томонидан айнан халк достон санъатининг ёркин вакили - жырау образини яратишда миллий ижро анъаналарига мурожаат килиши эътиборга молик. Кобыз ва дутор чолгуларининг садолари коракалпок халкининг миллий рухиятини намойиш этишда, асарнинг жанр белгисини ёритишда асос килиб берилган.

Калит сузлар: кобыз, дутор, достон, опера, бастакор, миллий анъаналар, мусикий тахлил

DRAMATURGY OF THE KАRAKALPАK OPERA "GULAYIM"

Altynay Bekpolatova Uzbekistan State Institute of Art and Culture Nukus branch

Abstract: In this article, it is noteworthy that the composer turns to national performance traditions in creating the image of jyrau, a bright representative of folk epic art. The sounds of the kobyz and dutor instruments are used as a basis for showing the national spirit of the Karakalpak people and highlighting the genre of the work.

Keywords: kobyz, dutor, epic, opera, composer, national traditions, musical analysis

Маълумки, коракалпок халкининг куп асрлик ижодиёти узининг ёркин ва бетакрор мусика санъати, ижрочилик кирралари билан эътиборни тортади. ХХ асрлар урталарида дадил кадамлар билан республикада ривож топган композиторлик ижодиёти хам, Европа ва миллий санъат негизида ривож топиб, куп овозли тизимга асосланган чолгу ва вокал мусикасида, сахнавий асарлар яратишга узининг ютуклари билан кириб келади. Н.Мухаммединов, К.Демисинов, С.Палуанов, Г.Аманиязов, Д.Жанабаева, К.Абдуллаев каби коракалпок композиторлари ижодида янги жанрларни узлаштириш, уларни миллий анъаналар билан пайванд этган холда бадиий баркамол мусикий ижод намуналари яратилиши кузга ташланади. Нажиммаддин Мухаммеддиновнинг каламига мансуб «Гулайим» операси шулар жумласидан.

Ажойиб публицист ва таникли коракалпок шоираси Гулистон Матякубова томонидан уз вактида, коракалпок достон санъатининг мохир ижрочиси,

Курбанбай жырау Тажибай угли томонидан ижро килинган «Кирик киз» достонининг варианти асосида «Гулайим» операси учун либретто1 яратди. Маълум булишича «Кирик киз» достонининг сахнавий талкинга таникли коракалпок шоир Амет Шамуратов кул урган ва 1950 йилда куп актлик «Кирк киз» мусикали драмасини яратади. Кейинчалик мазкур асар «Коракалпок адабиёти ва санъати» (хозирги «Амударё») журналида нашр юзини курди.

Гулистон Матякубованинг 1995 йили нашр этилган «Интизорлик» номли тупламида урин олган «Гулайим» асари, композитор Н.Мухаммеддиновни узининг ёркин образлар доираси билан эътиборини жалб килиб, адаби пойдевор асосида опера яратишга ундади. Композитор ва либретточининг узаро икки йиллик ижодий хамкорлиги асосида 2019 йили 5 октябрь куни «Гулайим» операнинг илк премьераси булиб утди.

Опера IV-акт, 6 та парда ва 11-куринишдан2: увертюра, 6 та ария - 2 та Гулайим, 1 та Аллаяр, 1 та Сарбиназ,1 та Суртайшан; 4 та кизлар ва 1 та эркаклар ва аёллар хори; 3 та дуэт - Аллаяр ва Гулайим, Нодиршох ва Кулимбет, Гулайим ва Арислан; 3 та жырау хамда халк куйи "Киз минайим"га кизлар ракси номерлардан ташкил топиб, томошабинларга XVI аср охири -XVII асрнинг бошларида Туркистон руй берган тарихий вокеаларнинг сахифаларини очиб беради. Гулайим исмли киз отасига уз ихтиёрини билдириб, юртини химоя килишга боришга карор килади. Кирк кизни бирлаштирган ва уларни озодлик учун бошкарган 18 ёшли киз (Гулайим) уз жасорати ва ёвуз кучларга карши чикиши билан шарк халклари хотирасида уз урнини эгаллади.

Операда Шарк халкларининг аёллари образига янгича талкин берилган. Аёлларининг табиатига хос булган нозиклик, гузаллик ва жозиба, вакт-келганда катъиятлик, жасорат ва жанговар рухга узгаришида намоён булди. Операда жасорат ва кураш билан бирга Хоразм ва Коракалпок халклари орасида азалий хамдустлик ришталарига алохида ургу берилган ва сахнавий асарнинг сюжетида урин олган турли вокеалари оркали ёритиб берилган.

