CC BY
0UDK: 2511.01
EROZiYAYA UGRAMI§ KUR aTRAFI aRAZi TORPAQLARININ FiziKi УЭ KiMYavi XASS9L9RiNiN GOST9RiCiL9Ri
B/M aLiYEVA TAHiRa RAFAYEL QIZI Ass. iSMAYILOVA MaHSaTi EYVAZ QIZI Ass. QULUYEV TaBRiZ NUSRaT OGLU B/M NazaROVA HiCRAN MaCiD QIZI
Azarbaycan Dovlat Aqrar Universiteti, Ganca §ahari, Ataturk pr.450
Xulasa. Eroziya - axar sularin, buzlaqlarin, kuldyin vd s. tdsirinddn torpagin yararli olan ust munbit qatinin yuyulub aparilmasi, sovrulub dagilmasi, a§inmasi prosesidir. Eroziya latin sozu olub, erodo-hamarlamaq vd yaxud qoparmaq, dagitmaq demdkdir vd ya torpagin su vd kuldyin tdsiri altinda dagilmasi prosesidir.
Su axinlari ild torpagin mexaniki dagilmasi prosesi su eroziyasi, kuldyin tdsiri ild dagilmasi, a§inmasi prosesi isd kuldk eroziyasi adlanir. Hdr iki eroziya kdnd tdsdrrufati istehsalina ciddi ziyan vurur. Torpaqlarin eroziyadan qorunmasi vd eroziya ild mubarizd - torpaq ehtiyatlarinin sdmdrdli istifaddnin muhum mdsdldldrindd biridir.
dgdr axinin yuma qabiliyydti torpaq vd ya qrunt zdrrdcikldrinin muqavimdtini a§arsa, onda su eroziyasi ba§ verir. Qay axinlari torpagin ust qati ild hdrdkdt eddrdk, qrunt hissdcikldrini ozu ild aparir, torpagin ust, daha gox munbit qatini dagidir. Torpaqlarin yuxari qatlari daha mohkdm, ana suxurlar isd zdif mohkdmliyd malikdir. Qara torpaqlar ba§qa torpaqlara nisbdtdn yuyulmaga daha davamlidir. Daginiq struktursuz torpaqlar, eroziyaya tez ugrayirlar. Bitki ortuyund malik olan torpaqlar eroziyaya davamli olurlar. Bitki ortuyunun tdsiri ndticdsindd torpaq strukturu yax§ila§ir. Onun yuyulmaga davamligi artir vd suvarma qabiliyydti yax§ila§ir (2).
Aqar sozlar: eroziya, fiziki xassdldr ,qirkldnmd, qranulometrik tdrkib.
INDICATORS OF PHYSICAL AND CHEMICAL PROPERTIES OF SOILS OF ERODED
TERRITORIES KURY
H/T ALIYEVA TAHIRA RAFAYEL GIZI ASS. ISMAYILOVA MAHSATI EYVAZ GIZI ASS. GULUYEV TABRIZ NUSRAT OGLU H/T NAZEROVA HICRAN MAJID QIZI
Azerbaijan State Agrarian University, Ganja city, Ataturk ave. 450
Summary: Erosion is the process of washing away, absorbing and eroding the topsoil, which is usefUl for the soil under the influence of running water, glaciers, wind and so on. Erosion is a Latin word, erodo - means smoothing or tearing, destroying, or the process of collapsing soil under the influence of water and wind.
The process of mechanical collapse of soil by water currents is called water erosion, the process of wind collapse is called erosion, and the process of erosion is called wind erosion. Both erosions seriously damage agricultural production. Soil erosion protection and erosion control is one of the important issues in the efficient use of land resources.
If the washing capacity of the stream exceeds the resistance of soil or ground particles, then water erosion occurs. River flows through the topsoil, carrying soil particles with it, destroying the top, more fertile layer of the soil. The upper layers of soils are stronger, and the parent rocks are weaker. Black soils are more resistant to leaching than other soils. Scattered unstructured soils erode quickly. Vegetation-rich soils are resistant to erosion. As a result of the effect of vegetation, the soil structure improves. It s washing resistance increases and its watering ability improves.
