CC BY
0BAKI §9H9RININ 9HALISI XX 9SRIN ILK ONILLIKL9RIND9 (tarixi-demoqrafik tadqiqat)
PA§AYEVA ULDUZ MIRI QIZI
Baki Dóvlat Universiteti, Tarix fakültasi, bóyük elmi i§9Í
Annotasiya: XIX asrin II yarisindan etibaran Azarbaycanin эп boyük vaharina gevrilan Baki §aharinin tarixi cografiyasinin, ahalisinin, demoqrafik vaziyyatinin va onda ba§ veran dayipkliklarin statistik manbalar asasinda daha darindan ara§dirilmasi aktual masalalardan biridir.
Onu da qeyd edak ki, Baki §aharinin tarixi-demoqrafik vaziyyatinin manbalar asasinda oyranilmasi bir gox müalliflar tarafindan ara^dirilsa da, bu problemla bagli tadqiqat tam olaraq arzu olunan saviyyada deyildir.
Tadqiqat XX asrin ilk onilliklarinda Baki §aharinin inzibati - arazi qurulu§unun, ahalisinin, sayinin, onun sosial tarkibinin, yerla^masinin va onda ba§ veran demoqrafik dayi^ikliklarin oyranilmasina hasr olunmu§dur.
Maqalada 1897, 1903, 1913 va 1922-ci illarda Baki §ahar ahalisinin siyahiyaalma materiallari va digar sanadlarda verilan faktlar kompleks §akilda tahlil edilmi§ va asasan ba§ veran demoqrafik dayi^ikliklar statistik malumatlar asasinda §arh olunmu§dur.
Agar sozlsr: Baki §ahari, kand, qasaba, arazi, ahali, soyqirim, demoqrafik vaziyyat, statistika, tarix§ünasliq
Giri§: Qafqazin tarixinin an mühüm problemlarindan biri onun §aharlarinin tarixinin óyranilmasidir ki, bunsuz regionda ba§ veran tarixi proseslarin vahid manzarasini yaratmaq mümkün deyil. Qafqaz §aharlari arasinda Baki §ahari qadimliyina va bólgadaki strateji móvqeyina góra xüsusi yer tutur. Эп qadim zamanlardan Xazar danizi vasitasila aparilan ticarat alaqalarinda liman §ahari kimi Baki §ahari mühüm ahamiyyat da§imi§dir.
XIX asrin ikinci yarisi - XX asrin avvallarinda Baki §ahari §imali Azarbaycanin ayalat §aharindan dünyanin an bóyük neft-sanaye paytaxtlarindan birina 9evrilmi§, ólkanin sosial-iqtisadi, siyasi va madani hayatinda mühüm rol oynami§dir.
XIX asrin son rübünda Qafqazda ilk olaraq mahz Bakida, nümayandali baladiyya institutu olan §ahar ózünüidarasi tatbiq olunmu§ va ictimai-siyasi hayatda mühüm ahamiyyat da§imi§di.
Baki §aharinin móhta§amliyi onun "Í9ari§ahar"i, "Qala divarlari"va "Qiz qalasiMdir. Baki §ahari müxtalif dóvrlarda §irvan§ahlar dóvlati, Baki xanligi, Baki quberniyasi, Azarbaycan Demokratik Respublikasi va Azarbaycan Sovet Sosialist Respublikasinin markazi olmu§dur.
Baki §ahari yarandigi zamandan etibaran onun ahalisinin bóyük hissasini Azarbaycan türklari ta§kil edirdi. Burada ham9inin vaxtila Sasanilar va daha sonra I §ah Abbas tarafindan kó9ürülmü§ irandilli tatlar da maskunla§mi§di.
XVIII asrin avvallarinda I Pyotrun Xazarsahili vilayatlara harbi yürü§ündan sonra Bakiya 40 ermani ailasi va az sayda yahudi kó9ürülmü§dü. Hala qadim zamanlardan óz nefti ila ma§hur olan Bakinin asas neft quyulari Balaxani, Suraxani kandlarinda va Bibi-Heybatda yerla§irdi. Baki ham9inin duz yataqlari ila da ma§hur idi. Masazir, Zig, Qala va Balaxani góllarindan alda olunan duz, hatta Rusiya va irana da ixrac edilirdi [1, s.154-166].
Baki §aharinin tarixinin óyranilmasinda misilsiz xidmatlari olan Azarbaycanli alim Sara A§urbayli tadqiqatlari naticasinda bela bir qanaata galmi§dir ki, Baki §ahari hala eramizin VIII asrinda móvcud idi. Sara A§urbaylinin "Orta asrlar Bakisinin tarixi o9erki" va T.Musavinin "Baki tarixina dair orta asr sanadlari" kitablarinda §aharin ahalisi, tarixi demoqrafiyasi haqqinda malumatlar da yer almi§dir.
