SƏDƏRƏK İNZİBATİ RAYONUNDA TORPAQLARIN MÜNBİTLİYİN ARTIRILMASI MƏQSƏDİLƏ APARILAN TƏDBİRLƏR Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

S9D9R9K iNZiBATi RAYONUNDA TORPAQLARIN MUNBiTLiYiN ARTIRILMASI

MaQSaDiLa aparilan TaDBiRLaR

AXUNDOV AKiM YASiN OGLU

Azarbaycan Respublikasi Elm va Tahsil nazirliyi, NaxgivanDovlatUniversiteti "Muhandislik va memarliq" fakultasinin "Meliorasiya va Ekologiya muhandisliyi" kafedrasinin

muallimi, Nax9ivan, Azarbaycan

HACIYEV SAHiBaSGaR OGLU

Azarbaycan Respublikasi Elm va Tahsil nazirliyi, Bioresurslar institutunun "Torpaq ehtiyatlari" laboratoriyasinin rahbari, dosent, Nax9ivan, Azarbaycan

XulasB. Mdqalddd Sadarak inzibati rayonunda movzunun aktualligi, tddqiqatin mdqsddi, material metodikasi vd tdhlili haqqinda mdlumatlar verilir. Eyni zamanda movzunun asas magzinda inzibati rayonda yayilan torpaq novmuxtalifliklari (bozqir dag-gaman, bozqir va bozqirla§mi§ dag qahvayi (§abalidi), dag boz-qahvayi (§abalidi), dag qahvayi (§abalidi), boz, boz-qonur, gaman-boz, alluvial subasar, bataqli-caman va s.) gostarilmi§dir. Qeyd olunanlarla barabar tadqiqat obyektindai torpaq munbitliyina xususila tasir gostaran fiziki-kimyavi xususiyyatlari ara§dirilmi§ va inzibati rayonun aqrokimyavi kartoqrama asasan torpaqlardan maksimum daracada samarali istifada etmak ugun bir nega bitki altinda mineral gubralarla (N, P2O5, K2O) tamin olunma daracasi nazara alinaraq, verilma normalari (kq) va mahsuldarliq (sent) hesablanmi§dir.

Naticada Sadarak inzibati rayonunda torpaqlarin madani-tabii bitkilar altinda samarali istifada etmak maqsadila maqalada qeyd olunan tadbirlarin hayata kegirilmasi maslahat gorulmu§dur.

Agar sozlzr: Cografi amillar, eko-cografiya, torpaq, §oran, §orakat, bataqliq, torpagin ekoloji qiymatlandirilmasi

Aparilan i§in aktualligi. inzibati rayonun fiziki-cografi xususiyyatlarinin farqli olduguna gora arazida muxtalif torpaq tip va yarimtiplari yayilmi§dir. Eyni zamanda relyefin murakkabliyi arazida alluvial, prolluvial va delluvial gatirmalarin bollugu, hidroloji §araitinin muxtalifliyi, bitki ortuyunun, kaskin kontinental iqlimin va insanlarin asrlar boyu faaliyyati, burada torpaq ortuyunun tarkibina va yayilmasina oz tasirini gostarmi§dir.

Sadarak inzibati rayonda torpaq ortuyunun amalagalmasinda, onun dayi§ilmasinda relyef qurulu§u 9ox boyuk rol oynami§ va hazirda da oz tasirini gostarmakdadir. Rayonda duzanlik saha yani Arazboyu maili duzanlik isti va quraq iqlim §araitinda yaranmi§ yarimsahra land§afti yoxsul bitki va torpaq ortuyuna malikdir. Sadarak inzibati rayonun ahalisi 9ox qadimdan akin9ilikla ma§gul olmu§dur. Odur ki, torpaqamalagalma prosesinda insanlarin asrlar boyu tasarrufat faliyyatinin da boyuk rolu olmu§dur.

Mahz, bu baximdan muxtar respublikanin torpaq fondunun 4 faizini ta§kil edan Sadarak inzibati rayonunda yayilan torpaqlarin madani va tabii bitkilar altinda maksimum daracada samarali istifada olunmasi u9un tadqiqatlarin aparilmasi aktualdir[1, 2, 3, 8].