Keywords: erosion, physical properties, pollution, granulometric composition
ПОКАЗАТЕЛИ ФИЗИКО-ХИМИЧЕСКИХ СВОЙСТВ ПОЧВ ЭРОДИРОВАННЫХ
ТЕРРИТОРИЙ КУРЫ
СТ/ПР. АЛИЕВА ТАХИРА РАФАЭЛЬ КЫЗЫ АСС. ИСМАИЛОВА МЕХСЕТИ ЭЙВАЗ КЫЗЫ
АСС. ГУЛУЕВ ТАБРИЗ НУСРАТ ОГЛЫ СТ/ПР НАЗАРОВА ХИДЖРАН МУДЖИД КЫЗЫ
Резюме: Эрозия - процесс смывания, поглощения и эрозии верхнего слоя почвы, что полезно для почвы под воздействием проточной воды, ледников, ветра и т.д. Эрозия -латинское слово, erodo - означает сглаживание или разрывание, разрушение или процесс обрушения почвы под действием воды и ветра.
Процесс механического обрушения почвы водными потоками называется водной эрозией, процесс ветрового обрушения - эрозией, а процесс эрозии - ветровой эрозией. Обе эрозии наносят серьезный ущерб сельскохозяйственному производству. Защита почв от эрозии и борьба с эрозией является одним из важных вопросов эффективного использования земельных ресурсов.
Если омывающая способность ручья превышает сопротивление почвы или грунтовых частиц, то возникает водная эрозия. Река течет через верхний слой почвы, унося с собой почвенные частицы, разрушая верхний, более плодородный слой почвы. Верхние слои грунтов прочнее, а материнские породы слабее. Черноземы более устойчивы к вымыванию, чем другие почвы. Разбросанные неструктурированные почвы быстро разрушаются. Богатые растительностью почвы устойчивы к эрозии. В результате воздействия растительности улучшается структура почвы. Повышается его стойкость к стирке и улучшается водопроницаемость.
Ключевые слова: эрозия, физические свойства, загрязнение, гранулометрический состав
Giri§. ötraf mühitin getdikca süratla artan antropogen dayi§malari dünyada ekoetik problemlarin hallini irali sürdü va onun tadqiqati bütün ba§ariyyatin maragina sabab oldu . Planetimizin bir sira regionunun xalqlari va tabii va tabiati böhran vaziyyatina dü§mü§dür . Bu vaziyyatdan 9ixi§ yolu isa atom silahlarinin lagv edilmasi, ümumi ba§ariyyat mühitinin 9irklanmasinin qar§isinin alinmasi ü9ün mütaxasislarin tadbirlar sistemi i§lamasi va bu qlobal i§in vaziyyatina beynalxalq nazaratin qoyulmasi 9ox vacibdir
Bu baximdan respublikamizin ekoetik problemlari i9arisinda torpaqlarin eroziyasi diqqati calb etmaya bilmazdi. Eroziya- latin sözü ( erosio) olub ,manasi su va külak vasitasi ila dagilmaq demakdir.
Bu prosesin dah§atini dark etmak ü9ün AB§ konqresinin hala 1935-ci il aprelin 27-da verdiyi dekreta nazar salmaq lazimdir. Dekretda göstarilir ki, torpaq eroziyasi xalqin "Milli badbaxtliyidir"
Torpaq eroziyasi mürakkab bir proses olub , onun amala galmasi va inki§afina tabii-tarixi amillar , elaca da insanin düzgün olmayan tasarrüfat faaliyyatinin amillari böyük tasir göstarir .
Eroziyanin §iddatli getmasina yamaclarin meyillik uzunlugu , formasi böyük tasir göstarir . Ara§dirmalar göstarir ki, yamacin meyilliyi 3°-dan 2°- qadar azadliqda har hektar sahadan torpagin yuyulmasi 6-19 m3-a qadar azalir (1).