Нажиммаддин Мухаммеддинов Хоразм ва Коракалпок халкларини мусикий тавсифида айнан мазкур халкларининг бой ва ранго-ранг фольклорига мансуб куйларидан махоратли фойдаланган. Улар кайта ишланган куринишда, симфоник мусиканинг ифода воситалари ва бадиий тили ёрдамида ривожлантирилиб, сахна асарининг драматургиясига табиий равишда

1 Либреттосида Гулайим бошчилигидаги кирк киз жасорати хакида баён килади. Ужар Гулайим, отаси Аллайёрнинг каршилик курсатганига карамай, калмок хони Суртаиш билан урушга кириш учун харбий тайёргарлик куради. Душманлар ватандош кизларни, шунингдек Гулайимни отасини хам улдиришади. Барча тусикларга карамай, кизлар жанг майдонига чикиб, душман боскинчиларини маглуб киладилар.

Либретто учун асос булган матнда Гулайим ва жасур кизларнинг бошидан кечирган яна бир катор вокеаларни куришингиз мумкин. Улар она юртнинг хар бир ховучи учун курашдилар ва уни душман хавфидан озод килдилар ...

2 I-акт: 2 парда 3 та куриниш; II-акт: 1 парда 4 та куриниш; III-акт: 2 парда 2 та куриниш; IV-акт: 1 парда 2 та куринишдан иборат.

ГТТТуЙ^^й] 534 ISSN 2181-063X / Impact Factor 4.047 (SJIF 2021)

сингдирилиб асарнинг бадиий ютугини очиб берган. Композитор куйларни асосида сирланган кенг мусикий-ифодавий имкониятларини очиб беришга муваффак булган.

Композитор томонидан айнан халк достон санъатининг ёркин вакили -жырау образини яратишда миллий ижро анъаналарига мурожаат килиши эътиборга молик. Кобыз ва дутор чолгуларининг садолари коракалпок халкининг миллий рухиятини намойиш этишда, асарнинг жанр белгисини ёритишда асос килиб берилган. Уз навбатида бундай талкин композиторлик услубини янги ифодавий воситалари кулланишини намоён килиб, муаллифлик ижодий услубини узга кирраларини очилишига хизмат килганини курамиз. Кобыз чолгусига асарни макон ва даври - вокеалар содир булган жой, каерда ва кай тарзда руй бергани хакида баён килиш вазифаси юкланган.

Операни премьерасида Гулайим образини3 биринчи талкинчиси Тошкент Давлат маданият ва санъат институти Нукус Филиали талабаси Мехрибан Жиемуратова илк бор сахнага чикди ва бу ёш санъаткор учун ута масъулиятли партияга айланди. Купинча операнинг асосий кахрамонлари режиссёрлар томонидан кузга куринган, тажриба эга булган артист хонандалари жалб килинади. Гулайим ёшига монанд ёш санъаткор кизни таклиф килиш режиссёр томонидан маълум маънода ботирлик хам эди. Бош кахрамон ариясидаги тесситура ва овоз диапазонининг кенглиги (учинчи октавадаги «до» ва «ре» ноталарини кийналмасдан ижро килиши) бундан далолат беради. Аммо Мехрибан Жиемуратова ижодий сезгирлиги билан унга юкланган вазифаларни муваффакиятли амалга оширди. Ботир кизнинг сахнадаги чаккон харакатлари, шу билан бирга унга юклатилган мураккаб ижрочилик нуктаи назардан арияларни махорат билан талкин килишини томошабинлар гувохи булди.

Шу жумладан, Арсылан образини тенор овоз сохиби Исламбек Махамадияров, Аллаяр партиясини Коракалпогистонда хизмат курсатган артист Дарибай Хожабергенов, Сарбиноз образини эса Коракалпогистонда хизмат курсатган артист Элиза Айтниязова, Надир-шах образини «Нихол» мукофоти совриндори Наврузбек Махамадияров, Суртайша киёфасини «Ягонасан мукаддас ватан» курик танлови голиби Сапарбай Шерманов каби хонандалар талкинида такдим этилди.

Опера табиятнинг жонланиши сахнаси [I-акт, 1-куриниш] билан томошабинга намоён булади: кенг дала, очик осмон чулистон ва чигириткаларнинг чирилдаши, осмоннинг хар жойларида оппок булутлар тог

3 Опера кахрамонлари: Гулайим (17-18 ёшларида); Аллаяр - Гулайимнинг отаси;Аксингул - Гулайимнинг онаси; Бегзода - Гулайимнинг янгаси; Сарбиназ - Гулайимнинг саркардаси; Суйин - Аллаярнинг чупони; Сайеке - Бий угли; Надиршах - Иран шахи; Суртайша - Калмак хони; Арыслан - Хоразм боитр йигити; Алтинай унинг синглиси; Бекежан - онаси; Кулымбет - Надиршах вазири; Мастан кемпир; Шоир; Мулазим; Баксы жырау; Туткин йигит; Карвонбоши; Бийлер. Гулайимнинг кирик кизи; Нокер, лашкерлери сокчилар;, Асирлар (туткинчилар) ва. б.