Tadqiqatin maqsadi. Sadarak inzibati rayonunda torpaq munbitliyina xususila tasir gostaran fiziki-kimyavi xususiyyatlari ara§dirmaq va torpaq munbitliyinin qorunmasi, barpasi, artirilmasi u9un torpaqlarda meliorasiya i§larinin aparilmasi istiqamatinda tadbirlari hayatake9irmakdan ibaratdir.

Material metodika.Torpaqlarin munbitliyinin qorunmasi ila alaqadar qeyd olunan masalalarin halli u§un torpaq§unasliq va torpaqlarin meliorasiya elminin inki§afinda muhum rol oynayan taninmi§ rus alimlarindan V.V.Doku9ayevin, P.A.Kosti9yevin va N.M.Sibirtsevin, V.A.Kovda, azarbaycanda isa H.B.Zardabi, H.0.9liyev, V.R.Volobuyev, a.Q.Behbudov, Q.§. Mammadov, K.N.Teymurov, R.H.Mammadov, Q.Z.9zimov, A.S.Ha§imov, X.F.Cafarov, S.T.Hasanov, 0.0.Verdiyev, M.Y.isgandarov, N.K.Mikayilov, M.Q. Mustafayev, a.G.Quliyev, S.a.Haciyev va ba§qalarinin xarita, adabiyyat va metodik vasaitlarindan istifada olunacaqdir [5, 6, 7].

Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 СЕЛЬСКОХОЗЯСТВЕННЫЕ НАУКИ

2021 - 5.81

Tahlil va muzakira. Rayon arazisinda fiziki-cografi §araitinin muxtalifliyindan asili olaraq a§agida adlari qeyd olunan torpaq tip va yarimtiplari yayilmi§dir. Bu torpaqlardan bozqir dag-9aman, bozqir va bozqirla§mi§ dag qahvayi (§abalidi), dag boz-qahvayi (§abalidi), dag qahvayi (§abalidi), boz, boz-qonur, 9aman-boz, alluvial subasar va bataqli-caman va digarlarini gostarmak olar. Gostarilan bazi torpaq tip va yarimtiplarinin mexaniki tarkibi, rulyef qurulu§u, torpaq qatinin qalinligi va rayonda ne9a hektar ta§kil etdiyi haqqinda malumat verilir (Cadval 1).

Cadval 1

Sadara k inzibati rayonunda torpaqlarin fiziki xususiyyatlarinin gostaricilari

S/N Torpaqlarin adi Mexaniki Tarkibi Relyefi Torpaq Qatinin qalinligi Sahasi (ha)

1. Dag boz-qahvayi (§abalidi) Yungul gilli-cali, orta gilli-cali va qumsal Al§aq dagliq Orta qalin 754,6

2. Dag a9iq-qahvayi (§abalidi) Yungul gillicali Maili duzanlik Qalin 360,1

3. Boz-qonur Agir gillicali va orta gillicali qari§iq Maili duzanlik Qalin 585,6

4. Suvarilan boz Agir gillicali, orta gillicali qari§iq va gilli Maili duzanlik Qalin 2290,1

5. Zaif §orakatla§mi§ boz Orta gillicali, agir va yungul gillica qari§iq Duzanlik Qalin 798,7

6. Boz 9aman Agir gillicali Duzanlik Qalin 84,3

7. Bataqli-caman Gilli, agir gilli-cali va orta gillicali qari§iq Nisbatan 9okak Qalin 524,9

Cami 4643,7

Cadval 1-dan aydin olur ki, inzibati rayonun munbit torpaqlarindandag dag boz-qahvayi (§abalidi), dag qahvayi (§abalidi), boz, boz-qonur, torpaqlarini gostarmak olar. Lakin arazida §orla§ma, bataqliqla§ma va qrunt sularinin saviyyasinin qalxmasi ila alaqadar zaif §orakatla§mi§ boz, boz 9aman, agir gillicali bataqli-caman torpaqlara da geni§ miqyasda rast galinir.

