CC BY
2PAMBIQALTI TORPAQLARDA MÜNBiTLiYiN ARTIRILMASI YOLLARI
9LiYEVA TAHiR9 RAFAYEL QIZI aSG9ROVA AMALiYA L9TiF QIZI
B/M., Azarbaycan Dövlat Aqrar Universiteti, Ganca §ahari, Atatürk pr.450
iSMAYILOVA M9HS9Ti EYVAZ QIZI MUSTAFAYEVA RAiF9 BAYRAM QIZI QULUYEV T9BRIZ NÜSR9T OGLU
Ass., Azarbaycan Dövlat Aqrar Universiteti, Ganca §ahari, Atatürk pr.450
Xülas3. Pambiq goxillik bitkidir. Bu sahddd taninmi§ alim F.M. Mauyerin tdsnifatina görd pambigin Asiya, Amerika, Afrika vd Avstraliyanin tropik vd subtropik rayonlarinda bitdn 35 növü var. Pambiq akilan torpaq na qdddr strukturall (danavar) olarsa, bitki bir o qdddr yax§i inki§af edar. Struktursuz torpaqlarda daha gox qaysaq amala galir va onlarin su-fiziki xassalari alveri§siz halda olur va bundan ilk olaraq pambiq bitkisinin yeni amala galmi§ cücartilari aziyyat gakir, onlar zaif inki§af edir va qaysaq bitkinin zaif cücartilarini kök bogazindan sixir. Torpaq münbitliyinin asas optimalparametrlarini kompleks aqrotexniki tadbirlar va aqrokimyavi vasitalarin tatbiqi naticasinda yax§ila§dirmaq olar. Belalikla, torpagin kand tasarrüfati istifadasi prosesinda insan onlarin tabii mahsuldarligini gübralarin tatbiqi, becarma, melio rantlarin verilmasi (ahang, gips va s.) suvar ma, qurutma va s. kömayi ila dayi§ir. Hava, su va qida rejiminin yax§ila§dirilmasi, aqrofiziki, aqrokimyavi, fiziki, kimyavi xarakteristika, bioloji aktivlik va s. torpaq münbitliyini xeyli artirir.
Aqar sözlw. pambiq, münbitlik, qida maddalari, humus, yax^ila^dirma
WAYS TO INCREASE THE FERTILITY OF COTTON SOILS
ALIYEVA TAHIRA RAFAYEL GIZI ASGAROVA AMALiA LATiF Gizi
H/T, Azerbaijan State Agrarian University, Ganja city, Atatürk ave. 450
ISMAYILOVA MAHSATI EYVAZ GIZI MUSTAFAYEVA RAIFA BAYRAM GIZI GULUYEV TABRIZ NUSRAT OGULU
ASS., Azerbaijan State Agrarian University, Ganja city, Atatürk ave. 450
Summary: Cotton is a perennial plant. Famous scientist in this field F.M. According to Mauer's classification, 35 species of cotton grow in the tropical and subtropical regions of Asia, America, Africa and Australia. The more structured (grainy) the soil in which cotton is grown, the better the plant will grow. In unstructured soils, more lumps are formed and their water-physical properties are unfavorable, and the newly formed cotton sprouts are the first to suffer from this; they develop poorly and the lumps squeeze out weak plant sprouts from the root pharynx. The main optimal indicators of soil fertility can be improved as a result of comprehensive agrotechnical measures and the use of agrochemicals. Thus, in the process of agricultural use of lands, a person can increase their natural productivity by applying fertilizers, processing, applying ameliorants (lime, gypsum, etc.), watering, drying, etc. changes through Improvement of air, water and food regime, agrophysical, agrochemical, physicochemical indicators, biological activity, etc. significantly increases soil fertility.
