CC BY
0UDK 633.511:631.
OPTIMALLAÇDIRILMIÇ AQROTEXNIKI T9DBIRL9RIN PAMBIQ SORTLARININ BOY УЭ UMUMI INKIÇAF DINAMIKASINA T9SIRI
NiZAMiAQUB OGLU SEYiDQLiYEV
A.e.d, professor
Azarbaycan Dovlat Aqrar Universiteti, Ûmumi akinçilik, genetika va seleksiya
kafedrasi, Ganca, Azarbaycan
AZAD Q9NB9R OGLU iBRAHiMOV
A.e.f.d, dosent
Azarbaycan Dovlat Aqrar Universiteti, Ûmumi akinçilik, genetika va seleksiya
kafedrasi, Ganca, Azarbaycan
XALIQ QURBAN OGLU X9LÎLOV
A.e.f.d, dosent
Azarbaycan Dovlat Aqrar Universiteti, Bitkiçilik kafedrasi, Ganca, Azarbaycan
MiNA ZAMAN QIZI M9MM9DOVA, AYT9N iLHAM QIZI ZEYNALOVA
Ba§ muallim
Azarbaycan Dovlat Aqrar Universiteti, Ûmumi akinçilik, genetika va seleksiya
kafedrasi, Ganca, Azarbaycan
Xulasa: Hdr hansi bir pambiq sortu olursa olsun, onun torpaq-iqlim §araitina vd tatbiq olunan aqrotexniki tadbirlara munasibati muxtalifdir. Tadqiqat i§inda da asas maqsad torpaq iqlim §araiti nazara alinmaqla optimalla§dirilmi§ kompleks aqrotexniki tadbirlarin tadqiq olunan pambiq sortlarinin boy va inki§afina tasirini oyranmakdan ibarat olmu§dur. Tadqiqat i§inin proqram va metodikasina uygun olaraq sahada mutamadi olaraq fenoloji mu§ahidalar aparilmi§dir. Tadqiqat i§i xususi ahamiyyat kasb edir. Sortlarin inki§affazalari arasinda olan farq va elacada umumi inki§af dinamikasina aqrotexniki tadbirlarin tasiri elmi §akilda ara§dirilmi§dir. Tacruba sahasinda Б.А. Dospexov, N.N.Baranova va S.Z.Allahyarovun hazirladiqlari tadqiqat metodundan istifada edarak tadqiqat i§i 9 variantdan va har bir variant isa metodikaya uygun olaraq 4 takrardan ibarat olmaqla 36 lakda yerina yetirilmi§dir. Tatbiq olunan aqrotexniki tadbirlar sortlarda struktur gostaricilarin har birina farqli §akilda tasir gostarmi§dir.
Agar sozlar: Pambiq, mahsuldarliq, ucvurma, yigim muddatlari, sapin usullari, gubra normalari, inki§af . fazalari, boy, asas govdanin hundurluyu.
Giri§. Pambiq strateji ahamiyyata malik olan texniki bitkidir. Pambigin istehsali xususi qulluq talab edir. Orta hesabla 160 guna yeti§an bu bitkini minimum orta illik 19° C temperatur olduqda akmak lazimdir. Dunyada taxminan 50-a yaxin novu var va 100-dan 9ox olkada istehsal olunur.
2023-cu ilda dunyada 26 milyon ton pambiq istehsal olunub va bunun da 80% -i 10 olkanin payina du§ur. Dunyada an 90X pambiq istehsali ila ma§gul olan olkalar isa Hindistan, AB§ va £indir. Ela idxal edan olkalarin birincisi da yena £indir. Pambiq becaran olkalarin 4-u ham da pambiq idxal edir. Bu da istehsalin daxili talabatin odanilmamasinin gostaricisidir. Olkamiz isa bu gostariciya gora dunya uzra 21 -ci yerda qararla§ib.
