CC BY
0UOT 636.022
AVROPA SELEKSÍYALI ÍXTÍSASLA§DIRILMI§ SÜDLÜK ÍSTÍQAM9TLÍ HOL§TÍN QARAMAL CÍNSÍND9 AZ9RBAYCAN TÍPÍNÍN YARADILMASI
TURABOV URFAN TURAN oglu
"Kand tasarrüfati heyvanlarinin yeti§dirilmasi va yemlandirilmasi" kafedrasinin dosenti, Azarbaycan Dovlat Aqrar Universiteti (ADAU), Ganca, Azarbaycan
ABBASOV RAMÍQ TOFÍQ oglu
"Kand tasarrüfati heyvanlarinin yeti§dirilmasi va yemlandirilmasi" kafedrasinin dosenti (e.a.o.), Azarbaycan Dovlat Aqrar Universiteti , Ganca, Azarbaycan
AGAYEVA MEHRÍBAN RASÍM qizi
"Kand tasarrüfati heyvanlarinin yeti§dirilmasi va yemlandirilmasi" kafedrasinin assistenti, Azarbaycan Dovlat Aqrar Universiteti (ADAU) Ganca, Azarbaycan
Xülas3. dhalinin at va süd mahsullarina olan tdlabatmm sdmdrdliliyini tamin etmak ügün olkamizda daha mahsuldar va har bir gografi zonanin iqlimina daha tez adaptasiya olunan cins inaklarin ba§ sayinin artirilmasi maqsadi ila bu tadqiqat i§i aparilmi§dir. Maldarliqla ma§gul olan har bir fermer va dovlat müassisa rahbarini maraqlandiran an vacib masala mohkam konstitusiyali, uzun omürlü, saglam mal naxirlari yaratmaqdir. Gümrah va gevik cavanlarin alinmasi isa valideyn formasinin irsi keyfyyatindan asilidir. Mahz bu baximdan mütaxassis qar§isinda duran ba§lica vazifa yüksak keyfiyyat cinsina (elita-rekord, elita) maxsus olan sinaqdan gixarilmi§ toradici bugalardan istifada edarak damazliq heyvanlarin yaradilmasi va saxlanmasindan ibaratdir.
Agar sozlzr: seleksiya, genotip, mayalanma, tip, südlük, damazliq, eksteryer, konstitusiya
Müasir dovrda damazliq naxirin yaradilmasinda asas rol dollük toradicilarin se9ilmasi, qiymatlandirilmasi va uygun tayla§dirma formasinin tatbiq edilmasidir. Malum oldugu kimi, toradici kompleks alamatlara gora qiymatlandirilma aparilmadan naxirlarda va fermer tasarrüfatlari ü9ün toxumlarindan istifada olunmasi elmi baximdan düzgün hesab edilmir. £ünki hamin toradicini qiymatlandirilma aparilmadan toxumundan istifada olunarsa onun naxir ü9ün yax§ila§dirici, pisla§dirici va neytral oldugu malum olmur. Ona gora da, toradicilarin qiymatlandirilmasi aparildiqdan sonra ondan istifada olunmasi zoobaytarliq baximindan normal hesab edilir. Bazan toradicilara düzgün zoogigiyenik baximindan va normal yemlama (tam balansla§dirilmi§) saviyyasi tatbiq edilmadikda ondan yüksak keyfiyyatli toxum almaq mümkün olmur. Eyni zamanda yüksak yemlama tatbiq olunaraq toradicilar ü9ün he9 bir gazinti olmamasi onun kondisiyasina tasir edir va naticada impotentlik yaranir. Deyilanlardan aydin olur ki, an ma§hur, an mahsuldar naxir va damazliq inaklarin yaradilmasinda düzgün yüksak sinfa maxsus va oz irsiyyatini nasla otüra bilan toradicilarin se9ilmasi va onlardan istifada edilmasi damazliq va seleksiya i§inin bünovrasini ta§kil edir.