Keywords: cotton, fertility, nutrients, humus, improvement
ПУТИ ПОВЫШЕНИЯ ПЛОДОРОДИЯ ХЛОПКОВЫХ ПОЧВ
АЛИЕВА ТАХИРА РАФАЭЛЬ КЫЗЫ Л80ЛЯ0УЛ АМАЛИЯ ЛАТИФ КЫЗЫ
СТ/ПР., Азербайджанский Государственный Аграрный Университет, город Гянджа,
проспект Ататюрка. 450
ИСМАИЛОВА МЕХСЕТИ ЭЙВАЗ КЫЗЫ МУСТАФАЕВА РАИФА БАЙРАМ КЫЗЫ ГУЛУЕВ ТАБРИЗ НУСРАТ OГУЛУ
АСС., Азербайджанский Государственный Аграрный Университет, город Гянджа, проспект
Ататюрка. 450
Резюме: Хлопок - многолетнее растение. Известный учёный в этой области Ф.М. Согласно классификации Мауера, в тропических и субтропических регионах Азии, Америки, Африки и Австралии произрастает 35 видов хлопчатника. Чем более структурирована (зернистая) почва, в которой выращивается хлопок, тем лучше будет расти растение. В неструктурированных почвах образуется больше комков и их водно-физические свойства неблагоприятны, причем в первую очередь страдают от этого вновь образовавшиеся ростки хлопчатника, они плохо развиваются и комки выдавливают слабые ростки растения из корневого зева. Основные оптимальные показатели плодородия почвы можно улучшить в результате комплексных агротехнических мероприятий и применения агрохимических средств. Таким образом, в процессе сельскохозяйственного использования земель человек может повысить их естественную продуктивность путем внесения удобрений, обработки, внесения мелиорантов (известь, гипс и др.), полива, сушки и т.п. изменения с помощью Улучшение воздушного, водного и пищевого режима, агрофизических, агрохимических, физико-химических показателей, биологической активности и т.д. значительно повышает плодородие почвы.
Ключевые слова: хлопок, плодородие, питательные вещества, гумус, улучшение.
Pambiq9iliqda tatbiq edilan texnologiyalarin tamamila yenidan i§lanmasi, yüksak mahsuldar, tez yeti§an sortlarin tatbiqi, pambiq9iligin maddi-texniki bazasinin möhkamlandirilmasi, pambigin xastalik va zararvericilarina qar§i samarali mübariza tadbirlarinin hazirlanmasi va sair bu bitkinin mahsuldarligini artirmaqla pambiq9iligi xalq tasarrüfatinda an rentabelli bir saha etmakdir. Pambiq qiymatli texniki bitki oldugu ü9ün ölkamizda onun istehsalinin artirilmasina xüsusi fikir verilir. Pambiq bitkisindan sanayenin müxtalif sahalarinda istifada olunsa da o asasan lifina göra becarilir. Ölkamizda torpaq-iqlim §araiti bu strateji bitkinin becarilmasi ü9ün tam alveri§lidir.
Müasir akin9ilikda tatbiq olunan tadbirlar sistemi torpagin münbitliyinin yüksaldilmasina, xassalarinin isa yax§ila§dirilmasina istiqamatlandirilir. Elmi suratda asaslandirilmi§ gübralama sisteminin tatbiqi bu tadbirlar i9arisinda ba§lica rol oynayir. Torpaq münbitliyinin idara edilmasi ü9ün, torpaq proseslarinin hartarafli öyranilmasi 9ox vacibdir. Bela ki, gübralarin torpaq va bitki ila qar§iliqli alaqasi va digar amillarin qida maddalarinin manimsanilmasina tasiri ara§dirilmalidir.
Uzunmüddatli stasionar tacrübada gübralarin tatbiqi ila torpaq-bitki-gübra arasinda olan qar§iliqli alaqa tam tafarrüati ila öyranilmalidir. Bela tacrübalarda unikal §araitlar yaranir ki, bu zaman iqlimin va digar aqrometeoroloji tasirlarin torpaga, bitkiya va münbitliyinin nizamlanmasina tasiri aydinla§ir.
Pambiq bitkisi qiymatli sanaye va strateji ahamiyyatli oldugundan onun mahsuldarliginin durmadan artirilmasi günün an aktual masalasi kimi daima diqqat markazindadir.
Pambiq 9oxillik bitkidir. Bu sahada taninmi§ alim F.M. Mauyerin tasnifatina göra pambigin Asiya, Amerika, Afrika va Avstraliyanin tropik va subtropik rayonlarinda bitan 35 növü var [1].
Pambiq isti va i§iq sevan bitkidir. Vegetasiya müddatinda (110-145 gündür) pambigin yeti§masi ü9ün orta faydali temperaturun cami 2500-3000 selsidan az olmamalidir. Becarilan pambiq asas texniki bitkidir. Dünya toxuculuq sanayasi ü9ün lazim olan lifin taxminan 50%-i pambiqdan alinir.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
100 kq xam pambiqdan orta hesabla 30-35% lif alinir. Lifdan müxtalif parçalarin toxunmasinda i§ladilan iplik hazirlanir, hamçinin avtomobil takari, torlar va kamarlar ûçûn kordlar va sair istehsalinda istifada edilir.Pambigin çiyidindan alinan yag yemak mahsullarinda içladilir, ondan marqarin, qliserin, sabun, stearin, sürtkü yaglari hazirlanir, tullantisi sellüloz, spirt, lak, linoleum, karton, kino plyonkasi, izolyasiya materiallari istehsalinda istifada olunur.