"Azarbaycan Respublikasinda pambiq9iligin inki§afina dair 2017-2022-ci illar u9un Dovlat Proqrami" (bundan sonra - Dovlat Proqrami) pambiq9iliga dovlat dastayinin guclandi-rilmasina va bu sahada problemlarin hallina yonaldilmi§dir [1].
Pambiq9iliqda iqtisadi göstaricilarin, o cümlada da xalis galirin va rentabellik saviyyasinin yüksaldilmasi ü9ün nazarda tutulan illik aqrotexniki taqvim planina düzgün amal olunmali, tezyeti§an va mahsuldar sortlarin akilmasina üstünlük verilmali, aksar mahsulun ma§inla yigilmasina, yeni texnologiyalarin tatbiqina va sair tadbirlara daha geni§ yer verilmalidir.
Pambiq akilan rayonlarda heyvandarliq kand tasarrüfatinin an mühüm sahalarindan biri hesab edilir. Mal-qaranin bütün yem növlari ila tamam tamin edilmasi ü9ün tarla növbali akinlarindan ba§qa. Yem növbali akinlari da planli §akilda tatbiq olunmalidir.
Pambiq bitkisi 9iyidin cücarmasindan ba§layaraq, yeni 9iyidin amala galmasina qadar müxtalif inki§af fazalari kü9ir. Bu inki§af fazalarini marhalali va ardicil §akilda ke9irmadan pambiq bitkisi meyva amala gatira bilmaz. Bunun ü9ünda becarma texnologiyalarinin optimalla§dirilmasina böyük talabat vardir. Pambiq bitkisi na qadar tezyeti§an va becarilma §araiti na qadar yax§i olarsa. inki§af fazasi bir qadar qisa olar va ya aksina, pambiq bitkisi gecyeti§an va becarilma §araiti yax§i olmazsa inki§af fazasi uzanmi§ olar.
ismayilova A.i. (2022) apardigi tadqiqat i§ini naticasi olaraq qeyd edir ki, sapin müddatlari pamiq bitkisinin bütün inki§af fazalarinin mü§ahida olunmasinda mühüm rol oynayir. Ganca-2 va Ganca-80 sortlari müxtalif sapin müddatlari zamininda müqayisali öyranilmi§dir. Malumdur ki, pambiq bitkisi ü9ün optimal sapin müddati torpaqda 12-140C temperatur olduqda hesab olunur. Lakin, son dövrlarda iqlim dayi§kanliyinin mü§ahida olunmasi sapin müddatlarinin bir qadar farqli §akilda apatrilmasini talab edir. Öyrandiyimiz tadqiqatda har iki sortla 10 aprel, 20 aprel va 300 aprel tarixlarinda sapin aparilmi§dir. Har iki sortda göstaricilar 20 aprel tarixinda sapin aparilan variantlarda mü§ahida edilmi§dir [2,s.4].
Драгавцев В.А. (2015) Apardigi tadqiqat i§ina asaslanaraq göstarir ki, har bir bitkinin yüksak va keyfiyyatli mahsul vermasi, seleksiya i§larinin düzgün yerina yetirilmasindan, alinan sortlarin va hibridlarin mahsuldarligindan, elacada onlarin xastalik va zararvericilara qar§i davamli olmalarindan asilidir. Har hansi bir madani bitki sortu öz genetik xüsusiyyatlarini uzun müddat özünda qoruyub saxlamalidir. Son dövrlarda yeni bitki sortlarinin yaradilmasinda innovativ texnologiyalara daha 9ox üstünlük veril ir[7,s. 130-137].