Aparilmi§ tadqiqatlardan aydin olur ki bir 9ox olkalarda inayin mahsuldarliq istiqamatindan asili olaraq (atlik, südlük, qari§iq) yeni tiplarin yaradilmasinda toradicilarin asasan a§agidaki parametrlara gora tahlil olunmasi 9ox vacibdir:
a) heyvanlarin acdadina (genotip) gora se9ilmasi va qiymatlandirilmasi,
b) heyvanlarin eksteryer va konstitusiyasina gora se9ilmasi va qiymatlandirilmasi,
c) heyvanlarin mahsuldarliq keyfiyyatina gora se9ilmasi va qiymatlandirilmasi,
d) heyvanlarin texnoloji keyfiyyatina gora se9ilmasi va qiymatlandirilmasi,
e) verdiyi naslin keyfiyyatina gora se9ilmasi va qiymatlandirilmasi,
f) heyvanin prepotentliyina va torama qabiliyyatina gora se9ilmasi va qiymatlandirilmasi.
Bu parametrlar nazara alinmadan movcud cinslarin (tacrüba inaklarin) mayalanmasi yüksak mahsuldarliq gostaricisi va damazliq-seleksiya i§larina manfi tasir gostaracakdir. Yani, ola bilmaz ki,
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
eyni populyasiyadan olan cins (mas. Hol§tin) bütün zonalarda arzu olunan keyfiyyat alamatlarini üza 9ixara bilsin. Mahz bu baximdan hazirda eyni va ya müxtalif genotipa maxsus toxumlar zonalarda yoxlanilmadan va ya sinaqdan ke9madan ondan geni§ formada istifada olunmasi maqsada uygun deyildir. Maldarliqda naxirin damazliq keyfiyyatinin yüksaldilmasinda qisa müddat arzinda an yüksak bonitra sinfina maxsus (elita-rekord) töradici bugalarin toxumundan süni mayalanma yolu ila istifada olunmasi arzu olunan tipin yaradilmasinin asasidir. Dünya maldarliginin inki§afinda balansla§dirilmi§ yemlandirma, geni§ sagim, seleksiya samaraliliyi, tasarrüfatin ta§kili va takrar istehsali kimi ardicil texnoloji proseslarin yerina yetirilmasi süd mahsuldarliginin yüksaldilmasinin asasini ta§kil edir.
Hazirda maldarliqda seleksiya i§inin güclandirilmasinda se9ma va tayla§dirma ila yana§i yüksak bonitra sinfina maxsus töradicilarin toxumundan istifada olunaraq süni mayalanmanin aparilmasi mövcud qaramal naxirinin cins tarkibinin yax§ila§dirilmasi imkanini yaradir. Bunun ü9ün tasarrüfatin istiqamatina uygun olaraq cinsbrin se9ilmasi va se9ilmi§ cinslarda istifada olunan töradicilarin naslin keyfiyyatina göra qiymatlandirilmasi vacibdir.
Elmi yenilik. Metodikaya uygun olaraq apardigimiz elmi-tadqiqat i§ina asasan bugalari acdadina göra qiymatlandirarkan nayinki atasinin va anasinin, hatta ata va ana nanalarinin, eyni zamanda digar acdadlarin da keyfiyyatlarin nazara alinmasi lazim galir. Buna göra da, apardigimiz tadqiqat i§inda seleksiya aparan zaman heyvanlarin §acarasinin zangin olmasina va ^acarada zangin heyvanlarin toplanmasina 9ali§mi§iq.
Buganin mahsuldar acdadlari dedikda, onun acdadinin har birinin yüksak mahsuldarliga, südünün yag va zülaldan cinsa xas olan göstaricidan daha üstün saviyyasi, yax§i inki§afi, böyüklüyü, canli kütlasi, düzgün badan qurulu§u, möhkam konstitusiyasi, saglamligi va s. keyfiyyatlari nazarda tutmu§uq. ilk dafa olaraq respublikamizin zonalarinda Hol§tin cinsin töradici bugalarin toxumlanndan yerli cinslarin mayalandirilmasindan istifada etmakla alinan balalarin naslin keyfiyyatina göra müqayisali formada kompleks qiymatlandirma i§inin aparilmasi nazarda tutulmu§dur.
Tadqiqatin metodikasi. Tadqiqatin mövzuya uygun yerina yetirilmasi ü9ün beynalxalq saviyyada, talimata uygun, standart metodikalar asasinda aparilmasi qar§iya qoyulmu§dur.
Töradicilarin naslinin keyfiyyatina göra qiymatlandirilmasi onlarin qizlarinin hamya§idlari ila müqayisa edilmasidir. Ona göra da, bir ne9a ox§ar heyvanin se9ilib va orta adadi kamiyyat göstaricilarina asasan töradicinin irsiyyat potensiali a§agidaki üsullarla hesablanir. Ya§idlar üsulu: F.F.Eysner düsturu:
P=Q x 100/H
Burada: P- töradicinin damazliq qiymati; Q - qizlarin orta göstaricisi; H - Hamya§idlarin orta
göstaricisi.
