CC BY
0AZ9RBAYCAN RESPUBLiKASININ Ç9KÎ-ZAQATALA iQTiSADi RAYONUNUN Ç9H9RL9RÎNÎN MÜASiR DEMOQRAFiK VaZiYYaTi УЭ URBANiZASiYA
PROSESL9RÎ
NAGIYEV SALEH QASIM OGLU ÇIX3LÎYEVA AYDAN RAMiN QIZI
Baki Dövlat Universiteti, Cografiya fakültasi. Azarbaycan, Baki
Xülas3. Tddqiqat içinda Azarbaycan Respublikasinin §aki-Zaqatala iqtisadi rayonunun §ahar dhalisinin müasir demoqrafik vaziyyati, inzibati rayonlar üzra urbanizasiya sdviyydsinin dinamikasi öyranilmi§ vd onlarin iqtisadi inkiçafa tasiri ara§dirilmi§, o cümladan bu sahddd yaranan problemlar va halli yollari tahlil edilmiçdir. Tadqiq olunan arazida ahalinin sayi, tarkibi, dogum, ölüm, tabii artim, ahalinin cins tarkibi, nikah va boçanmalar, urbanizasiya proseslarinda olan daimi dayiçikliklar va onlarin tahlili verilmiçdir. dhalinin siyahiyaalinmasi malumatlarindan va cari statistik malumatlardan istifada etmakla demoqrafik göstaricilar hesablanmiç va bu sahada ba§ veran dayipkliklar ara§dirilmi§dir. Müxtalif illarda iqtisadi rayonun demoqrafik göstaricilari respublikanin müvafiq göstaricilari ila müqayisa edilmiçdir. Maqalada tadqiqatlar naticasinda a§kar edilan problemlar müayyan edilmiç, naticalar çixarilmiç, elmi cahatdan dastaklanan tövsiya va takliflar verilmi§dir.
Açar sözfor: ahali, demoqrafik proseslar, urbanizasiya, tabii artim, miqrasiya, dogum, ölüm, cins, ya§, nikah, boçanma ,dövlatproqrami
СОВРЕМЕННАЯ ДЕМОГРАФИЧЕСКАЯ СИТУАЦИЯ И ПРОЦЕССЫ УРБАНИЗАЦИИ ГОРОДОВ ШЕКИ-ЗАГАТАЛЬСКОГО ЭКОНОМИЧЕСКОГО РАЙОНА АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ
НАГИЕВ САЛЕХ ГАСЫМ ОГЛЫ ШИХАЛИЕВА АЙДАН РАМИН КЫЗЫ
Бакинский Государственный Университет. Географический факультет. Азербайджан,
Баку.
Резюме. В исследовании изучена современная демографическая ситуация городского населения Шеки-Загатальского района Азербайджанской Республики, динамика уровня урбанизации в административных районах и исследовано их влияние на экономическое развитие, а также проблемы и пути их решения. были проанализированы возникшие в этой области.
На исследуемой территории зафиксированы постоянные изменения численности, состава, рождаемости, смертности, естественного прироста, гендерного состава населения, браков и разводов, процессов урбанизации и их анализа. Используя данные переписи населения и текущие статистические данные, были рассчитаны демографические показатели и исследованы изменения, происходящие в этой сфере. В разные годы демографические показатели экономического района сопоставлены с соответствующими показателями республики.
В статье определены проблемы, выявленные в результате исследования, формулированы результаты научно обоснованы рекомендации и предложения были сделаны.
DEMOGRAPHIC SITUATION AND SOCIO-ECONOMIC PROBLEMS OF THE CITIES OF SHEKI-ZAGATALA ECONOMIC REGION OF THE AZERBAIJAN
REPUBLIC
NAGIYEV SALEH GASIM OGHLU SHIKHALIYEVA AYDAN RAMIN GIZI Baku State University
Summary. In the study, the formation and development of urban settlement in the economic Sheki- Zagatala region, the dynamics of the level of urbanization in administrative regions were analyzed. The study of demographic processes in the urban areas of the region shows that in recent years there has been a natural increase in the population, a decrease in the dynamics of births and marriages. Proposals and recommendations were given on the demographic development problems of cities in the region and their solution.
Demographic processes in the city of Sheki were studied during the research period (19892023) in the article, and their impact on economic development was investigated. Also, the demographic indicators of the cities of Sheki-Zagatala economic region were analyzed in a comparative manner with the indicators of the general city population, and the solutions to the problems revealed as a result of the research were substantiated.