Pambigin vatani Hindistandir. Hala eramizdan 3 min il avval burada pambiq akilirdi. Pambigin Misirda becarilmasi haqqinda ilk malumat e.a. 1 asra aiddir. Çinda yabani pambigin lifi e.a. 2 asrda istifada edilmi§, 7-9 asrlarda isa madanila§dirilmi§dir.
Pambigin lifi toxum qabiginin epidermis hüceyralarinin inkiçafi naticasinda amala galir, aksar sortlarinda ag rangli olur. Lakin sarimtil, yaçilimtil, açiq darçini, çahrayi rangli lif amala gatiran nov va sortlarda vardir. Lifin tabii halda qonur va yaçil rang almasi onun sellülozunda mürakkab üzvi birlaçmalarin tanid qrupundan olan katexin maddasinin toplanmasindan irali galir [5].
Pambiq akilan torpaq na qadar strukturali (danavar) olarsa, bitki bir o qadar yaxçi inkiçaf edar. Struktursuz torpaqlarda daha çox qaysaq amala galir va onlarin su-fiziki xassalari alveri§siz halda olur va bundan ilk olaraq pambiq bitkisinin yeni amala galmiç cücartilari aziyyat çakir, onlar zaif inkiçaf edir va qaysaq bitkinin zaif cücartilarini kok bogazindan sixir. Struktursuz torpaqlarin su-hava rejimi pislaçdiyindan isti havalarda qaysaq tabaqasi bark qizir va pambigin zaif cücartilari mahv olur. Bazan bela struktursuz torpaqlarda cücarti almaq mümkün olmur va takrar sapinlar aparilir [3].
Azarbaycanin asas pambiq rayonlarinin yerlaçdiyi Kür-Araz ovaliginda aksar torpaqlar bozqonur, boz, boz-çaman va çaman-bataqliq torpaqlarina mansubdur. Bu torpaqlarda xloridli, sulfatli-xloridli, sulfatli-§orla§ma amala galmiçdir. Pambiq nisbatan çoranliga davam gatirsa da, duzlarin artiqligindan çox aziyyat çakir. Torpaqda duzlar artiq olduqda bitkiya zararli tasir gostarir, su rejimini pozur, hayati proseslara xeyli xalal gatirir. Bazan bitkinin zaif inkiçafina va hatta mahvina da sabab ola bilir. Torpagin çorlugu tadrican artdiqda pambiq bitkisinin duza davamliligi artir va o, normal inkiçaf edib mahsul verir. Torpagin haddindan artiq §orla§masi pambiqda yarpaqlarin hacmini kiçildir, buxarlanmani zaifladir va naticada mahsuldarliq azalir. Ona gora çoranliga davamli sortlar yetiçdirilir, haddindan artiq §orla§maya qarçi mübariza tadbirlari hayata keçirilir [2].
Münbitlik -torpagin bitkinin qida elementlarina, suya olan talabini odamak, onun kok sistemini kifayat qadar hava va istilik ila tamin etmak qabiliyyatidir. Torpagin münbitliyi tabii torpaqamalagalma prosesinin inkiçafinin naticasidir. Har bir torpaga onun tabii münbitliyini, müayyan edan qida elementlarinin ehtiyati, humusun tarkibi va miqdari, humus horizontlarinin qalinligi, mikrobioloji proseslarin intensivliyi, su-hava va digar torpaq rejimlari, reaksiyasi va s. xüsusiyyatlari saciyyavidir.
Azarbaycan torpaqlarinin münbitliyinin modellari ilk dafa Qarib Mammadov tarafindan, i.i.Karmanovun "Torpaqlarin kompleks aqronomik saciyyasi" metodiki tovsiyyasi asasinda i§lanmi§dir [4].
Torpaq münbitliyinin optimal parametrlari novbali akinda becarilan bütün bitkilarin talabatina uygun olmali va onlarin potensial mahsuldarligini reallaçdirmalidir.