inzibati rayonun dag boz-qahvayi (§abalidi) munbit torpaqlarin relyef §araiti al9aq dagliq, mexaniki tarkibi yungul gillicali, orta gillicali va qumsal, torpaq qatinin qalinligi orta, torpaq sahasi 754,6 hektar, dag a9iq-qahvayi (§abalidi) torpaqlarin isa mexaniki tarkibi yungul gillicali, relyefi maili duzanlik, torpaq qatinin qalinligi qalin, sahasi 360,1 hektar, boz-qonur torpaqlarin mexaniki tarkibi ag§ir gillicali va orta gillicali qari§iq, relyefi maili duzanlik, torpaq qatinin qalinligi qalin, sahasi 585,6 hektar, suvarilan boz torpaqlarin mexaniki tarkibi agir gillicali, orta gillicali qari§iq va gilli, relyefi maili duzanlik, torpaq qatinin qalinligi qalin, sahasi 2290,1 hektardir. inzibati rayonda munbit torpaqlar i9arisinda an 9ox saha tutan madanila§mi§ suvarilan boz torpaqlardir. Bu torpaqlar inzibati rayonun aqrar sektorunda muhum rol oynayir. Ona gora da bu torpaqlardan maksimum daracada samarali istifada olunmasi tasarrufat adamlarinin asas vazifalarindan biridir.

inzibati rayonda a§agi keyfiyyatli torpaqlardan zaif, orta va §iddatli §orla§mi§ va §orakatla§mi§ boz torpaqlarin mexaniki tarkibi orta gillicali, agir va yungul gillica qari§iq, relyefi duzanlik, torpaq qatinin qalinligi qalin, sahasi 798,7 hektar, boz 9aman torpaqlarin mexaniki tarkibi agir gillicali, relyefi duzanlik, torpaq qatinin qalinligi qalin, sahasi 84,3 hektar, bataqli-caman torpaqlarnin mexaniki tarkibi gilli, agir gillicali va orta gillicali qari§iq, relyefi nisbatan 9okak, torpaq qatinin qalinligi qalin, sahasi 524,9 hektardir. 9razida a§agi keyfiyyatli torpaqlarein formala9masinin sababi ilk novbada 9ay da§qinlari, sistemsiz suvarmalar va 9okak sahalara izafi sularin yigilmasi va torpaqlardan samarasiz istifada olunmasi hesabina ba§ verir.

inzibati rayon arazisinda an geni§ saha tutan boz va 9aman-boz torpaqlarin fiziki va kimyavi göstaricilarina da diqqat yetirilmi§dir. ilk önca torpaqlarin fiziki xüsusiyyatlarina diqqat yetirak (Cadval 2).

Cadval 2

Tadqiqat obyektlarinda müxtalif torpaq tip va yarimtiplarinin bir ne?a fiziki-mexaniki

göstaricilari

inzibati rayonlar va torpaqlarin adi Kasim №-si Darin-lik, sm-la Xüsusi 9akisi, q/sm3-la Hacm 9akisi, q/sm3-la Hiqros-kopik namlik, %-la Mexaniki hissaciklar %-la

Fiziki gil, 0,25 mm-dan ki9ik Fiziki qum, 0,25 mm-dan böyük

Sadarak inz. ray.Sadarak kandinin canub-qarb hissasi, madani boz torpaqlar 1 0-28 2,62 1,32 3,60 38,2 61,8

28-45 2,62 1,35 4,00 42,2 57,8

45-60 2,63 1,37 4,50 43,6 56,4

60-80 2,63 1,42 4,84 50,8 49,2

80-105 2,64 1,46 5,00 52,4 47,6

105-130 2,65 1,51 5,25 51,6 47,4

Sadarak inz. ray.Sadarak kandinin canub-qarb hissasi, tabii boz torpaqlar 2 0-20 2, 61 1,27 3,10 53,8 46,2