Giri§. Olkanin sosial-iqtisadi inki§afinda regionlarin rolunun yuksaldilmasi vacibdir. Bu sahada yaranan qeyri-barabarlik demoqrafik potensialin yerla§masinda da ciddi uygunsuzluga gatirib 9ixarir. Regionlarda ahalinin i§ yerlari ila taminatindaki problemlar, gostarilan sosial-madani xidmatlarin a§agi saviyyasi, galirlarin alda edilmasinda olan 9atinliklar, onlarin ahalinin talabatindan a§agi olmasi va yoxsulluq haddinda olan ya§ayi§ §araiti Baki §aharina miqrasiyalarin davam etmasina §arait yaradir. Dovlatin umumi sosial-iqtisadi inki§af siyasati regional inki§af siyasatini §artlandiran asas amildir [1]. Sosial-iqtisadi inki§af siyasatini muayyanla§diran daxili amillar sirasina olkadaxili regionlarda ahalinin ma§gulluq va hayat saviyyasinin qorunub saxlanmasi va yuksaldilmasi, regionlarin inki§afinda iqtisadi va sosial baximdan alveri§li nisbatlarin formala§dirilmasi muhum yer tutur. Butun bu proseslar iqtisadi rayonlarda ahalinin yerlarda qalmasina, miqrasiyanin qar§isinin alinmasina, ma§gulluq probleminin hallina, galirlarin kamiyyat artimina yonaldilmalidir.
9halinin regionlar uzra paylanmasinda iqtisadi potensial, i§ yeri ila taminatla yana§i, demoqrafik amillar olan miqrasiyalar va tabii artim da ciddi §akilda tasir gostarir [3] Mahz regionlarda olan istehsal va xidmat obyektlarinin faaliyyati, onlarin yeni §abakasinin yaradilmasi ahalinin davamli maskunla§masini muayyan edir. Lakin, bu istiqamatda problemlarin hala da qalmasi regionlardan ahalinin miqrasiyasinin davamli xarakterli olmasina gatirib 9ixarir.
9halinin olka daxilinda Baki §ahari va Ab§eron-Xiziya iqisadi rayonuna dogru olan axin aparici yer tutur. Regionlarda ahalinin kand mantaqalarinda davamli maskunla§masinda 9atinliklar oldugu kimi rayon markazi olan §aharlar va qasabalarda da davamli maskunla§ma zaif gedir. Bunu iqtisadi rayonlarin §ahar ahalisinin xususi 9akisi va urbanizasiya saviyyasinin a§agi gostaricilari da subut edir. Azarbaycanda §ahar, qasabalar va onlarda ya§ayan ahalinin sayinda kaskin farqlar vardir. Eyni zamanda §aharlar iqtisadi potensialina gora da kaskin §akilda farqlanir. Regionda istehsalin va ahalinin daha samarali arazi ta§kili u9un §ahar ahalisinin demoqrafik vaziyyati, §aharlarin §araitinin oyranilmasi vacib struktur masalalara 9evrilir. §aki-Zaqatala iqtisadi rayonunda §ahar maskunla§masinin inki§afinin tanzimlanmasi, §ahar ahalisinin oyranilmasi olkada aparilan davamli sosial-iqtisadi siyasatin muayyan bir hissasini ta§kil edir[1]. Movcud problemlar nazara alinaraq bu istiqamatda 9oxsayli Dovlat Proqramlari qabul olundu. Qabul edilan dovlat proqramlarinin icrasi naticasinda alda edilan nailiyyatlar musbat dayi§ikliklara sabab olmu§, regionlar arasinda sosial-iqtisadi inki§afda farqlar getdikca azalmaga ba§lami§dir.
§aki-Zaqatala iqtisadi rayonunun iqtisadiyyatinin asasini aqrar-sanaye kompleksi ta§kil edir [4]. §aki-Zaqatala iqtisadi rayonunda sanaye va sosial-iqtisadi potensialin boyuk hissasi §ahar mantaqalarinda va qasabalarda camla§sa da, hal-hazirda iqtisadiyyatda kand tasarrufati asas yeri tutdugu u9un kand ya§ayi§ mantaqalari daha 9ox iqtisadi potensiala malikdir.