Seyidaliyev. N.Y., Xalilov.X.Q., Mammadova M.Z. (2022) qeyd edirlar ki, Ganca-110 sortunda 90x10x1(111 min adad bitki) sapin sxemi, hektara N100P50K40 gübra normasi, 01 avqustda ucvurmanin va 25 sentyabrda yigim aparilan variantda xalis galir 1851 manat va rentabellik saviyyasi 211.5 %, 90x15x1(74 min adad bitki) sapin sxemi hektara N100P50K40 gübra normasi, 01 avqustda ucvurmanin va 25 sentyabrda yigim aparilan variantda isa hamin göstaricilar 1628 manat va 186.0% ta§kil etmi§dir, 90x10x1(111 min adad bitki) sapin sxemi, N120P75K50 gübra normasi, 12 avqustda ucvurma aparilan va 15 oktyabrda yigim aparilan variantda xalis galir 1660 manat va rentabellik saviyyasi 189.7 %, N120P75K5012 avqust15 oktyabrda yigim aparilan variantda xalis galir 1546 manat va rentabellik saviyyasi 176,6 % olmu§dur [4,s.343-349].
Seyidaliyev. N.Y., Xalilov.X.Q. (2022) Pambiq bitkisi gübralara talabkardir. Pambiq bitkisinin torpaqda olan azotdan istifad a amsali 50 %-a, fosfor üzra 15-20 %-a, kalium üzra 6570 %-a barabardir. Buna göra da azot va fosfor gübralarini bitkilarin talab etdiyi miqdardan 9ox vermak maslahat görülür. Verilan gübralarin samaraliliyi azotla fosforun düzgün nisbatindan xeyli asilidir.
Pambiq akilan rayonlarin torpaq tipi 9ox müxtalifdir. Bela müxtalif torpaqlarin özünamaxsus müxtalif qida rejimi oldugundan burada akilan pambigin gübralanma sistemi da müxtalif olmalidir. Gübra normalarini torpaq xaritalarina asasan tayin etmak lazimdir. Yani sahalara verilan gübralarin normalarini hesablayarkan torpaqda olan qida maddalarinin miqdarini da nazara almaq lazimdir. Vegetasiya dövründa pambiq bitkisinin qida maddalarina olan ehtiyacini adi gözla da müayyan etmak olar. Bunun ü9ün pambiq bitkisinda müxtalif qida elementlarinin 9ati§mazliginin alamatlarini bilmak lazimdir [5,s.70 sah].
Zeynalova A.i. (2020) qeyd edir ki. Genetika orqanizmin irsi va dayi§ma qanunauygunlugundan bahs edir. Onun asas vazifasi orqanizmin irsiyyatina va dayi§ilma qanununa xarixci xarici amillarin tasirini müayyan etmakdir. Genetika seleksiyanin nazari asasi oldugu ü9ün,
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
genetikani bilmadan seleksiya i§larini aparmaq mümkün deyildir. Seleksiya xalq tasarrüfatinin talabini odayan kand tasarrüfati bitkilarindan yüksak va sabit va sabit mahsul veracak yeni sortlar yaratmagi qar§iya qoyur. Seleksiyanin vazifasi qabaqcil üsullardan istifada etmakla, qisa müddatda yüksak keyfiyyatli sortlar yaratmaqdir.
Kand tasarrüfati bitkilarinin mahsuldarliginin saviyyasi takca aqrotexnika va torpaq -iqlim §araitindan asili deyil, ham da sortun bioloji xüsusiyyatlari ila da alaqadardir [6,s.65-66].
Abudov. E.A. (2022) apardigi tadqiqatlara asaslanaraq qeyd edir ki, sapin üsullari va gübra normalari pambiq sortlarinin ümumi inki§af fazalarina müxtalif formada tasir gostarmiçdir. Ganca-2 sortunda adi sapin üsulu ila sapin aparilan va hektara 10 ton peyin+N80P30K20 gübra normasi tatbiq olunan variantda 1-ci haqiqi yarpaqlar 11.05-ci ayda, 2-ci haqiqiqi yarpaqlar 16.05-ci ayda, 3-cü haqiqi yarpaqlar 19.05-ci ayda, qonçalama fazasi 12.VI-ci ayda, çiçaklama fazasi 12.VII-ci ayda, yetiçma fazasi 21.VIII-ci ayda mü§ahida olunmuçdur. Hamin gostaricilar tiraya sapin üsulunda hektara 10 ton peyin+ N100P50K30 gübra normasi tatbiq olunan variantda 10.V; 16.V; 19.V; 10.VI; 10.VII; 18.VIII-ci ayda mü§ahida olunmuçdur. Tira texnologiyasi ila sapin aparilan variantda inkiçaf fazalari bir neça gün tez mü§ahida olunmuçdur. Bu üsulla sapin aparildiqda torpagin münbitliyi qorunub saxlanilir va alaqlanma daracasi xeyli azalir[2,s.81-82].