ГТТТТВ^^Н] 535 ISSN 2181-063X / Impact Factor 4.047 (SJIF 2021)

SaFpunapuga ktouh rynnap ohhhhö, ^tipay SaKcunapHuHr KeHrauKnap Ba KeHr ocmohhu aHparuS TypraH eKuMnu oxaHru эmнтпнmн Ba yHra opKecTp ^yp SynuS xaMoxaHr rapMoHua xocun Kunumu SunaH SomnaHagu.

Andante conb-SeMont Ma^op TOHannuru opKecTpHHHr nuraBpa, ypMa-3ap6nu, Topnu, aron-gaMnu nonrynapu u^pocuga xyggu TynKHHnaHuS KenaeTraH xa^xarap xHCCHHH ynroTuö onepaHuHr gpaMaruK KaM^^TuHu HaMoum этнпagн. AcTa-ceKuH Kyfi oxaHru cokuh Tyc ohus Sopagu. MaB3y эca aron gaMnu Ba Topnu nonrynapHuHr aKKopgnu ^aKTypacu SunaH ^tipay ko6u3 acSoSura ^yp SynraH xonga opKecTp oxaHruHu TyngupuS Kypcaragu (mucoh №1).

^tipay: «EyryHru yTraH 3aMoHga oHa ropra TypKucTOHga AnnaapgeK Soh Syngu, Sofu ^aHHaT ^oh Syngu, HuruTnapu Mapg tohboh cyny Kronapu rynafiuM xoh xroMarara man Syngu, ®:aHHaraapgaH ^yHairuH ToHrru ohum HuaT ucTaKnapuHu KyHnaruH xypcaHg SyncuH rynafiuM» - geS KyHnafigu Ba opKecTp my cynapra ^aBoSaH aHrpaögu (mucoh № 2):

V-ni. [

V-ui. II

VJt.

Vc,

Ch,

vi I'lJa ■ - 'A'bipay k k \ M J hh;- —n-v -\-rlnr-hir=

im'-iq, JL\\} n "t^Ft < n J n J1 J1 J •J ' d • Ej' pNH-ra (it ken »-naii-.u, i--"i--- * *■ a-ta ■ r » m mm *yp-m lyti Kiic-ian-,ia --- —^ * * »-j* * ' Ki pa Kä,i-nat t-jMH - m X.

' * * — . s r- J r j — 'J '—U- J — r-

n - * ; ——H * # * 1 j J J -J— * —J j- j : J 3= #= H— ~—J—3= m * ■__'

S» H * J w m f f ' » —' m-f-W- m m * » * • r mm» r*-m-f— «

3 /1, - —_:— * r r J r r M r ' j ■ r y

m j ' J f d --f- -

Жыраунинг овози кучайган сари осмон хам ёриша бойлайди ва тиник осмонда куёш куринади, жыраунинг овозли узок-узокларга таркалиб аста секин йуколиб боради худди одам узоклашиб кетгандек мусикада гавдаланади.

Шу пайт кизларнинг енгил кадам билан утов ичидан сарви буйли кетма-кет чика бошлашади уларнинг чиройли кугусидан кушлар хам чигиртгалар хам тиниб колади. Кизлар хори «Эй момолар азиз рухи мадаткор зиёлар кулланглар кулсин хурсанд булсин Гулайим» - деб куйлашади. Сунг, Гулайимнинг саркардаларидан бири булган Сарбиназ [23-ракам] сахнага чикиб у хакида чиройли тарифлар бериб, «...Гулайимни бизга жунатгин бахт шамолини уйготгин энди» - сузлари билан она табиатга мурожаат килади. Шу вакт оркестрда торли чолгулар гурухи валторна журлигида Сарвиноз куйни тезлаштирилган харакатта давом эттиради (мисол № 3):

Гулайимнинг илк арияси отасига - «тонглар отиб келади, тогдан шамол елади, отлар мингим келади, беринг ота ихтиёримни узимга» дея мурожаат килади. Гулайимни канизаклари ураб олиб кийинтира бошлайди.

Шу пайт, Гулайимнинг отаси Аллаяр кизининг олдига келиб, белидаги шамширини бошини эгган холда кизига беради «...бу кароринг мени ташвишга солди, чин ошигинг Суйинжан билан бирга бахтли булсанг булар эди» - деб, кизини уша чупон йигит билан учрашувга чикишга кундиради.

Операда жырау уч маротаба якка ва оркестр журлигида чикишлар килади. У оркестр жарангига яхлит куйилиб узгача миллий колорит яратишга хизмат килади. Жыраунинг иккинчи ижроси бошланади, унга Арыслан ва Гулайимнинг дуэти, кейин эса Сарбиназнинг арияси ва кизлар хори, сунг бахши куйлайди. Бу катта сахна ракс ва кизлар хори кушилиб, барча иштрокчилар бирга Гулайим отаси Аллаярдан рухсат сурайди. Оркестрда флейта, валторна, фагот, литавра чолгулари триоллар ва ун олтиталик чузимдаги ритмик харакатлар билан торли чолгуларга хамоханг билан шу катта сахнага якун ясалади.