§aharlarda ahali ham tabii artim, ham da kand ahalisinin §aharlara miqrasiyasi hesabina artir. 2023-cü il ü9ün verilmi§ statistik göstaricilara nazar yetirsak, iqtisadi rayon üzra an yüksak urbanizasiya(36.8%) §aki §aharindadir [2]. 9n 9ox miqrasiya Qabala va §akida mü§ahida olunur. Miqrasiya edanlarin 93%-ni kand ahalisi ta§kil edir. Bu rayonlarda §aharyaradici amillar zaif oldugundan ya§ayi§ mantaqalari infrastruktur cahatdan zaif inki§af etmi§ va bu da demoqrafik inki§afa tasir etmi§dir. Tabii va miqrasiya artimi naticasinda ahalinin sayi, cins-ya§, pe§a tarkibinin dayi§masi §aharlarda demoqrafik problemlari kaskinla§dirir. Regionun §aharlari ahalinin artan talabatlarini ödaya bilmir, i§sizlik, i§ yerlarinin azligi, infrastruktur xidmatlarinda 9ati§mazliq, atraf mühitin pozulmasi, galir bölgüsünda barabarsizlik va s. problemlar bütün §aharlarda oldugu kimi §aki-Zaqatala iqtisadi rayonunun §aharlarinda da mü§ahida olunur. §ahar mantaqalarinin demoqrafik problemlarinin halli ü9ün elmi tahlillarin va ara§dirilmalarin aparilmasi onlarin naticalarina göra dövlat saviyyasinda tadbirlar planinin hazirlanmasi olduqca zaruridir.
Material va metod. Azarbaycanin §aharlarini, §ahar ahalisinin tabii artimini, dogum, ölüm, urbanizasiya va s kimi xüsusiyyatlarini va bu xüsusiyyatlarin dayi§masina sabab olan amillari V.ö.öfandiyev, §.Q.Damirqayayev, Z.N.Eminov, S.Q.Nagiyev, E.S.Badalov, R.N.Karimov , N.H.öyyubov, M.O.Sadiqov, Q.M.Samadov va ba§qa alimlar tadqiq va tahlil etmi§lar.
Tadqiqat i§ini ara§dirmaq va öyranmak ü9ün §ahar ahalisinin demoqrafik göstaricilari üzra statistik malumatlar ümumila§dirilmi§, analiz edilmi§, sistemla§dirilmi§, müqayisa edilmi§ va müqayisali cadvallar va diaqramlar §akilinda tahlil edilmi§dir. Bu zaman müqayisali tahlil, cografi tahlil, statistik tadqiqat, analiz, induktiv va deduktiv metodlarindan istifada edilmi§dir. Statistik bazani 1999, 2009 va 2019-cu illarin siyahiyaalma materiallari va 2020-2023-cü illarin statistik göstaricilari ta§kil etmi§dir
Tahlil va müzakira. Azarbaycan Respublikasinin Prezidenti ilham öliyevin 7 iyul 2021-ci il sarancami ila Azarbaycan Respublikasinin iqtisadi rayonlarinin yeni bölgüsü tasdiq edildi ki, bu iqtisadi rayonlardan biri da §aki-Zaqataladir. Respublikanin 14 iqtisadi rayonu vardir. §aki-Zaqatala iqtisadi rayonu ümumi ahalisinin sayina göra bu iqtisadi rayonlardan 7-ci, ham9inin, §ahar ya§ayi§ mantaqalarinin ahalisinin sayina göra 9-cu yeri tutur. §aki-Zaqatala iqtisadi rayonu Balakan, Zaqatala, Qax, §aki, Oguz va Qabala rayonlarini ahata etmakla, Azarbaycan Respublikasinin §imal-qarbinda, Böyük Qafqaz daglarinin canub yamacinda yerla§ir. Sahasi 8,96 min km2 olmaqla ölka arazisinin 10,3%-ni ahata edir. iqtisadi rayonun tarkibina 6 §ahar, 7 qasaba va 336 kand daxildir [4].
2023-cü ilda Azarbaycan Respublikasinda iqtisadi rayonun ümumi ahaliya göra xüsusi 9akisi 6.1% va §ahar ahalisi üzra 3,2% olmu§dur. 2009-2023-cü illar arzinda §ahar ahalisinin sayi 157,8 mindan 177,3 min nafara kimi va ya 12.4% artmi§dir. inzibati rayonlarda ahalinin sayi daim dayi§mi§dir [8]. Burada ahalinin sayi ya§ayi§ mantaqalarinin sayindan, tabii va iqlim §araitindan, tasarrüfatin inki§afindan va s. amillardan asilidir. 2023-ci ilin statistik malumatlarina göra, §aki-Zaqatala iqtisadi rayonunda ya§ayan ahalinin 177,3 min nafari, yani 28,4%-i §ahar yerlarinda, 446,3 min nafari kand yerlarinda ya§ayir. §ahar ahalisinin sayinda §aki §ahari üstün olub, iqtisadi rayonun ümumi §ahar ahalisinin 38.1%-ni ta§kil edir [2]. Ümumilikda isa, iqtisadi rayon urbanizasiya saviyyasinin (28,4%) a§agi olmasi ila se9ilir (Cadval 1)
Cadval 1.