Materiallar va metodlar: Tadqiqat i§inin proqram va metodikasina uygun olaraq müxtalif sapin sxeminin, bitki sixliginin, gübra normalarinin, ucvurma müddatlarinin va yigim müddatlarinin "Ganca-103" va "Ganca-110" pambiq sortlarininin struktur ümumi inki§af dinamikalarina tasiri müqayisali tadqiq edilmi§dir. Tadqiqat obyekti Beylaqan rayonunu, Güna§li qasabasinda faaliyyat gostaran Vaqif 9hmadovun tasarrüfati gôtürülmüçdür. Tadqiqat sahasinda tacrübanin qoyulmasinda E.A. Dospexov, N.N.Baranova gôra S.Z.Allahyarovun hazirladiqlari metodlardan istifada olunmuçdur. Tadqiqat i§i 8 variantdan, har bir variant 4 takrardan ibarat olmaqla 32 lakda yerla§dirilmi§dir. í§in asas ahamiyyati ondan ibaratdir ki, fenoloji mü§ahidalar apararaq sortlarin fazalar arasi inki§af müddatlari. elacada vegetasiya müddatlari müayyan olunmuçdur. Buda naticada yeti§mi§ xam pambiq mahsulunun vaxtinda itkisiz yigilmasina avvalcadan malumat verir.
Naticalar va müzakiralar: Sapin üsullarinin, gübra normalarinin, ucvurmanin va yigim müddatlarinin sortlarin bioloji va morfoloji xüsusiyyatlarindan asili olaraq bir-birindan farqli tasira malik olmuçdur. Bitkinin müxtalif inki§af fazalarinda da hamin tasir mü§ahida edilmi§dir.
2023-cü ilda aparilmiç tadqiqatlarda eyni sort daxilind a az da olsa müayyan farqlarin mü§ahida olunmasi, iqlimin, elacada suvarmalarin tasirindandir. Tadqiqat i§inda tatbiq olunan aqrotexniki t adbirlar eyni tasira malik olmamiçdir.
Har iki sortda gostaricilar farqli olmuçdur. Belaki, 1 sayli cadvaldan goründüyü kimi Ganca-103 sortunda 90x10x1(111 min adad bitki) sapin sxemi, N100P50K00 gübra normasi, 01 avqust tarixind a ucvurmanin aparilmasi va sentyabrin 25-da yigim aparilan variantda 1-ci haqiqi yarpaqlar 25.05 taiixinda, 2-ci haqiqi yarpaqlar 31.05; 3-cü haqiqi yarpaqlar 05.06; qonçalama fazasi 25.VI; çiçaklama fazasi 17.VII; yetiçma fazasi isa 29.VIII aya taraddüd edtmiçdir. Hamin gostaricilar digar variantlardada 3-4 gün farq etmiçdir. Hamin qanunauygunluq Ganca-110 sortunda da ozunu aks etdirmiçdir
Tadqiqat aparilan sortlarinin morfoloji va bioloji xüsusiyyatlarindan asili olaraq sortlarin aqrotexniki tadbirlara münasibatlari müxtalifdir.