Töradicilarin naslin keyfiyyatina göra qiymatlandirma üsullarindan biri da qizlarinin orta mahsuldarligi ila yana§i, hamya§idlarin va analarin orta mahsuldarliq göstaricilari yani V. Rays üsulu ila tayin edilir.
P=H+Q-H+A
A-yoxlanilan töradicilarin qizlarinin anasinin orta mahsuldarligi.
övvallar 9ox geni§ istifada olunan ana-qiz üsulunda har iki obyektin eyni yemlama §araiti asasinda mahsuldarligi öyranilirdi. Bu indeks töradici indeksi va ya indeks üsulu adlanir. Bu üsul isve9 alimi Hanzen tarafindan taklif olunmu§dur.
i=2Q-A
Son illar elmi-tadqiqat sahasinda damazliq-seleksiya (cins, xatt, aila va tip) i§larinin aparmalmasinda an 9ox istifada olunan üsul Fevzon üsuludur. Bu üsul a§agidaki formulaya asaslanir
G=2R-F-A
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Burada: G- cinslar arasinda olan genetik farq; R- ikinci nasil malazlarin orta göstaricilari;
F- birinci nasil malazlarin orta göstaricilari; A-nazarat cinsin mahsuldarligi.
Tadqiqat içimizda metodikaya uygun olaraq qeyd etdiyimiz (tacrüba apardigimiz) bir çox tasarrüfatlarda galacak i§larimizda maqsadimiza nail olmaq ûçûn, yani Holçtin cinsli inaklarda Azarbaycan tipinin yaradilmasi ûçûn bu va ya bir çox üsul va formulalardan istifada edacayik. Cinslarda yeni tiplarin yaradilmasi ûçûn onlarin mahsuldarliq keyfiyyatlarini, har bir mûhitin cografi-iqlim §araitina daha yax§i adaptasiya olmalarini va mûxtalif xastaliklara davamliligini nazara alaraq mûtlaq töradicilarin naslin keyfiyyattina göra qiymatlandirilmasi vacibdir.
Dûnyada aparilan tadqiqat içlarindan malum olur ki, töradicilarin ôzûnûn naslin keyfiyyatina göra qiymatlandirilmasi tadqiqat ûçûn an vacib amillardan biridir. Bela ki, Latviya respublikasi mûtaxassislarinin seleks proqrami vasitasi ila alda etdiklari malumatlara asasan töradicilarin prepotentlik keyfiyyatina ata va ananin, baba va nananin irsiyyata na daracada tasir etdiyi öyranilmi§dir. Hamin irsiyyata tasir formasi açagidaki sxemda göstarilir. Sxemdan aydin olur ki, mayalanmada töradicilarin yax§ila§dirici kimi faalliq keyfiyyatinin 43% ata tarafdan, 33% isa ana tarafdan, qalan faizi isa baba va nana tarafindan keçmi§ olur.
I - 43% - ata tarafdan keçen irsiyyat;
II - 33% - ana tarafdan keçan irsiyyat;
III -18%-baba tarafdan keçan irsiyyat; IV- 6% - nana tarafdan keçan irsiyyat.
Bugalari çacarasina göra seçarkan, onlarin damazliq içinin hansi ûsulunun tatbiq edilmasi naticasinda töradildiyini da bilmak lazimdir. Dûnya tacrûbasindan da malumdur ki, mahsuldarliq istiqamatindan asili olaraq (sûdlûk, atlik va qari§iq) har hansi bir cinsda yeni bir yerli tipin yaradilmasi ûçûn 5-7 min ba§ yûksak keyfiyyatli töradici buga toxumu va 15-20 min ba§ cinsa maxsus inaklar ûzarinda tadqiqat aparilmalidir. Galacak tadqiqat içlarinda cografi-iqlim çaraitindan asili olaraq seçdiyimiz tadqiqat obyektlarinda saxlanilan Holçtin cinsina maxsus inaklarin olmasi tadqiqat içimizin daha da ugurlu olacagina zamin yaradir.