illar iqtisadi rayon nafarla) ahalisi (min öhalinin ölka üzra payi (%) 2023-cü ila göra Urbanizasiy a saviyyasi %
Ümumi §ahar Ümumi ahali üzra §ahar ahalisi üzra
1999 518,5 129,0 7,4 3,1 24,9
2009 565,0 157,8 6,3 3,3 27,8
2019 621,4 173,6 6,4 3,2 27,8
2023 623,6 177,3 6,1 3,2 28,4
Regionun $ahar ahalisinin artim dinamikasi va xüsusi ^akisi
Mdnbd: Azdrbaycanm demoqrafik göstdricildri, Baki: DSK 2023
Regionda §aharlar qadim tarixa malikdir. 1850-ci ilda Zaqatala §ahari, 1863-cu ilda §aki §ahari sonralar isa Balakan, Qabala, Qax, Oguz §aharlari ta§kil edilmi§dir.[5]. iqtisadi rayonun §ahar ahalisinin payi 1999-2009-cu illari arzinda 12.2%, 2009-2019-ci illarda 11%, 2019-2023-cü illarda isa 1.2% olmu§dur. Hazirda regionun §ahar ahalisinin ölka üzra xüsusi 9akisi 2009-cu illa müqayisada azalmi§dir (Cadval 1). iqtisadi rayonda §ahar ahalisinin xüsusi 9akisinin yüksakliyi ila farqlandiyi arazilar §aki §ahari va Qabaladir. §ahar üzra ahalinin xüsusi 9akisinin a§agi oldugu inzibati rayonlar isa Balakan va Oguzdur. §aki-Zaqatala iqtisadi rayonunda urbanizasiya saviyyasi inzibati rayonlar üzra müxtalifliyi ila se9ilir. Bela ki, 30-37% olan §aki, 20%-dan a§agi göstarici isa Oguz va Balakan rayonlara aiddir (Cadval 2)..
Cadval 2.
§aharlarda ahali sayinin dayi$ilniasi va rayonlarda urbanizasiya saviyyasi (min nafar)
No §aharlar 1999 2009 2019 2023 Rayonlar üzra urbanizasiya saviyyasi % 2023-cü il.
1. §aki 63.1 65.3 67.8 67.6 36.8%
2. Qabala 11.3 32.0 36.2 38.2 35.4%
3. Zaqatala 26.6 31.0 32.8 33.2 25.6%
4. Qax 11.7 12.3 14.4 14.6 25.2%
5. Oguz 6.4 6.9 7.4 7.9 17.9%
6. Balakan 9.9 10.3 15.0 15.8 15.8%
Mdnbd: Azdrbaycanm demoqrafik göstdricildri Baki: DSK, 2023
1999-cu ilda §aki §aharinda §ahar ahalisinin artim tempi an böyük göstariciya malik olsa da, sonraki dövrda §aharda 2,5 dafadan 9ox azalma mü§ahida edilmi§dir. Hal-hazirda ahali artiminin asas manbayi tabii artimdir. öhali arasinda ganclarin xüsusi 9akisi böyük olduqda, tabii artimin mütlaq göstaricilari da yüksak olur. §ahar ahalisinin kand ahalisina nisbati, ya§ayi§ §araiti, dogum va ölüm nisbatlarinin dayi§masi, ham9inin eins va ya§ tarkibi ahalinin tabii artimina tasir göstarir. iqtisadi rayonun ahalisinin artim tempi son illarda ölkanin mövcud demoqrafik vaziyyati naticasinda sangimi§dir. iqtisadi rayonun 90-ci illarda §ahar ahalisinin tabii artimi har 1000 nafara göra 14.7 nafar idisa, 2023-ci ilda bu göstarici 3.3 nafara qadar azalmi§dir. Buna asas sabab olaraq nikah ya§inin artmasi, camiyyatin maariflandirilmasini göstara bilarik [8]. 2019-cu ilin siyahiyaalma materiallarina va 2023-cü ilin statistik göstaricilarina göra ahalinin artim dinamikasinda nazara 9arpacaq daracada farqlar mü§ahida olunsa da, an yüksak tabii artim kamiyyati Qabala va Oguz rayonlarinda mü§ahida olunur. 9n a§agi tabii artim göstaricilari isa Qax va Balakan rayonlarindadir. Tadqiqat aparilan dövr arzinda §ahar mantaqalarinda ahali sayinin dinamikasinda tabii artimin rolu 9ox böyük olmu§dur. Ümumi baxi§ ke9irsak, son 10 il arzinda camiyyatda ganc ailalarin övlada münasibat baxi§inin dayi§masi sosial qruplar arasinda hayat §araiti va tarzinin, milli-madani dayarlarin dayi§masi tabii artim prosesinin gedi§ina tasir edir.