Табият салкинаво тоглар багридан Гулайим келиб отдан тушади ва чупон йигит Суйинжан билан учрашувга келган эди [2-куриниш]. Негадир юурагим титрар, уша тушумда курган йигит мени чин ёримдир деб уйлаб, отаси айтган йигитни сева олмасам керак деб турганида Суйинжан хам келади. Гулайимга бу йигит ёкмайди чунки у нозикрок момиласи яхши эмас хуллас Гулайимнинг кунглидан чикмади, Гулайимга кел бахгимга юл булсин деб турганида Гулайим бу чулларда мен уз чин севгимни яъни тушумда курган шахзодамни излайман коч йулимдан чупон эй йигит деди.Чин ошигинг Суйинбек мен сени излаб келдим деди Гулайим кет бу ердан жахлимга тегма деб уни елкасидан ушлаб отига миндириб отаси олдига олиб боради юлкиниб.

Туй тараддуди кураётган Аллаяр бий утовида, ёши карилар йигилган, козон учок пиширилган, бахси жирау тупланган пайтда узокдан бир отнинг дупурлаши эшитилади караса кизи Гулайим чупон йигит Суйинни судраб олиб келиб отасининг олдига ташлайди. Ота агар шундай овсарга турмушга чиксам афсусланмайсизми мен бунга тегмайман кетдим улдирсангиз хам бу овсарга тегмайман деб кирк кизлари билан кетиб колади. Кирик кизлари билан тоглар тарафдан утов куриб уша жойда уришишга тайёргарлик килишади ундан Гулайимнинг келин ойиси Бегзада хабар олиб туришади.

Миюали баг sostenuto темпида ля-минор тоналлигида мураккаб икки кисмли шаклда ёзилган. Фагот-^-П арпеджиоли фактурасида, Контрафагот эса биринчи хиссани курсатиб турибди, куйни давом эттирган холда кларнет чолгуси кушилади. 24-ракамдан флейта, торли чолгулар октавали интервалларни, валторна эса квинта интервалларида куйни тулдириб боради. Ритм жихатидан триоллар ва ун олтиталик ноталар билан ёгоч дамлиларда ривожланиб шиддат билан тремола охангида тугайди бу куриниш Allegro темпида, ля минор тоналлигида [26-ракамдан] кларнет, торли чолгулар остинатали ритмда ун олтитали чузимдаги ноталар билан тамбурино нимчорак ноталар ижросида соло эса кларнет I узун нота яримталик чузимда худди уз еридан хайрлашув кайгули оханглари билан унга аёллар хори хам кушилади ва мис дамли, ягоч дамли чолгулар хис туйгуларни драматургик образда кучайтириб берган торли чолгулар остинатали ритмларда тулдирган.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Ходжаметова Г.И. "Становление и развитие хореографического искусства в Республике Каракалпакстан." Science and Education 1.5 (2020): 251258.

2. Ходжаметова, Г. "Коракалпок халкининг миллий маданий кадриятларининг ифодаси." Journal of Culture and Art 1.9 (2023): 9-13.

3. Ходжаметова Г. "История развития искусства хореографии в каракалпакии." Journal of Fundamental Studies 1.10 (2023): 117-122.

4. Ходжаметова Г. "Исторические, культурные и духовные традиции Каракалпакского народа." Journal of Culture and Art 1.6 (2023): 3-7.

5. Ходжаметова Г. "Замонавий фортепиано мусикаси ижрочилик маданиятининг услубий ранг-баранглиги." Journal of Culture and art 1.1 (2023):

6. Khodjametova G. "Dastans are the main genre of Karakalpak folklore." International journal of social science & interdisciplinary research issn: 2277-3630 Impact factor: 7.429 12.02 (2023): 52-54.

7. Xodjametova, Gulchira. "O'quvchi tarbiyasida individual yondashish samaradorligini oshirishi." Евразийский журнал социальных наук, философии и культуры 3.1 part 3 (2023): 101-105.

8. Alliyarova M., Xodjametova G. "O'quvchilarning qo'shiq aytishida ustozning ta'sir etish usullari." Miasto przyszlosci 27 (2022): 123-124.

9. Xodjametova G. "Dirijyorlik etishda qo 'llarning togri holati." Oriental art and culture 3.1 (2022): 465-470.

10. Xodjametova G. "Dirijyorlikda о 'ng va chap qo 'lning alohida va umumiy vazifalari." Oriental art and Culture 2.4 (2021): 388-392.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.