Tadqiqat aparilan yerin tabii-iqlim çaraiti va cinsin xarakterik xüsusiyyatlari. Tadqiqatin metodikasina uygun olaraq respublikamizin mûxtalif bölgalarinin tabii-iqlim çaraitini nazara alaraq açagida adlari qeyd etdiyimiz tasarrûfatlarda tacrûbalarimizi davam etdiririk:
1. Barda rayonu Tûrkmankand arazisinda yerlaçan „Çiçak-sûd" kandli fermer tasarrûfati
2. Samux rayonu Sariqamiç kand arazisinda yerlaçan „Bozdag" kandli-fermer tasarrûfati
3. Goranboy rayonu Muzdular kand arazisinda yerlaçan „Tûrk qida-sanaye" MMC
4. Salyan rayonunda yerlaçan „Qaraçala" kandli fermer tasarrûfati
5. Ganca çaharinda yerlaçan Azarbaycan Dövlat Aqrar Universitetinin „Maldarliq va atçiliq " tadris markazi.
Tadqiqatin naticalari
1. Azarbaycan Dövlat Aqrar Universitetinin „Maldarliq va atçiliq" tasarrûfatinda 13-14 may 2024-cû il tarixlarinda tasarrûfatda saxlanilan 20 ba§ Holçtin cinsina maxsus inaklar arasinda havasda olanlari Santa laqabli Holçtin cinsli töradici buganin toxumu ila mayalandirildi.
2. Barda rayonu Tûrkmankand arazisinda yerlaçan „Çiçak-sûd" kandli fermer tasarrûfatinda 1519 may 2024-ci il tarixlarinda havasda olan Holçtin cinsina maxsus olan inaklar hamin cinsa maxsus Santa va Yupiter laqabli töradici bugalarin toxumu ila mayalandirildi.
3. Goranboy rayonu Muzdular kand arazisinda yerla§an „Turk qida-sanaye" tasarrufatinda 2124 may 2024-ci il tarixlarinda tarrufatda da havasda olan Hol§tin cinsli inaklar hamin cinsa maxsus Uran, Santa va Yupiter laqabli toradici bugalarin toxumlari ila mayalandirildi.
4. Samux rayonu Sariqami§ kand arazisinda yerla§an „Bozdag" kandli-fermer tasarrufatinda 26-30 may 2024-cu il va Salyan rayonunda yerla§an „Qara9ala" kandli fermer tasarrufatinda 01-05 iyun 2024-ci il tarixlarinda tasarrufatlarda Hol§tin di§i dana va inaklar qrup halinda se9ilmi§ va qeyd edilan Santa, Yupiter va Uran laqabli toradici bugalarin toxumlari ila mayalandirilmi§dir.
Tasarrufatda movcud olan zootexniki jurnallar asasinda qeyd etmak olar ki, har bir tasarrufatda ayrilmi§ di§i dana (mayalanma 9akisina 9atmi§) va inaklar 20-43 gun arzinda mayalandirilmi§dir. Analara baxim zootexniki talablar asasinda norma uzra yemlandirilma aparilmi§dir. Bogazligin ilk aylari ila son aylar arasinda rasionda verilan yem paylari muxtalif olmasina baxmayaraq, fizioloji vaziyyat nazara alinaraq yemlandirma davam etdirilmi§dir. Tasarrufatda alinan balalar oz fenotipik va genotipik xususiyyatlarina gora farqli olmu§lar. Xususan alinmi§ balalar canli kutla gostaricilarina gora, domatik ol9ularina gora tasarrufatlarda farqli olmaqla yana§i, toradicilarin da prepotentlik xususiyyatlari aks olunmu§dur.
9D9BiYYAT SiYAHISI
1. Abbasov R.T., Suni mayalanma mutaxassislari u9un yadda§ kitab9asi, Dars vasaiti, Ganca-2024.
2. Abbasov R.T., Agayeva M.R., Heyvandarliqda biotexnologi usullarin tatbiqi va mayalanma zamani ba§ veran genetik par9alanmalar, Tovsiya, Ganca-2022
3. Turabov U.T., Abbasov R.T., Agayeva M.R., Toradici bugalarin verdiyi naslin keyfiyyatina gora qiymatlandirilmasi, Metodiki vasait, Ganca-2022
4. Nasibov F.M., Abbasov S.A., Abbasov R.T., Toradici buglarin saxlanmasi va kompleks alamatlara gora qiymatlandirilmasi, Dars vasaiti, «Elm va tahsil» na§riyyati, Baki- 2016
5. Abbasov S.A., Abbasov R.T., Genetika va seleksiyanin asaslari, Darslik, Hadaf na§riyyati, Baki-2016.