Tacrüba sahasinda tatbiq olunan aqrotexniki t adbir har bir sortun inkiçaf dinamikasina müayyan qadar tasir gostarir. Yani sortlarin aqrotexnikaya münasibati heç da eyni deyildir. 9sas govdanin hündürlüyüna tatbiq olunan aqrotexniki tadbirlarin tasiri 4 sayli cadvalda verilmiçdir. 2 sayli cadvaldan goründüyü kimi Ganca-103 sortunda 90x15x1(74 min adad bitki) sapin sxemi, N120P75K50 gübra normasi, 12 avqust tarixinda ucvurmanin aparilmasi va sentyabrin 25-da yigim aparilan variantda asas govdanin hündürlüyü 114-119 sm; Ganca-110 sortunda govdanin hündürlüyü daha yüksak olmuçdur. Ganca-103 sortunda isa 90x15x1(74 min adad bitki) sapin sxemi, N120P75K50 gübra normasi, 12 avqust tarixinda ucvurmanin aparilmasi va sentyabrin 25-da yigim aparilan variantda asas govdanin hündürlüyü digar variantlarla müqayisada daha hündür 119-128 sm olmuçdur.
OptimaHa§dirilmi§ aqrotexniki tadbirlarin pambiq sortlarinin inki^af dinamikasina tasiri pambiq sortlarinin umumi inki^af dinamikasina tasiri
Cadval 1
V a r i a n t l a r 1-ci haqiqi yarpaqlarin amala galmasi 2-ci haqiqiyarpa qla-rin amala galmasi 3-cu haqiqi yarpaqlarin amala galmasi Qon9ala ma fazasinin ba§lan masi lama fazasinin ba§lan masi Yeti§ma fazasinin ba§lan-masi
Sortlar Sapin sxemi Gubra normalari Uc vurmanin muddatlari Yigim muddatlari
Ganca-103 90x10x1(111 min adad bitki) N100P50K40 01 avqust Sentyabrin 25-i 25.V 31.V 05.VI 25.VI 17.VII 30.VIII
90x15x1(74 min adad bitki) N100P50K40 01 avqust Sentyabrin 25-i 22.V 30.V 06.VI 21.VI 16.VII 29.VIII
90x10x1(111 min adad bitki) N120P75K50 12 avqust Oktyabrin 15-i 25.V 01.VI 06.VI 22.VI 18.VI 27.VIII
90x15x1(74 min adad bitki) N120P75K50 12 avqust Oktyabrin 15-i 23.V 01.VI 06.VI 20.VI 18.VII 27.VIII
Ganca-110 90x10x1(111 min adad bitki) N100P50K40 01 avqust Sentyabrin 25-i 22.V 31.V 04.VI 22.VI 17.VII 29.VIII
90x15x1(74 min adad bitki) N100P50K40 01 avqust Sentyabrin 25-i 25.V 02.VI 07.VI 24.VI 17.VII 27.VIII
90x10x1(111 min adad bitki) N120P75K50 12 avqust Oktyabrin 15-i 22.V 30.V 05.VI 23.VI 16.VII 28.VIII
90x15x1(74 min adad bitki) N120P75K50 12 avqust Oktyabrin 15-i 21.V 29.V 06.VI 21.VI 18.VII 26.VIII
Optimallaçdirilmiç aqrotexniki tadbirlarin pambiq sortlarinda asas gövdanin hündürlüyüna tasiri (sm-la)
Cadval 2
V a r i a n t l a r 9sas gövdanin hündürlüyü (sm)
Sortlar Sapin sxemi Gübra normalari Uc vurmanin müddatlari Yigim müddatlari Qônçalama Çiçaklama Yetiçma
Ganca-103 90x10x1(111 min adad bitki) N100P50K40 01 avqust Sentyabrin 25-i 41,2 67,4 104-110
90x15x1(74 min adad bitki) N100P50K40 01 avqust Sentyabrin 25-i 43,7 68,6 111-114
90x10x1(111 min adad bitki) N120P75K50 12 avqust Oktyabrin 15-i 42,2 70,3 112-117
90x15x1(74 min adad bitki) N120P75K50 12 avqust Oktyabrin 15-i 44,0 73,4 114-119