Tadqiqatin obyekti va metodikasi. Tadqiqat apardigimiz obyekt Ki9ik Qafqaz daglarinin düzan hissasinda, Kür sahilinda yerla§an a9iq boz-qahvayi torpaqlar tipinin daha arid varianti olub quru 9öllarin daha quraq hissalarinda , 9ox vaxt tünd va adi boz qahvayi torpaqlardan a§agida yayilmi§dir. Bu torpaqlar dag atayi düzanliklari nisbatan al9aq hissalarinda , Kür-Araz ovaliginin atraf zolaginin maili §leyflarinda nisbatan böyük areala malikdirlar. Tasvir edilan torpaqlar ba§lica
olaraq yov§an-agot, efemer yov§an , bazi hallarda yov§anli- taxil kimilar -efemer bitkilar altinda formala§ir. Bu torpaqlarda humus profilinin qalinligi 9ox hallarda orta hesabla 30-35 sm-dan artiq olmur. Humusun miqdari isa 2.1-2.3%-dan yüksak olmur. Ümumi azotun miqdari humusa uygun §akilda dayi§ir va üst qatda onun miqdari adatan 0.13-0.17% ta§kil edir. Tacrüba 2021-ci ilda Ganca-Qazax bölgasinin eroziyaya ugrami§ boz-qahvayi torpaqlarinda aparilmi§dir. 0-30sm qatdan konvert üsulu ila götürülmü§ nümunalar ADAU-nun "Torpaq, bitki va su analizi " laboratoriyasinda birba§a güna§ §üalari va su buxari olmayan §araitinda 3-4 sm-dan qalin olmayaraq sarilarak qurudulur. Daha sonra isa havang dastada döyülür va gözlarinin diametri 1 sm olan alakdan ke9irilarak va analiz ü9ün hazirlanir.
Eksperimental hissanin tahlili va müzakirasi. Apardigimiz tadqiqatlar göstarir ki, suvarilan sahalarda su eroziyasinin ba§qa növü olan irriqasiya eroziyasi yayilmi§di. Bunun naticasinda torpaqlarin humus qati pozulub dagilir va onun münbitliyi a§agi dü§ür . irriqasiya eroziyasi normal eroziya kimi , torpagin narin hissaciklarini yava§-yava§ yuyub apardigi ü9ün bir 9ox hallarda nazara 9arpmir. Cadvaldan göründüyü kimi orta yuyulmu§ torpaqlarda yuyulmami§ torpaqlara nisbatan qida maddalarinin miqdari daha azdir. Bela ki, ADAU-un " Torpaq Bitki va Su analizi " laboratoriyasinda 3 takrar olmaqla bu analizlar aparilmi§dir. Duzluluq 1.01ms/san (orta duzluluq) , pH 7.12 ( neytrala yaxin), ümumi azot 0,15%, karbonatliq-12,8% , udulmu§ asaslarin cami, udulmu§ asaslarin caminda Ca2, Mg2, Na+ kationlarinin m-ekvivalenti tayin edilmi§.
Cadval:1
Eroziyaya ugrami§ Kür atrafi arazilarin torpaqlarinin fiziki va kimyavi xassalari
Udulm ösaslarin
Ümu mi Azot % u§ camindan %-la
Yuyulma daracasi Darinlik sm EC pH Humu s %- CaCO 3 % asaslari n cami (100q Ca Mg Na
torpaq m/ekv-
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Yuyul-mami§ 0-30 2 7.7 1.5-2 0.15 0,9 20-25 22,2 4,6 1,9
Orta 1.01
yuyul- 0-30 7.12 1 0.13 12.8 15-20 20 3.9 1.5
mu§