iqtisadi rayonun §ahar ahalisinin muasir demoqrafik vaziyyatinda rayonlar uzra an a§agi dogum saviyyasi Zaqatala va Oguz rayonlarinda, an yuksak gostarici isa Qabala va Qax rayonlarindadir. 9n yuksak olum saviyyasi §aki va Zaqatalada, an a§agi gostarici isa Oguz va Qabala rayonlarindadir (Cadval 4). 2009-2023-cu illar arzinda dogum amsali ildan ila azalmi§, olum amsali isa bu dovrda oz dayi§kanliyini saxlayaraq xususila pandemiyada dovrunda artmi§dir. 1999-2019-cu illar regionda ahalinin dinamikasinda artim mu§ahida olunsa da, pandemiya ila alaqadar olaraq 2020-2022-ci illarda ahalinin azalan dinamikasini mu§ahida eda bilarik. §ahar ahalisinin da xususi 9akisi 1999-2019-cu illar uzra suratla artan dinamika ila davam etsa da, pandemiya oz tasirini 2020-2022-ci illarda bu raqamlara da gostarmi§dir.
§ahar ahalisi kand ahalisina nisbatda 9ox a§agidir. Bu proses tabii artimda kand ahalisinin daha suratli artimi, ahalinin 9ox hissasinin kand tasarrufati sahalari ila ma§gul olmasi ila baglidir. Kandlardan region §aharlarina miqrasiya axini vardir. Urbanizasiya prosesini §artlandiran, §ahar ahalisinin payinin artmasina sabab olacaq amillardan biri da §akida elaca da, boyuk turizm-rekreasiya potensialina malik olan region markazlarinda i§ yerlari sayinin 9ox olmasi va hayat saviyyasinin daha yax§i olmasidir. 1999-2023-cu illar araliginda yani 24 il arzinda iqtisadi rayonun §ahar ahalisi 48.3 min nafar artmi§dir.[2]. Bu da ilda 2 min nafardan 9ox artim demakdir. 2023-ci il uzra umumi artimin 83.5%-i kand ahalisinin tabii artiminin payina du§mu§dur. Bu statistika gostarir ki, kand ahalisinin tabii artimi 9ox yuxaridir. Tadqiqat aparilan dovr arzinda, ham §aki-
Zaqatala iqtisadi rayonunda ahali suratla artmi§ ham da, olka §ahar ahalisina gora payi tadrican artmi§dir. 1989-cu ilda olkanin §ahar ahalisina gora §aki-Zaqatala iqtisadi rayonunun payi 2.9%-dan 2023-cu ilda 3.2%-a yuksalmi§dir. (§akil 1). Tadqiqat dovrunda §aharlarda ahalinin sayinin nisbatan azalmasina tabii artimin azalmasi sabab olmu§dur. Sonraki dovrda bu prosesa 2000-ci ilda ya§ayi§ mantaqalarinin statusu haqqinda qanunvericilikda dayi§iklik edilmasi da ciddi tasir gostarmi§dir. Qabul edilmi§ qanuna gora, avvallar movcud olmu§ kandlar qasaba sirasina daxil edilmi§dir. Naticada umumi §ahar ahalisinin xususi 9akisinin artmi§di.
Urbanizasiya ila bagli digar bir problem iqtisadi rayonda 9ox kand oldugu halda qasabalarin va §aharlarin ham9inin, onlarin ahalisinin sayinin az olmasidir. Digar bir problem isa §aharlarin lazimi §akilda inki§af etmamasidir. Masalan, §aki arazisina gora an boyuk rayon olmasina baxmayaraq §ahar ahalisi artimi va urbanizasiya olka uzra zaif gostariciya malikdir.
Tahlillara gora, region §aharlarini ahali sayina va iqtisadi potensialina gora qrupla§dirsaq, §aki regional markaz, Qabala olka ahamiyyatli, Zaqatala, Qax, Oguz, Balakan isa inzibati rayon markazi kimi formala§masini gorarik. Regional markaz §aharlarin yerla§diyi inzibati rayonlarda §ahar ahalisinin xususi 9aki gostaricisi yuksak olmasi ila farqlandiyi halda, digar rayon markazlarinda bu gostarici a§agi olmasi ila farqlanir. Regionda §aharlarin ahali sayina gora ieraxiya qrupla§masinin tahlili gostarir ki, §aharlar boyumaya dogru gedir.
Cadval 3.