Ganca-1 10 90x10x1(111 min adad bitki) N100P50K40 01 avqust Sentyabrin 25-i 43,8 72,6 114-119
90x15x1(74 min adad bitki) N100P50K40 01 avqust Sentyabrin 25-i 46,8 74,3 116-122
90x10x1(111 min adad bitki) N120P75K50 12 avqust Oktyabrin 15-i 47,4 75,6 118-126
90x15x1(74 min adad bitki) N120P75K50 12 avqust Oktyabrin 15-i 49,1 78,9 119-128
Yekun iiatica
Tadqiq olunan Ganca-103 sortunda 90x10x1(111 min adad bitki) sapin sxemi, N100P50K00 gübra normasi, 01 avqust tarixinda ucvurmanin aparilmasi va sentyabrin 25-da yigim aparilan variantda 1-ci haqiqi yarpaqlar 25.05 tarixinda, 2-ci haqiqi yarpaqlar 31.05; 3-cü haqiqi yarpaqlar 05.06; qônçalama fazasi 25.VI; çiçaklama fazasi 17.VII; yetiçma fazasi isa 29.VIII aya taraddüd edtmiçdir. Hamin göstaricilar digar variantlardada 3-4 gün farq etmiçdir. Hamin qanunauygunluq Ganca-110 sortunda da özunu aks etdirmiçdir.
Ganca-103 sortunda 90x15x1(74 min adad bitki) sapin sxemi, N120P75K50 gübra normasi, 12 avqust tarixind a ucvurmanin aparilmasi va sentyabrin 25-da yigim aparilan variantda asas gövdanin hündürlüyü 114-119 sm; Ganca-110 sortunda gövdanin hündürlüyü daha yüksak olmuçdur. Ganca-103 sortunda is a 90x15x1(74 min adad bitki) sapin sxemi, N120P75K50 gübra normasi, 12 avqust tarixinda ucvurmanin aparilmasi va sentyabrin 25-da yigim aparilan variantda asas gövdanin hündürlüyü digar variantlarla müqayisada daha hündür 119-128 sm olmuçdur.
9D9BÍYYAT
1. öliyev i.H "Azarbaycan Respublikasi regionlarinin 2019-2023-cü illarda sosial-iqtisadi inkiçafi Dövlat Proqrami" Baki §ahari, 29 yanvar 2019-cu il.
2. Abudov E.A. Sapin üsullarinin va gübra normalarinin pambiq sortlarinin inkiçaf fazalarina tasiri. Konfrans materiallari. Sumqayit 2022. №3/1. s.81 -82.
3. ismayilova A.i. Sapin müddatlarinin pambiq sortlarinin ümumi inkiçaf dinamikasinda ahamiyyati. A D A U-nun elmi asarlari (9lava-l. Ganc tadqiqatçilar tribunasi) Ganca-2022. s.4
4. Seyidaliyev. N.Y., Xalilov.X.Q., Mammadova M.Z. Müxtalif sapin üsullarinin, gübra normalarinin, ucvurmanin va yigim müddatlarinin pambiq sortlarinin ümumi inkiçaf dinamikasina va asas gövdanin hündürlüyüna tasiri, ispec 13th international conferece on engineering & natural sciences march 19-20, 2022. Burdur, Turkey.page. 343-349.
5. Seyidaliyev. N.Y., Xalilov.X.Q. Pambiqçiliqda mövcud problemlar va onlarin halli yollari. Fermerlara tövsiyya.ADAU-nun naçriyyati. Ganca 2022. 70 sah.
6. Зейналова А.И. Хозяйственно-ценные признаки географически отдаленных сортов хлопчатника. // The Caucasus economic & social analysis, London, March-June, 2020, vol. 36, issue 02, p. 4-6.
7. Драгавцев В.А. Инновационные технологии селекции растений на повышение продуктивности и урожая / В.А. Драгавцев, В.П. Якушев // Труды Кубанского государственного аграрного университета, выпуск 3 (54), 2015. - С.- 130-137.