1965-ci ilda "Baki" qazetinda darc olunmu§ "Baki tarixi haqqinda 3 söhbat" adli maqalada göstarilirdi ki, Baki §aharinin tarixi 3 dövra bölünarak tadqiq olunmalidir. Baki §aharinin orta asrlar tarixi Sara A§urbayli, yeni dövr tarixinin müayyan hissasi isa F.ö.Tagiyev va b. tarafindan tadqiq olunmu§dur. F.ö.Tagiyev Baki §aharinin sosial-iqtisadi tarixinin bir 9ox sahalari ila yana§i, burada ya§ami§ ahalinin sayi va yerla§masi haqqinda malumat verir [2].
XIX-XX asrin avvallarinda §imali Azarbaycanda ba§ vermiß demoqrafik dayi§ikliklarla alaqadar D.i.ismayilzadanin, E.B.Muradaliyevanin, K.K.§ükürovun, B.A.Lernerin va bir 90X ba§qalarinin ara§dirmalarinda müayyan malumatlar verilmi§dir. E.B.Muradaliyeva XIX asrin II yarisinda §imali Azarbaycan §aharlarinin tarixini, K.K.§ükürov öz asarlarinda XIX-XX asrin avvallarinda Azarbaycanda kasbkarliq tarixi problemini va qadim zamanlardan müasir dövradak ahali probleminin manba§ünasliq masalalarini tadqiq etmi§dilar.
Problemin ayri-ayri taraflarinin ara§dirilmasina hala 9ar Rusiyasi dövründa ba§lanmi§, bu i§ sovet hakimiyyati illarinda davam etdirilmi§dir. N.Berezin, Q.Rostovtsev, N.Zeydlis, S.Bronevski, N.Borozdin, Y.Vodarski, Í.Petru§evski, V.Ali§evski va ba§qa müalliflarin asarlarinda XIX - XX asrin avvallarinda Baki §aharinda gedan demoqrafik proseslar, ilk növbada, ahalinin etnik va sosial tarkibi haqqinda xeyli qiymatli materiallar vardir.
Bu müallifl ardan V. L. Veli9ko 1904-cü ilda Sankt - Peterburqda 9ap edilmi§ külliyyatinin birinci cildinda azarbaycanlilarin hayat va xarakterina geni§ yer ayirmi§dir. O yazirdi: "Azarbaycanlilarin qani, §übhasiz ki, nacib qandir. Onlar tabiatca xeyirxah, casur, alicanab, agilli, amaya, axlaqi inki§afa müqtadir olublar. Azarbaycanlilari tatar adlandirirlar, bu tamamila sahvdir. ...9sas man§ayi etibarila azarbaycanlilar türkdürlar, qadim oguzlarin, salcuqlarin qan qohumudurlar...". Fransiz yazi9isi Aleksandr Düma Bakida va Azarbaycanda oldugu zaman azarbaycanlilarin insanparvarlik va xeyirxahligini yaxindan duymu§du. O, "Qafqaz safari" kitabinda yazirdi: "Bu xalq (Azarbaycan xalqi) vaxti ila müzaffar olmu§ va indinin özünda da daxilan döyü§kan olaraq qalir... Azarbaycanli ila bir §ey barada sövdala§anda ondan imzalanmi§ sanad tal ab etmaya ehtiyac yoxdur". 1856-ci ilda Bakida olmu§ rus yazi9isi A. F. Pisemski da azarbaycanlilar haqqinda xo§ sözlar yazmi§di: "Onlar (bakililar) Ha§tarxan tatarlarina ox§amadiqlari halda mana dedilar ki, tatardirlar. Dagli, lazgi xarakteri onlarin geyimlarinda, badan qurulu§larinda va sifatlarinin nacib harb9i cizgilarinda ifada olunurdu". A. Anisimovanin 1906-ci ilda 9apdan 9ixmi§ "Qafqaz" kitabinda azarbaycanlilar barada a§agidaki sözlari oxuyuruq: "Azarbaycanlilar öz axlaq va adatlari ila gürcülardan farqlanirlar... £ox müstaqil xalqdirlar. Haminin sifati ciddidir. Öz layaqatlarini ba§a dü§andirlar. Bir - birlarina hörmatla yana§irlar. Onlarda ela düzlük görarsan ki, buna he9 yerda rast galmazsan. Qonaqparvardirlar..." [3, s.67].