$aki-Zaqatala iqtisadi rayonun $ahar ahalisinin nikah va bo^anma amsallari (har 1000 nafara)
§aharlar 2009-cu il 2019-cu il 2023-cu il
nikah bo§anma nikah bo§anma nikah bo§anma
§aki 8.5 1.3 6.8 1.9 6.1 1.9
Qabala 10.5 0.7 7.3 1.5 6.5 1.4
Zaqatala 7.6 1.2 6.0 1.5 5.3 1.4
Qax 8.3 1.3 5.6 1.5 6.3 1.6
Oguz 10.1 0.7 5.9 3.1 7.4 2.1
Balakan 10.2 1.4 5.5 1.3 5.7 1.5
iqtisadi rayon 9.2 1.1 6..7 1.4 6.3 1.2
Azarbaycan Respublikasi 8.7 1.2 6.0 2.1 6.0 1.9
Mdnbd: Azdrbaycamn demoqrafik göstaricibri Baki: DSK, 2023. öhalinin strukturunun cins tarkibi daim dayi§ir. Bu, demoqrafik, sosial-iqtisadi va siyasat kimi aspektlari ahata edir. Yüksak tabii artim miqrasiya faaliyyati ila birlikda ahalinin cins tarkibinin formala§masina müxtalif daracada tasir göstarir. 2022-ci il ü9ün §aki-Zaqatala iqtisadi rayonunun 176.5 min nafar ahalisinin 85.3 min nafarini (48.3%) ki§ilar, 91.2 min nafarini (51.7%) qadinlar ta§kil edir [2]. Digar illara baxsaq 2000-ci ilda 130.1 min nafar §ahar ahalisinin 62.5 min nafari (48%) ki§ilar, 67.6 min nafari (52%) isa qadinlardan ibarat olmu§dur [8]. 2010-cu ilda isa bu göstaricilar 158.8 min nafar §ahar ahalisinin 77.1 min nafari (48.5%) ki§ilar, 87.7 min nafari (51.5%) qadinlardan ibarat olmu§dur. 2000, 2010, 2022-ci illarin statistik göstaricilarina asasan cins tarkibinda qadinlarin payi 90X olmu§dur. Bu özünü iqtisadi rayona daxil olan §aharlarin cins tarkibinda da göstarmi§dir.
Ya§ strukturuna nazar yetirsak tadqiqat aparilan dövrda ahalinin 25-29, 30-34, 35-39 ya§ qruplari yüksak göstariciya malikdir. 2023-cü ilin malumatlarina asasan 177.3 min nafar ahalinin 16.7 min nafari (9.8%) 35-39 ya§ qrupu, 15.9 min nafari (9.1%) isa 30-34 ya§ qrupudur. Statistik malumatlara nazar yetirsak, §aki §aharinda ahalinin yuxarida göstarilan ya§ qruplari ila yana§i, 4044 va 60-64 ya§ qruplu ahalisini da göra bilarik[2].
Cadval 4.
§ahar ahalisinin tabii artim dinamikasi (har 1000 nafara göra)
inzibati tarkibi Tabii artim Dogum Ölüm
2009 2019 2023 2009 2019 2023 2009 2019 2023
Ölka 10 7 4,6 15.9 12.6 10.8 5.9 5,6 6.2
§aki-Zaqatala iqtisadi rayonu 8.9 5.5 3.3 16.3 12.4 10.2 7.4 6.9 6.9
§aki 6.8 4.5 3.1 14.6 12.5 11.3 7.8 8.0 8.2
Qabala 10.1 9.3 5.6 16.8 15.0 12.1 6.7 5.7 6,5
Zaqatala 6.9 4.9 2.2 14.3 11.5 9.2 7.4 6.6 7,0
Qax 7.9 2.8 2.3 17.5 12.4 10.0 9,6 9.6 7,7
Oguz 10.4 6.8 4.6 15.4 12.0 10.4 5.0 5.2 5,8
Balakan 11.4 4.7 2.0 19.1 10.7 8.2 7.7 6.0 6,2
2G22 - 5.94
Mdnbd: Azdrbaycamn demoqrafik gostaricibri Baki: DSK, 2023
Demoqrafik dinamikada nikah va bo§anma ahaliya va onun tarkibina tasir edan an muhum iki elementdir. §aki-Zaqatala iqtisadi rayonun §aharlarinda nikah va boçanmalarin sayi ildan-ila dayiçir. 2009-cu ilda iqtisadi rayonda §ahar ahalisinin har 1000 nafarina gora nikah amsali 9,2 olmu§ va bu natica orta respublika gostaricisindan (8,7 nafar) yuksak olmuçdur. Boçanmalarin umumi amsali isa 1,1 olub, respublikanin orta boçanma gostaricisindan (1,2 nafar) açagi olmuçdur (Cadval 3). 2023-ci ilda nikahlarin umumi amsali har 1000 nafara gora 6,3, bo§anmalar isa 1,2 nafardir. 2019-cu ildan nikah amsalinin açagi olmasinin an boyuk sababi COViD-19 pandemiyasi sababi ila karantin tayin olunmasidir. Bu illarda hamçinin, boçanmalarin da açagi amsalina muçahida edilir. 2009-2023-cu illarda iqtisadi rayonun §aharlarindan an yuksak nikah amsali (8.1) Qabalada, an açagi nikah amsali (6.3) isa Zaqataladadir [3]. Bu illarda çaharlar arasinda an açagi boçanma amsali (1.2) Qabalada, an yuksak boçanma amsali isa (1.5) Oguz rayonundadir.