20-40 2,62 1,32 3,30 54,4 45,6

40-65 2,62 1,35 3,85 54,6 45,4

65-95 2,63 1,37 4,20 55,0 45,0

95-120 2,63 1,42 4,55 55,4 44,6

120-150 2,64 1,46 5,25 54,2 45,8

Sadarak inz.ray. Damir9i kandinin canub hissasi, madani boz-9aman §oran torpaqlar 3 0-10 2,64 1,27 3,40 36,8 63,2

10-25 2,65 1,36 3,55 37,0 63,0

25-50 2,66 1,41 3,65 34,2 65,8

50-75 2,68 1,43 3,80 34,2 65,8

75-105 2,70 1,45 4,15 33,4 66,6

Sadarak inz.ray. Damir9i kandinin canub hissasi, tabii boz-9aman §oran torpaqlar 4 0-7 2,73 1,36 3,10 43,0 57,0

7-25 2,75 1,41 3,20 37,4 62,6

25-50 2,77 1,43 3,45 37,8 62,2

50-75 2,80 1,45 3,70 37,2 62,8

75-110 2,83 1,46 4,05 37,4 64,4

70-90 2,65 1,54 4,20 52,0 48,0

örazida torpaqlardan madani bitkilar altinda istifada etmak ü9ün, asas göstaricilardan biri da torpaqda olan fiziki gil va qum hissaciklarinin nisbatinin öyranilmasidir. Mahz, bu maqsadla cadval 2-da isa Sadarak düzünün canub-§arq hissasinda boz torpaqlarda qoyulan kasim 1-in 0-28 sm-da 0,25 mm-dan ki9ik fiziki gil hissaciklarinin faktiki göstaricisi %-la 38,2 olmaqla, optimal göstarici 52,5 faiza qaldirilmasi müayyanla§dirilmi§dir. Apardigimiz tahlillar asasinda fiziki gilin faktiki göstaricisi ila optimal arasinda 14,3 %-la minus farq vardir. 0,25 mm-dan ki9ik qum hissaciklarina nazar yetirsak faktiki göstaricisi 26,2% olmaqla, optimal göstarici 34,5 faiz ta§kil edir. Bu göstaricilar arasinda farq isa minus 8,3 % ta§kil edir. Cadvaldaki digar göstaricilari (xüsusi 9akisi, hacm 9akisi, q/sm3-la, hiqros-kopik namlik, ila %-la va s.) da eyni ila bu cür müqaisa edarak tahlillar aparmaq mümkündür.

Cadva 3-da isa boz va 9aman-boz torpaqlarin kimyavi göstaricilarina da diqqat yetirak .

Cadval 3

Tadqiqat obyektinda muxtalif torpaq tip va yarimtiplarinin _bir neya kimyavi gostaricilari _

inzibati Ka- Darin- Hu- Umu- P2O5, K2O, Udulmu§ CaCO3 Quru

rayonlar va torpaqlarin adi sim №-si lik, sm-la mus, %-la mi azot, %-la mq/kq mq/kq asaslarin cami (Ca+Mg) mq.ekv 100 q torpaq- da , %-la qaliq %-la