Natica: Su eroziyasi sath sularinin tasiri altinda inki§af edir. Ona göra da onun inki§afi ü9ün relyef §araitinin - yerli eroziya bazisinin darinliyi, yamaclarin meylliyi, uzunlugu, forma va baxarliginin da böyük ahamiyyati vardir. Torpagin yuyulmasi meyllik 1,5-20 olarkan ba§layir, 30 va ondan artiq meyillik da eroziya intensiv §akil alir. Yamacin uzunlugunun artmasi yamacboyu axan sularin kütlasinin va axin enerjisinin artmasina sabab oldugun da eroziya tahlükasi da artmi§ olur. Eroziya prosesinin, xüsusan sathi eroziyanin §iddatli getmasinda eroziya bazisinin darinliyi, sahanin qobu va ya yasti qobu §abakasi ila par9alanmasi asas sabab kimi göstarilir. Eroziya bazisi dedikda, sathi su axininin dagidici qüvvasini itirdiyi va ondan a§agida yerin sathini dagida bilmadiyi sath, yaxud saviyya nazarda tutulur. Apardigimiz tadqiqatlar göstarir ki, Samux rayonunun da orta yuyulmu§ torpaqlarin A-Qati (0-30sm) duzluluq (ms/san) , Ph-su 9akim, humus 1% , CaCO3 (%-la), Udulmu§ asaslarin cami (100q torpaq m/ekv-) , yuyulmami§ torpaqlara nisbatan a§agi göstaricidadir. Bela ki, orta yuyulmu§ torpaqlarin A-Qati (0-30sm) duzluluq 1.01 ms/san ( orta daracada duzluluq), Ph-su 9akimi 7.12 zaif qalavi, humus 1% , CaCO3 12.8%. Udma tutumu 100q torpaqda 15-20 m-ekv-dir. Yuyulmu§ torpaqda bu göstaricilar isa A-Qati (0-30sm) duzluluq 2 ms/san, Ph-su 9akim 7.07, humus 1.5-2% , CaCO3 0.9%-la, Udma tutumu 100q torpaqda 20-25 m-ekv-dir. Mübadila olunan asaslar i9arisinda kalsium va maqnezium üstünlük
ta§kil edir. Natriumun miqdari 5 -10% arasinda dayi§ir. Lakin §orakatvarilik boz-qahvayi (§abalidi) torpaqlar u9un saciyyavi alamat deyildir (3).
Tadqiqat i^inin tatbiqi ahamiyyati. Umumiyyatla respublikamizin har yerinda oldugu kimi Kuratrafi arazilarda da torpaq ortuyu u9un ciddi ekoetik problema 9evrilmi§ eroziya proseslarinin va onun toratdiyi fasadlarin qar§isini almaq , intensivliyini azaldib tabii hadda endirmak , eroziyaya maruz qalmi§ torpaqlarin munbitliyini artirmaq, bioloji potensial va ilkin ekoloji parametrlarini barpa etmakdan otru kompleks aqrotexniki , meliorativ , me§a meliorativ va .s tadbirlarin gorulmasi talab olunur.
aDaBiYYAT
1. Mammadov Q.§., Mammadova S.Z., §abanov С.Э. - Torpagin eroziyasi va muhafizasi. Baki, «Elm» 2009, 340 s.
2. ilknur Yurdakul. Toprak, Gubre, su, bitki orqanik materyal ve mikrobiyoloji analiz metotlari. Laboratuvar el kitabi. Ankara 2018, 535 seh.
3. F.B.Verdiyeva, V.Q.Verdiyeva, T.R.9liyeva, M.E.ismayilova. Umummilli lider Heydar 9liyevin anadan olmasinin 100-cu ildonumunahasr olunmu§ "Davamli inki§af strategiyasi: qlobal trendlar, milli tacrubalar va yeni hadaflar." II Beynalxalq elmi konfransan materiallari. II cild. Minga9evir, 8-9 dekabr, 2023-cu il
4. Ибрагимов А.Г., Вердиева В.Г. Методологические оценки продуктивности почв Кура-Аразской низменности под хлопчатником. Международный научно-практический журнал Endless Light in Science, Казахстан, Алмаата, 2022г., стр 14-20
5. В.Вердиева, А.Ибрагимов. «Особенности развития эрозионных процессов на хлопковых полях Кура-Араксинской низменности.» Научный журнал «Мелиорация, №2, Беларусия, Минск, 2023, 11 стр
6. Вердиева В.Г., Азимов А.М., Назарова Х.М. Загрязнение почвы при антропогенном воздействии. Актуальные научные исследования в современном мире. Выпуск 11(67), ноябрь 2020 г. Украина, г.Переяслав, 125-132 стр.