Nikah va boçanma proseslari §aki-Zaqatala iqtisadi rayonunda §ahar ahalisinin kamiyyat
va keyfiyyat göstaricilarina tasir edan asas elementlardir. Naticada ganc ailalara dövlat dastayi güclandirilmali, hayat keyfiyyatinin yax§ila§dmlmasi ûçûn uzunmüddatli dövlat proqramlari hazirlanmali va icra edilmalidir. Regionda davamli sosial-iqtisadi inkiçaf ahalinin maçgullugunu va sosial vaziyyatini ahamiyyatli daracada yax§ila§dirmaq potensialina malikdir. Bu hamçinin, demoqrafik vaziyyata müsbat tasir göstarir. ínsanlarin hayat keyfiyyatinin yüksaldilmasinin maqsadi onlara uzun, saglam va yaradici hayat, yaçam imkan veran mühit yaratmaqdir. Azarbaycanda da ahalinin hayat keyfiyyatinin yax§ila§dmlmasi istiqamatinda müxtalif dövlat proqramlari qabul edilib, addimlar atilib. Sosial infrastruktur sahalarinin inkiçafi bu islahatlarin hayata keçirilmasina istiqamat vermak ûçûn istifada olunur [9].
§akil 1.
§aki-Zaqatala iqtisadi rayonunun §ahar ahalisinin ölka üzra §ahar ahalisinda payi
SA
3,3
3,1 3 2.Э
г.в 2,7
Mdnbd: Azdrbaycamn demoqrafik göstdricildri, Baki: DSK 2023
2023-cü ilda ólka üzra yeni açilan i§ yerlarinin 2.5%-i §aki-Zaqatala iqtisadi rayonunda açilmi§dir. Hal-hazirda iqtisadi faal ahalinin 0,6%-i §aki-Zaqatala iqtisadi rayonunun payina dü§ür.[2]. Sosial-iqtisadi inki§af saviyyasinin yüksak olmasi, ahalinin burada camlanmasi iqtisadi rayonda geni§ sosial-infrastruktur §abakasinin formalaçmasina zamin yaradir. Respublika üzra sosial sferanin demak olar ki 3%-i iqtisadi rayonun §aharlarinda camlanmi§dir. Olka üzra maktabaqadar tahsil müassisalarinin 1,2%-i, burada tahsil alan uçaqlarin isa 0,7%-i, ümumi tahsil müassisalarinin 0,8%-i dü§düyü halda, onlarda tahsil alan §agirdlarin isa 0,53%-i dü§ür. Hamçinin, olka üzra ümumi xastaxanalarin 0,2%-i, hakimlarin 2,9%-i, orta tibb iççilarinin 0,6-i iqtisadi rayonun §aharlarinda camlanmi§dir.[4]
2009
2019
iqtisadi rayonda miqrasiyaya tasir göstaran asas sabablara içsizlik galir bölgüsünda barabarsizlik ahalinin artan talabatlarini ödaya bilmamasidir. Yuxarida göstarilan amillar §aki-Zaqatala iqtisadi rayonunun §ahar ahalisinin dinamikasina tasir göstaran amillardandir.
Natica va takliflar. §aki-Zaqatala iqtisadi rayonunda §ahar maskunlaçmasi va §aharlarin demoqrafik inkiçaf proseslarinda mü§ahida olunan meyillari tadqiq edarkan galdiyimiz naticalar, verilan takliflar a§agidaki kimi ümumila§dirila bilar:
- iqtisadi rayonda §aharlar arasinda an yüksak ahali sayinin artimi §aki va Zaqataladir. 2010-2023-cü illarda regionun §ahar ahalisinin orta illik artimi süratlanmi§dir.
-iqtisadi rayonda 1999-2023-ci illar arzinda §ahar ahalisi sayinin artiminda an mühüm rol oynayan amil tabii artim olmuçdur.
- iqtisadi rayonda tadqiqat aparilan dövr arzinda Qabala va Balakan rayonlarinda ahalinin sayi süratla artmiçdir.
- iqtisadi rayonda an yüksak urbanizasiya saviyyasi §aki va Qabalaya aiddir.
-iqtisadi rayonun §aharlarinda ümumi respublika ila müqayisada nikahlarin sayi çox, boçanmalarin sayi isa az olmuçdur.