V.Ali§evskinin 1922-ci ilda na§r olunmu§ asarini xüsusi qeyd etmak istardik. Müallif 9oxhissali asarinda hala 1913-cü ilda Baki va onun atrafinda ke9irilmi§ siyahiyaalmalarin naticalarini atrafli §akilda tahlil etmi§dir. V.Ali§evski 9ar Rusiyasinin müstamlaka agaligi dövründa burada realla§dirilmi§ siyahiyaalmanin ke9irilmasini 9ox atrafli §akilda tahlil etmi§ va bununla da 1913-cü il Baki §ahari ahali sayiminin dövrümüza kimi galib 9atmasina böyük xidmat göstarmi§dir.
Bakinin adalari: Böyük Zira (Bakinin ruslar tarafindan i§galindan sonra adi dayi§dirilib "Nargin" qoyulmu§dur), Da§ Zira (sonralar ruslar tarafindan Vulf adlanib), Ki9ik Zira, Qum adasi, Zanbil (sonralar dayi§dirilarak Duvanni adlandirilmi§di). Stepan Razinin öz dastasi ila Volqadan Xazara ke9dikdan sonra atraf kandlari talan edir va alda etdiklari qanimatlari Zanbil adasina apararaq bölü§dürürdülar (Duvanni - rus kazaklarinda alda olunmu§ qanimatin bölü§dürüldüyü yerin adi idi). Sangi Mugan adasi sonralar Svina, adlanmi§di. £igil adasi Oblivna, Qara Su adasi Los, Gil yaxud Xara Zira Bulla, £ilov adasi Jiloy, Pirallahi adasi isa Artyom adasi olmu§dur. Son illarda hökumatin qarari ila bu adalara köhna adlari qaytarilmi§dir [4].
Baki $aharinin inzibati-arazi qurulu^u va ahalisinin sayi: XVIII asrin son dövrlarina dair qaynaqlarda Baki §aharinin 34 kandinda 580 ev va kandlarin an böyüyü Ma§taga kandinda isa 350 ev va
hayatin, 1.750 sakinin oldugu göstarilmi§di. Digar bir manbaya göra Baki §aharinda в20 hayat, atrafinda olan 34 kandda 850 hayat var idi. Sonraki yerlari Qala, Balaxani, Novxani va Buzovna kandlari tuturdu.
Baki §ahari inzibati cahatdan 4 hissaya bölünmü§dü va har hissa öz kandxudasi tarafindan idara olunurdu. XIX asrda Bakida 35 kand: Güzdak, Qobu, Hökmali, Xirdalan, Haci Hasan, Bilacari, Saray, Masazir, Novxani, Corat, Fatmayi, Binaqadi, Göradil, Kürdaxani, Pirçagi, Maçtaga, Bilgah, Nardaran, Buzovna, Çagan, Mardakan, Qala, Zira, Türkan, Digah, ömircan, Suraxani, Bülbüla, Ramana, Sabunçu, Zabrat, Balaxani, öhmadli, Ke§la, Kürkand va dörd oba - Piraka§kül, Hövsan, Zig va Mahammadi obalari vardi [1].
Rusiyanin XIX asr boyu apardigi köçürma siyasatinin naticasi olaraq, artiq 1900 - cü ilda Çimali Azarbaycanda 41 rus kandi vardi. Onlarin 25-i Baki quberniyasinda, 15-i Yelizavetpol quberniyasinda, 1-i isa Naxçivan qazasinda idi. Özüna "xristian dayagi" yaratmaq maqsadila çar Rusiyasinin hayata keçirdiyi ^ç^ma siyasati, ermani va ruslarin ölkaya axini Azarbaycan ahalisinin tarkibina müayyan tasir göstarmi§ va XX asrda ba§ veracak ermani harakati ^ün zamin yaratmiçdi [5, s.112-117].
1903 - cü il ahali siyahiyaalmasinin naticalarina asasan hamin ilda Baki §ahar ahalisinin sayi 143.397 nafar idisa, 1913-cü ilda hamin raqam 71.275 nafar artaraq 214.в72 nafara çatmiçdi. Madan rayonunda siyahiyaalma i§i daha çatin getmiçdi. Madan-zavod rayonunda isa ahali 1903-cü ilda в3.353 nafardan 1913-cü ilda 119.293 nafara qadar artmi§di. 1897-ci il siyahiyaalmasina göra, Baki §aharinda har 1000 ki§iya в73, 1903-cü ilda 752, 1913-cü ilda isa 777 qadin dü§ürdü. 1913-cü il siyahiyaalmasinda §ahar 25 siyahiyaalma rayonuna va 480 hesablama mantaqasina bölünmü§dü [в].
Statistik raqamlar göstarir ki, Rusiya içgalindan sonra bütün §imali Azarbaycanda oldugu kimi, Baki §aharinda da ahalinin demoqrafik vaziyyatinda, etnik va sosial tarkibinda ciddi dayiçikliklar ba§ vermi§di.
