CC BY
2UOT 636.2.034
AZ9RBAYCANA iDXAL OLUNAN SÜDLÜK ÎSTiQAM9TLÎ CERSEY (JERSEY)
CÎNSÎNÎN XARAKTERÎZ9Si
TURABOV URFAN TURAN OGLU
"Kand tasarrüfati heyvanlarinin yetiçdirilmasi va yemlandirilmasi" kafedrasinin dosenti Azarbaycan Dövlat Aqrar Universiteti (ADAU), Ganca, Azarbaycan
QURBANOVA N9RGÎZ ÇAKÉR QIZI
"Kand tasarrüfati heyvanlarinin yetiçdirilmasi va yemlandirilmasi" kafedrasinin ba§ müallimi Azarbaycan Dövlat Aqrar Universiteti (ADAU), Ganca, Azarbaycan
VaLÎZADa RUQÎY9 VALEH QIZI
"Kand tasarrüfati heyvanlarinin yetiçdirilmasi va yemlandirilmasi" kafedrasinin magistranti Azarbaycan Dövlat Aqrar Universiteti (ADAU), Ganca, Azarbaycan
Xülasa: Cersey (Jersey) qaramal cinsi demak olar ki, dünyanin har beçinci süd istehsali fermasinda yetiçdirilir. Aparilan araçdirmalara göra, Cersey qaramal cinsi maldarliq sahasinda taminmiç ölkalarin südlük tasarrüfatlrinda inak südün keyfiyyat göstaricilarina göra dominant cins hesab edilir va mahsuldar sürülarin ahamiyyatli bir hissasini taçkil edir. Bu ara§dirmalarin naticasinda malum edilmiçdir ki, son illarda Cersey qaramalina va cinsin genetikpotensialina yüksak talabat var. Belaki, AB§, Kanada, îngiltara, Danimarka, Fransa, Yeni Zelandiya, Avstraliya va Canubi Afrikada geni§ yer almi§dir va son щ ilda Cersey cinsinin bu dövlatlarda ba§ sayinin süratla artmasi bunu sübut edir. Hazirda Azarbaycanin bir sira tasarrüfatlarina ixtisasla§dirilmi§ südlük istiqamatli Cersey cins heyvanlarida gatirilmi§dir. Bela tasarrüfatlardan biri da Göygöl rayonunda faaliyyatgöstaran "Ensar Aqro" heyandarliq kompleksidir.
Açar sözfor: cersey cinsi, süd, cins, canli kütla, laktasiya, buzov, yemlandirma
Cersey qaramal cinsi Cersi (ing. Jersey ['d33rzi], fr. Jersey [зек^е], norm. Jèrri) — Böyük Britaniya arazisinin La Man§ bogazinda Normand adalari qrupunun an böyük Cersi adasinda yaradilib va onun adini daçiyir. ingitaradan olan Cersey mali Normand adalarinda yaranan ^ qaramal cinsindan biridir, digarlari nasli kasilmi§ - Olderni mali va hazirda istifada edilan Gernsi cinsidir.
Cersey (Jersey) cinsi süd sanayesinda an qadim cinslardan hesab olunur va buna göra da onun mançayi haqqinda daqiq malumat yoxdur. Cersi adasinin seleksiyaçilari çox uzun bir müddat bundn avval yüksak süd mahsuldarligina va südda yüksak yagliliq faizina sahib olan fardlari seçarak taylaçdirmaga ba§lami§dirlar va naticada ixtisasla§dirilmi§ südlük istiqamatli Cersey cinsi yaradilmiçdir, onuda geyd etmak lazimdir ki, aparilan seleksiya-damazliq içlarinda ba§qa cins heyvanlardan istifada edilmayib, yalniz yerli qaramaldan istifada olunmuçdur. Xarici manbalara göra, Cersey qaramal cinsi taxminan 600 il avval yaranib. Bir vaxtlar bu cins fransiz qaramalindan amala galmasi güman edilir. Cersey vataninda ilk dafa XVIII asrda, yani 1771-ci ilda yerli qaramal kimi qeyda alinmiçdir. 1789-cu ildan baçlayaraq Cersi adasina digar qaramal cinsinin gatirilmasina qadaga goyulmuçdur, bu qarar nainki cinsi digar Avropa cinslarinin manfi tasirindan qorudu, ham da adanin sakinlarina seleksiya-damazliq i§inda inbridinqdan istifada etdirmaya imkan verdi va iki asrdan çox davam edan bu qarar yalniz 2008-ci ilda bir qadar yumçaldildi.
ilk dafa Cersey cinsinin ba§ sayi 1866-ci ilda hesaba alinmiçdir va adada 12037 ba§ taçkil etmiçdir, maraqlidir ki, onlardan 611 ba§i erkak omuçdur. Ela hamin ilda ilk damazliq kitabi yaradilmiçdir va Cersey cinsinin mahsuldarligi haqqinda malumatlar ora yazilmiçdir. Alti ildan sonra onlar yerli tasarrüfat faydali cins kimi taninmiçdir.