Torpaq münbitliyinin asas optimal parametrlarini kompleks aqrotexniki tadbirlar va aqrokimyavi vasitalarin tatbiqi naticasinda yax§ila§dirmaq olar. Bu tadbirlar torpagin xassalarindan va akinçiliyin ixtisaslaçmasindan asili olaraq differensiallaçdirilmalidir. Bela ki, torpagin turçulugu, qalavililiyi bitkilarin talabatina uygun nizamlanmali, onun fiziki-kimyavi xassalari va movcud rejimlari nazaratda saxlanilmalidir.
Humus torpaq münbitliyinin müayyan edilmasinda an asas gostaricilarindan biridir.
Pambiqalti torpaqlarin münbitlik gostaricilari
Torpagin münbitlik gostaricilari Torpaq tiplari
Dag qarator- paqlari Boz-qahvayi Sari podzol Boz-çaman
Torpagin aqrofiziki xassalari
9kin qati, sm 30 30 30 35
Hacmi kütla, q/sm3 1.12 1,21 1,25 1,29
Masamalik, % 60 55 52 48
Su tutumu% 28 30 27 26
Suke^iran aqreqatlar % 60 55 45 30
Torpagin aqrokimyavi xassalari
Humus,%, t/ha 7,0/260 3,0/90 2,5/75 2,0/70
Azot, %, t/ha 0,25/0,1 0,20/7,2 0,15/5, 0,14/6,
Mütahharrik fosfor mq/100q 20 18 0 3
Mütahharrik kalium 39 43 17 10
mq/100q 19 360
Qalavi torpaqlarda humusun optimal miqdarini saxlamaq ü9ün üzvi va mineral gübralarla birlikda gipsin, tur§ torpaqlarda isa ahangin verilmasini mütaxassislar tövsiya edirlar. Strukturanin barpasi ü9ün isa hamin tadbirlarla yana§i növbali akin sisteminda danli-paxlalilara geni§ yer verilmasi maqsadauygyn sayilir.
Torpaqda humusun miqdarinin va tarkibinin saxlanilmasindan ötrü a§agidaki tadbirlarin görülmasi nazarda tutulur:
V Peyin va torf kompostlar §aklinda verilmasi
V Ya§il gübralarin tatbiqi(aci paxla, seradella va s.)
V Ot akinlari
V Tur§ torpaqlarin ahangla§dirilmasi
V §orakatlarin gipsla§dirilmasi
V Torpaqlarin düzgün becarilmasi
V Samarali melorasiya
Torpaq münbitliyinin yax§ila§dirilmasi yollari a§agidakilardir:
Qida maddalarinin yax§i idara edilmasi, bitki örtüyü vasitasila torpagin qorunmasi, balansla§dirilmi§ növbali akin va ya qari§iq akinlar, müvafiq becarma üsulu, balansla§dirilmi§ qidalandirma va torpaq orqanizmlarinin qorunmasi.
Belalikla, torpagin kand tasarrüfati istifadasi prosesinda insan onlarin tabii mahsuldarligini gübralarin tatbiqi, becarma, melio rantlarin verilmasi (ahang, gips va s.) suvar ma, qurutma va s. kömayi ila dayi§ir. Hava, su va qida rejiminin yax§ila§dirilmasi, aqrofiziki, aqrokimyavi, fiziki, kimyavi xarakteristika, bioloji aktivlik va s. torpaq münbitliyini xeyli artirir.
9D9BiYYAT
1. Hümbatov H.S., Xalilov X.Q. Texniki bitkilar. Baki, "Aytac" 2010, 415 sah.
2. Gülahmadov X. O. Pambiq9iliq. Baki: "AGAH" 2000, 241 sah
3. Seyidaliyev N.Y. Pambigin mahsuldarligini artiracaq bitki sixliginin, suvarmalarin va gübra normalarinin va müayyanla§dirilmasi. Ganca, 2004,126 sah.
4. Mammadov Q.§. - Azarbaycan torpaqlarinin ekoloji qiymatlandirilmasi. Baki, "Elm", 1998, 281 sah.
5. Cabbarov 9.R., Abdullayeva Y.Q. - Güna§ §üalari va yerin qar§iliqli alaqalarinin pambigin suvarilmasina va mahsuldarligina tasiri. Ganca Regional Elm Markaz, xabarlar macmüasi, №51. "Elm" na§riyyati, Ganca. 2013