- iqtisadi rayonun §aharlarinda Azarbaycan Respublikasinda oldugu kimi qadinlarin payi daha çoxdur.
- öhalinin maçgullugunu tamin etmak ^ün böyük turizm-rekreasiya ehtiyatlarina malikdir.
-Demoqrafik proseslarin tahlili göstarir ki, yaxin 15 ilda regionun §ahar ahalisinin tabii artim
va dogum tempinin amsal göstaricisinin azalmasi, xüsusila orta illik artimin daha a§agi saviyyaya dü§masi ehtimal edilir, bu isa §aharlarda demoqrafik inki§afin dinamikasinin zaiflamasina sabab olacaq va ölka ^ün ahamiyyatli problemlari darinlaçdiracakdir. Bu istiqamatda açagidaki takliflari tövsiya edirik:
-iqtisadi rayonun §aharlarinda demoqrafik inkiçaf problemlarinin nizamlanmasi üçün, onlarda maçgulluq, sosial müdafia, sahiyya va digar sahalarda davamli tadbirlari hayata keçirmak.
-iqtisadi rayona daxil olan qasabalara xüsusi diqqat ayrilmasi maqsadauygundur.
-iqtisadi rayonda saglam, müasir, tahlükasiz, dayaniqli §aharsalma içlari aparilmalidir.
- §aki-Zaqatala iqtisadi rayonunun §aki §ahari ölkanin ahamiyyatli turizm regionlarindan olmasi ila bagli, çaharsalma va §aharlarin inkiçafi dövlatin asas prioritet istiqamati kimi mühüm addimlar atilmalidir.
- §aki-Zaqatala iqtisadi rayonunda §ahar ahalisinin dayaniqli maskunlaçmasi tamin edilmalidir.
-§aki-Zaqatala iqtisadi rayonunun turizm-rekrasiya ehtiyatlarinin hesabina atrafda xidmat sahalari yaradilmali, belalikla i§ imkanlari üçün §arait yaradilmalidir.
- iqtisadi rayon infrastruktur cahatdan inkiçaf etdirilmalidir.
9D9BIYYAT
1. "Azarbaycan Respublikasi regionlarinrn 2019-2023-cü illarda sosial-iqtisadi inki§afi Dövlat Proqrami" Baki 2024, sah 858
2. Azarbaycanin demoqrafik göstaricilari. Baki 2023, DSK. Sah593
3. Azarbaycanin ahalisi. Baki-2023, DSK. Sah 664
4. Azarbaycanin Regionlari. Baki-2023, DSK sah 865
5. Azarbaycan Respublikasinim cografiyasi. II cild, Avropa, Baki-2023, sah 52
6. öfandiyev V.ö., Nagiyev S.Q. Geourbanistika, Baki - 2017, sah 271
7. Eminov Z.N. Azarbaycan ahalisi. Baki-2005, £iraq 656 s.
8. Z.N.Eminov., N.H.öyyubov., E.S.Badalov., Q.M.Samadov. §aki-Zaqatala iqtisadi-cografi rayonunda ahali maskunla§masi va demoqrafik inki§af problemlari. Baki-2016. Avropa na§riyyati 184 s
9. N.H.öyyubov., A.A.Nadirov. ,§.B.Xalilov. Azarbaycan Respublikasinin regional cografi problemlari. §aki-Zaqatala iqtisadi rayonu. Baki-2003. Nafta-Press na§riyyati 190 s
10. öfandiyev V.O., Nagiyev S.Q. Müasir marhalada Azarbaycanin §ahar ahalisinin sayinin dinamikasi. "Cografiya va tabii resurslar", № 1. 2015
11. öfandiyev V.O., Nagiyev S.Q. Azarbaycanin sosial-iqtisadi cografiyasi XXI asrin inki§afi sisteminda. Azarbaycan Cografiya Camiyyatinin BDU filialinin asarlari. "Cografiyanin müasir problemlari". Baki-2008 sah. 318-324
12. Nagiyev S.Q., öfandiyev V.ö., Eminov Z.N. Müstaqillik illarinda Azarbaycanda ahali cografiyasi elminin prioritet istiqamatlar Baki 2013 sah. 184-194
13. Нагиев С.К. Демографическая обстановка в Азербайджане РГО «Известия», Санкт-Петербург, 2005 г.
14. Нагиев С.К. Малые и средние города в системе расселения Азербайджана. РГО «Известия», Санкт-Петербург, 2009 г, стр. 76-79.
15. Нагиев С.К. Демографическая обстановка в Азербайджане РГО «Известия», Санкт-Петербург, 2005 г. стр. 71 -77.
16. Нагиев. С.К. Региональные особенности территориальной подвижности населения Азербайджана. Статьи Азербайджанского географического общества. 14 том, 2009 год, стр 230-234