Dünya §öhrati Cersey cinsina XX asrin avvallarinda galdi. Bugalar digar südlük istiqamatli cinslarin südünün keyfiyyat göstaricilarini artirmaq üçün ixrac edildi, çünki südlülük alamatlar va xüsusiyyatlar irsi olaraq nasildan nasla ötürülür. Töradici-bugalari §imali Amerika, Avstraliya, Yeni
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Zelandiyaya, Afrika va Avropa ölkalarina malazla§dirilma ü9ün satilirdi. Cersey qaramal cinsi müxtalif iqlim §araitlarina yax§i uygunla§ir va mülayim iqlim §araitindan alinan bir 9ox cinslardan farqli olaraq, bu heyvanlar istiliya 9ox yax§i dözürlar. Danimarka, italiya, Yeni Zelandiya, Canubi Afrika va Amerika Birla§mi§ §tatlarina ixrac edilan bu cins naticada hamin dövlatlarin planli §akilda yeti§dirilan cinslara 9evrilmi§dirlar. Dünyanin bir 90X ölkalarina Cersey cinsinin populyasiyasini 1-ci cadvalda izlamak olar.
Cersey cinsinin dünya üzra populyasiyasi
cadval 1
Süni mayalanmanin inki§afi va dondurulmu§ sperma bazari ila Cersey cinsi bütün dünyada daha geni§ yayilmaga ba§ladi va onun layiqli populyarligi ahamiyyatli daracada artmaga ba§lami§dir.
Cersey qaramal cinsinin xüsusiyyatlari.
Cersey cinsi tamamila tacrid olundugundan, bir makanda uzun müddatli seleksiya naticasinda onun bütün nümayandalari eyni xarici eksteryer xüsusiyyatlara malikdir. Cersey qaramal cinsi olduqca ki9ik öl9üda olur. Yetkin ya§da olan bir di§i fardin cidov hündürlüyü orta hesabla 1,20-1,25 m, canli kütla 9akisi isa taxminan 400-450 kq ta§kil edir. Bugalar bir qadar daha kütlali va orta hesabla 600-800 kq agirliginda olurlar. Bu cins heyvanlarin bir qadar bucaq xarici görünü§ü olsa da, ümumiyyatla badanlari olduqca mütanasib §akilda olur. Heyvanlarin ba§lari da ki9ik, yüngül olur, profildan batiq, 9uxurlu görsanir, alinlari 9ox da enli va geni§ deyil. Cersey inaklarinin boynu nazikdir va darisinda 9oxlu sayda ki9ik qatlari olur. Bellarinda az bir miqdarda sivrilik mü§aida edilir, dö§ qafasi darindir (60-64 sm), lakin enli deyil (37-38 sm), dö§alti ki9ikdir, qabirgalar olduqca ayilmi§ olur, yani onlarin kasimi zamani at 9ixari son daraca a§agi olur (40%), ona göra at istehsali ü9ün sanaye miqyasinda yeti§dirilmasi iqtisadi cahatdan sarfali deyil, lakin kökaldilan zaman ati dadli olur. Badanlari bir qadar uzanmi§ qurulu§una (160-170 sm), bucaq §akilli formalarina malikdirlar. Quyruq kökü bir gadar dik dayanmi§ olur. inaklar nazik sümüklarla xarakteriza olunur, incik qucumu 15,517 sm ta§kil edir. özalalar zaif inki§af edir, dirnaqlar yax§i inki§af edir, bark olur, atraflar möhkamdir. Yelni adatan layanvari va kasavari olur, qarin altina möhkam birla§ir, darisi nazik, inca tük örtüyü olur, amcaklar bir-birindan arali yerla§ir, a§agiya yönaldilmi§, ma§inla sagima yararli olur. Cersey cinsin bugalari digar südlük istiqamatli qaramal cinslari ila müqayisada ki9ik badan öl9ülarina baxmayaraq möhkam görünür. Bugalarin azala sistemi inaklara nisbatan daha yax§i ifada edilir. 9ksar hallarda, bugalar inaklarla eyni ümumi xüsusiyyatlara malikdir, lakin onlar adatan daha irigövdali olur, canli kütla 9akisi 800 kq-ma qadar mü§ahida edilir. Cersey bugalari inaklara nisbatan daha az itaatkar xasiyyata malikdirlar, tabe olmaq temperamenti bir qadar 9atin olur, onlar aqressivdirlar.