Sadarak 1 0-28 1,61 0,070 56,52 325,35 19,77 15,46 0,161

inz. 28-45 1,20 0,062 54,35 303,66 20,42 17,04 0,167

ray.Sadarak 45-60 1,14 0,056 50,00 267,51 21,05 19,13 0,207

kandinin 60-80 1,00 0,038 43,48 224,13 23,05 16,00 0,147

canub-§arq 80-105 0,90 0,015 41,30 201,23 19,74 13,89 0,133

hissasi, madani boz 105-130 0,80 0,005 25,71 178,34 16,92 12,58 0,162

torpaqlar

Sadarak 2 0-28 1,98 0,056 54,35 301,25 14,57 17,04 0,187

inz. 28-45 1,79 0,042 50,00 267,51 15,04 19,66 0,260

ray.Sadarak 45-60 1,60 0,028 47,83 247,02 16,45 22,00 0,444

kandinin 60-80 1,45 0,018 43,48 201,24 17,39 22,80 0,422

canub-§arq 80-105 1,20 0,005 41,30 178,34 16,92 19,92 0,366

hissasi, tabii boz 105-130 1,10 0,001 24,29 168,70 18,33 18,35 0,276

torpaqlar

Sadarak 3 0-10 2,13 0,085 41,30 339,81 15,51 18,08 0,106

inz.ray. 10-25 1,95 0,067 34,55 308,66 14,57 14,68 0,103

Damir9i 25-50 1,70 0,045 25,71 287,99 15,04 17,56 0,102

kandinin 50-75 1,61 0,025 22,86 224,13 16,92 16,77 0,119

canub his-si, madani

75-105 1,40 0,010 20,00 168,70 17,39 13,63 0,101

boz-9aman

§oran torpaqlar

Sadarak 4 0-7 1,75 0,057 25,71 325,35 12,22 24,90 0,099

inz.ray. 7-25 1,50 0,035 24,29 303,66 11,75 25,16 0,113

Damir9i 25-50 1,41 0,015 21,43 267,51 13,16 21,75 0,116

kandinin 50-75 1,30 0,010 18,57 201,23 14,57 18,35 0,159

canub 75-110 1,20 0,005 17,14 178,34 15,51 12,58 0,157

hissasi, tabii boz- 70-90 2,27 0,051 22,45 277,58 11,5 14,18 0,059

9aman

§oran torpaqlar

9razida torpaqlardan madani bitkilar altinda istifada etmak u9un, asas gostaricilardan biri da torpaqda olan humusun %-la miqdarinin oyranilmasidir. Mahz, bu maqsadla cadval 3-da isa Sadarak duzunun canub-§arq hissasinda geni§ yayilmi§ boz torpaqlarda qoyulan kasim 1-in 0-28 sm-da humusun faktiki gostaricisi %-la 1,6 olmaqla, optimal gostarici 1,8 faiza qaldirilmasi

müayyanla§dirilmi§dir. Cadvaldaki digar göstaricilari (Ümu-mi azot, CaCÜ3, Quru qaliq faizla, P2O5, mq/kq, K2O, mq/kq va Udulmu§ asaslarin cami (Ca+Mg) mq.ekv 100 q torpaq-da va s.) da eyni ila bu cür müqaisa edarak tahlillar aparmaq mümkündür.

inzibati rayonda aqrokimyavi kartoqrama asasan 2457 ha sahada dadqiqat i§lari aparilmi§, qida maddalarinin tamin olunma daracasina göra V qrupa bölünmü§dür. Tamin olunma daracasi 100% hesab olunur.

I-ci qrup. Fosfor va kaliumdan 9ox zaif torpaqlar-1,3%

II-qrup. Fosfordan zaif, kaliumdan 9ox zaif torpaqlar-11%

III-qrup. Fosfor va kaliumdan zaif torpaqlar-2,7%

IV-qrup. Fosfordan zaif, kaliumdan orta torpaqlar 77%

V-qrup. Fosfor va kaliumdan orta torpaqlar-8%

Aparilmi§ va apardigimiz tadqiqatlarin naticalari onu göstarir ki, torpaqlarin tarkibinda makroelementlarin faizla miqdari, yani münbitliyin vaziyyati imkan verir ki, aqrokimyavi vasitalardan da istifada etmakla bu arazilarda akin9iliyi inki§af etdirmakda ahalinin uzun müddat ma§guliyyatini tamin etmak olar [4].

Qeyd etmak lazimdir ki, Sadarak inzibati rayonunda asasan taxil, üzüm va §akar 9ugundurunun akilmasi daha da maqsadauygun hesab olunur. Bunlarla barabar arazida akin dövrüyyasinda növbali akin sisteminin tatbiq etmak maqsadila yem bitkilari va paxlali bitkilarin akini aparilmalidir. Eyni zamanda apardigimiz tadqiqatlar asasinda torpaqlardan maksimum daracada samarali istifada etmak ü9ün bir ne9a bitki altinda mineral gübralarla (N, P2O5, K2O) tamin olunma daracasi nazara alinaraq, verilma normalari (kq) va mahsuldarliq (sent) hesablanmi§dir.