§akil 1. Cersey qaramal cinsinin bugasi va inayi
Cersey cinsinin mallari unikal rang tasnifatina malikdirlar va o onlarin mühüm xüsusiyyatidir. Demak olar ki, bütün badani küran va ya a9iq qahvayi ranga (qahvayi-bej) qadar tüklarla örtülmü§ olur. Qarin bo§lugunun alt va atraflarin i9 daxili hissalari ag ranga boyanmi§ olan hallara tez-tez rast galinir. Üz sümüyü üstü hami§a yanaqlardan daha tünd (adatan ahamiyyatli daracada). Burun aynasi da hami§a tünd qahvayi, yaxud qara rangda olur va ag ha§iya ila ahata edilir, dilinin va dirnaqlarin rangi tünd olur. Qulaqlarinda yüngül lakalarin olmasi ila xarakteriza olunur, lakin olmayanlarada rast galinir. Xarici görünü§ünda gözlar xüsusila segilir, onlar 9ox ifada olunurlar, qa§larinin üstü enli, qalin, bir qadar irali 9ixir. Gözlarinin atrafi qara va yaxud ag rangla ha§iyalanir. Bir qayda olaraq, badanin ön hissasi daha tünd olur, a§agi hissasi va atraflar a9iq rangli va yüngül i§aralarla olur, sanki, marala ox§adilir (bir 9ox fermerlar yeni dogulmu§ buzovlarin maralin balalarina banzadirlar). Son zamanlar xarici alimlarin apardigi seleksiya naticasinda Cersey eins heyvanlari buynuzsuz olur, lakin Normand adalarinda yaradilan bu cinsin heyvanlarinda buynuz mü§ahida edilirdi.
§akil 2. Cersey cinsinin eksteryer görüntülari
Cersey inaklarinin süd mahsuldarligi 4000 kq yaxin olur, lakin aparilan seleksiya-damazliq i§larindan sonra müasir Cersey cinsinin süd mahsuldarligi laktasiya dövründa 7000-8000 kq-a 9atir (rekord9ular ilda 11 min litra qadar), yani, günda süd mahsuldarligi 20-25 kq ta§kil edir. Cersi adasinda yaranan bu cinsinin südünda yagin faizi yüksakdir - 5-6%, nadir hallarda 7%-a 9atir, südda zülalin (protein) saviyyasi 4,0-4,3% ta§kil edir. Müasir cinsda bu göstaricilar nisbatan a§agi saviyyada olur va müvafiq olaraq 4,6-4,8% va 3,6-4,2%, burada süd mahsildarliginda korrelyasiya mü§ahida edilir. inaklarda südverma sürati orta hesabla 2,5-3,5 kq/daq araliginda olur va ümumiyyatla, har hansi bir sagim sistemina yararlidir. Cersey inaklarin südü xo§ §irin-qaymaqli dada, sarimtil ranga va yüksak protein tarkibina malikdir. Konsistensiya daha qati, daha usandirici va iri yag küraciklari ila saciyyalanir. Bir litr südün istehsali ü9ün bir yem vahidindan az (0,8), yaxud 4,736 Mc, yaxud 1131,2 kkal istifada edilir. Cersey cinsi daha az ya§ayi§ sahasi, daha az yem sarfi (yem xarclari, südün maya dayarinin 60%-ni ta§kil edir) tal ab edir, Cersey cinsi Hol§tin cinsindan 30% daha yüksak yem konversiya etma qabiliyyatina malikdir va onun südü digar cinslarin südündan an azi 20% yüksak qiymatlandirilir. Cersey cinsini yeti§diran dünya üzra taninmi§ ölkalarin süd mahsuldarligi a§agida verilan 2-ci cadvalda mü§ahida etmak olar.