Cadval 4-da isa mineral gübralarin (N, P2O5, K2O ) torpaqqlarin faktiki tamin olunma daracasindan asili olaraq takca taxil bitkisina verilma normalari (kq) va bitkilarin mahsuldarligi (sent) göstarilmi§dir (Cadval 4).

Cadval 4

Mineral gübralarin ( N, P2O5, K2O ) torpaqqlarin tamin olunma daracasindan asili olaraq verilma _normalari (kq)_

Qrup Torp-in qida maddaliri ila tamin olunma Planla§dirilmi§ mahsuldarliq (sent)

daracasi 20 20-30 30

Taxil

N P2O5 K2O N P2O5 K2O N P2O5 K2O

I Fosfor va

kaliumdan 9ox 80 120 80 100 135 100 120 150 120

zaif

II Fosfordan zaif,

kaliumdan 9ox 80 120 60 100 135 80 120 150 100

zaif

III Fosfor va

kaliumdan zaif 80 90 60 100 105 80 120 120 100

IV Fosfordan zaif,

kaliumdan orta 80 90 40 100 105 60 120 120 80

V Fosfor va

kaliumdan orta 80 60 40 100 75 60 120 90 80

inzibati rayonda mahsuldarligin yüksadilmasi ü9ün taxil bitkisina verilan gübra normalari, qruplar üzra taravaz, kartof, yem bitkilari, üzüm, meyva baglari va §akar cugunduru bitkisi ü9ün da i§lanmi§dir.

Natica

Apardigimiz tadqiqatlardan aydin olur ki, Sadarak inzibati rayonunda a§agidaki naticalara galmak olar.

-Mü§ahidalar asasinda Sadarak inzibati rayonunda müxtalif torpaq tip va yanmtiplarinin bir ne9a fiziki-mexaniki va kimyavi göstaricilari öyranilmi§dir.

-inzibati rayonda torpaqlarin öyranilmi§ fiziki-mexaniki va kimyavi göstaricilari va aqrokimyavi kartoqrama asasan 2457 ha sahada asasinda tahlillar aparilaraq torpaqlarin qida maddalarinin tamin olunma daracasi 100 faiza göra V qrupda müayyanla§dirilmi§dir.

-Apardigimiz tadqiqatlar asasinda inzibati rayonun aqrokimyavi kartoqrama asasan torpaqlardan maksimum daracada samarali istifada etmak ü9ün bir ne9a bitki altinda mineral gübralarla (N, P2O5, K2O) tamin olunma daracasi nazara alinaraq, verilma normalari (kq) va mahsuldarliq (sent) hesablanmi§dir.

9D9BiYYAT

1. Haciyev S.9. Nax9ivan Muxtar Pespublikasi torpaqlarinin eko-cografi §araiti. Baki: MBM, 2009, 108 s.

2. Haciyev S.9. Nax9ivan Muxtar Respublikasi torpaqlarinin ekoloji qiymatlandirilmasi. Baki: MBM, 2010, 108 s.

3. Mammadov Q.§. Torpaq§ünasliq va torpaq cografiyasinin asaslari. Baki: Elm,2007, 552 s.

4. Sadarak inzibati rayonun akin atlasi. Nax9ivan MR Dövlat Torpaq va Xarita9akma Komitasinin DYQGXLi-da hazirlanmi§ va 9ap olunmu§dur. Nax9ivan: 2011, 25 s.

5. Волобуев В.Р. Экология почв. Баку: Элм, 1963, 259 с.

6. Алиев С.А., Микаилов Н.К., Алиев Р.А., Мамедов Г.Ш. Методические указания по бонитировке почв в целях земельного кадастра Азербайджанской ССР. Баку: Элм, 1979, 45 с.

7. Волобуев В.Р., Салаев М. Э., Гасанов Ш.Г., Костюченко Ю.И. Методические указания по проведению бонитировка почв в Азербайджане. Баку: Элм, 1973, 40 с.

8. Ковда В.А. Потология почв и охрана биосферы // Пространственно-временная организация и функционирование почв, 1990, с. 8-43