Cersey cinsinin ölkalar üzra süd mahsuldarligi
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
cadval 2
01кэ1эг Süd mahsuldarligi
Süd sagimi (kq) Südün yagligi (%) Südün zülalligi (%)
AB§ 7780 4,8 3,6
Yeni Zelandiya 2959 5,7 4,2
Avstraliya 51123 4,9 3,7
Csnubi Afrika 5816 4,8 3,8
Danimarka 6657 5,9 4,1
Argentina 5900 4,7 3,8
Ingiltsra 5909 5,4 3,8
Kanada 6572 4,9 3,8
Italiya 5949 5,1 4,0
Isvegra 5538 5,4 3,9
Bir inayin orta mahsuldarliq müddati taxminan 5-8 il ta§kil edir. Düyalar ilk dafa 15 ayinda mayalandirilir, o vaxt onlarin canli kütla 9akisi orta hesabla 350 kq olmasi vacibdir. inaklarda 9anaq sümüyünün enli olmasi dogu§lari asanla§dirir, onu ü9ün da inaklar saglam nasil dünyaya gatira bilirlar. inak bir buzov dogur, 9akilari az olur, canli kütla orta hesabla erkaklarda 20 kq-a qadar, di§ilar isa 18 kq-a qadar ta§kil edir.
Dogulan buzovlar darhal ayaga qalxir va ana amcayini axtarmaga ba§layir. Gündalik orta hesabla 9aki artimi 600 q ta§kil edir, buda ki, Cersey cinsi ü9ün bu 9ox hesab edilir, onun ü9ünda bu cins tezyeti§gan cinslara aiddir.
Üstünlüklari: avvala, aksar fermerlar yagliligin yüksak faizi olan südün yax§i keyfiyyatini qeyd edirlar. Buna göra da bela tabii mahsullar digar südlardan farqli olaraq bir ne9a dafa baha satilir. Bu keyfiyyatla Cersey inaklarindan alinan süd mümkün orta süd mahsuldarligini ödayir. Kara yagi istehsalinda fermerlar ü9ün §ox faydalidir. Heyvanlar olduqca tavazökar öl9üda olduqlari ü9ün tövlalarda 9ox yer talab etmirlar, buda ki9ik bir arazida daha 9ox sayda fard saxlamaga imkan verir. inaklarin öl9ülari va 9akisi 9ox miqdarda yem talab etmir, bu xüsusila qi§da digar qaramalnan müqayisada özünü göstarir.
Heyvanlarin xüsusiyyatlarina va man§ayina baxmayaraq, yax§i böyüyür va onlarin saxlanmasi ila bagli he9 bir xüsusi talab edilmir, adi tövlalarda ya§ayir. Ham9inin, bu heyvanlarin asas güclü taraflari arasinda asan dogu§ kimi mühüm amili qeyd etmak lazimdir. Bir qayda olaraq, buzovun dogulmasi ü9ün insan müdaxilasi talab olunmur. Bu, dogulan buzovlarin az 9akisi oldugundan alaqadardir. Bu cinsin heyvanlari 9ox yax§i reproduktiv funksiyaya malikdir. Buna göra inaklar olduqca tez mayalanir va bogaz qalirlar. Cersey inaklari mastit kimi yelin xastaliklarindan aziyyat 9akmir. Bundan alava, onlarin kifayat qadar güclü atraflari var ki, bu da heyvanlarda axsaqligi aradan qaldirir.
£ati§mazliqlari: Heyvan ba§ina at mahsuldarligi 9ox azdir. Cersey cinsi digar cinslardan farqli olaraq hala da an bahali olaraq qalir, mahz bu fakt heyvanlarin dahada geni§ yayilmasina mane olur. Heyvanlar sassizliya üstünlük verirlar, buna göra da yüksak sas-küydan qorxullar. Ham9inin, bazi fermerlar bugalari aqressiv xarakterini manfi cahatlari ila alaqalandirirlar, hansiki, qulluq prosesinda problemlar yarada bilar.
iSTiFADa EDiL9N 9D9BiYYATLAR УЭ SAYTLAR
1. Https://en.wikipedia.org/wiki/Jersey cattle
2. https://jerseyfarm.ru/produkciya/o-dzhersejskoj-porode-korov.html
3. https://goferma.ru/zhivotnovodstvo/korovy/dzhersejskaya-poroda-korov-harakteris-tika.html?ysclid=lov22li3g71276360
4. https://stroypodskazka.ru/korovy/porody/dzhersejskaya/?ysclid=loson2tqdu7655557
5. https://www.royaljersey.co.uk