Azarbaycanin XX asrin ilk illarindaki tarixi-siyasi cografiyasinin ümumi manzarasini tasavvür etmak ^ün 1903-cü ilda çakilmiç va 1993-cü ilda Bakida takrar na§r olunmu§ «Карта Кавказского военного округа 1903 года» xaritasi mühüm ahamiyyat kasb edir. Bu sanada asasan §imali Azarbaycanin asas arazisi Baki, Yelizavetpol va iravan quberniyalarinin tarkibinda idi. Baki quberniyasi 6 qazaya (Baki, Quba, Çamaxi, Göyçay, Cavad va Lankaran) bölünmü§dü. Onu da qeyd edak ki, 1859-cu il güclü Çamaxi zalzalasindan sonra Çamaxi qazasi Baki quberniyasinin tarkibina qatilmi§di. Hala 1888-ci il 10 may tarixli qarara asasan Baki qazasi 3 mantaqaya - Balaxani-Sabunçu, Maçtaga va Saray mantaqalarina bölünmü§dü. 1906-ci ilda qazanin arazisi 2 yera ayrilir. Baki qazasinin tarkibinda yalniz kand icmalari qalir. §ahardaxili arazilar isa müstaqil inzibati vahida çevrilir [5].
M.S.Ordubadinin "Qanli illar". 1905-1906-ci illarda Qafqazda ba§ veran ermani-müsalman davasinin tarixi" adli asarinda rus hakimiyyat dairalarinin tahriki ila da§nak-ermani quldurlarinin Bakida, Gancada, Naxçivanda, Qarabagda, Qazax qazasinda, Zangazurda, Göyça atrafinda, Mehrida Azarbaycan xalqina qar§i töratdiklari soyqirimlar real faktlar va sanadlar asasinda qalama alinmiçdir. Müallif qeyd edir ki, hadisalar takca Bakini deyil, Bakiatrafi arazilari da ahata etmiçdi, Müallif yazir ki, "fevralin 6-dan 10-na qadar davam edan §iddatli mühariba naticasinda ermani va müsalmandan talafat min nafar olmasa da, mal va zaruri amlaka dayan zarar milyonlari keçmakda idi. Ermanilar büsbütün Bakida maglub olub falakata ugradilar. Bu növ ila Bakinin har tarafinda çiddatli qatl-qarat va atiçma baçlanib ayin 10-na qadar ardi-arasi kasilmadan cinayatlar ba§ verirdi. Balaxanida neft zavodlarinda igti§a§ hökm-farma olub yangin amali da §iddat tapmaqda idi..." [7, s.12-17].
1918-ci ilda ermani silahli qüvvalari tarafindan Baki quberniyasinda 229 ya§ayi§ mantaqasi (o cümladan §amaxi qazasinda 58, Quba qazasinda 122), Ganca quberniyasinda 272 ya§ayi§ mantaqasi (Zangazurda 115, Qarabagda 157), iravan quberniyasinda 211 (iravan qazasinda 32, Yeni Bayazidda 7, Sürmalida 75, Eçmiadzinda 84), Qars vilayatinda 82 ya§ayi§ mantaqasi yerla - yeksan edilmi§, yüz minlarla ahali qirilmi§ va öz etnik arazilarindan qaçqin dü§mü§dülar (15, 158-159). Yalniz yuxarida qeyd olunan quberniyalarda 712 ya§ayi§ mantaqasi ermanilar tarafindan dagidilmiçdi [8, s.117].
V.V.Ali§evskinin verdiyi malumata göre siyahiyaalma naticasinda 1913-cü ilda bütövlükda Baki §aharinda yaçayan 214.672 nafar ahali qeyda alinmi§di. Arxiv manbasinda isa Bakida 1913-cü ilda 218.181 nafar yaçadigi qeyd edilir. 1890-ci ilda Baki §aharinda 801 nafar irsi va 710 nafar §axsi zadagan, 7.558 nafar bay, 1897-ci ilda 6.485 nafar zadagan var idi. 1897-ci ilda isa cami Baki §aharindaki bütün §ahar me§§anlarinin (§ahardaki tacir va sanatkarlar) 49,78%-ni azarbaycanlilar, 21,98%-i ruslar, 17,84%-i ermanilar, 10,4%-ni isa digarlari ta§kil edirdilar. 1897-ci il siyahiyaalmasinda tacir zümrasi 2.355 nafar ta§kil etmasi Bakinin böyük ticarat markazina çevrildiyini göstarirdi. 1913-cü il oktyabrin 22-da keçirilmi§ siyahiyaalmanin materiallarina göra, Bakida faaliyyat göstaran tacirlarin sayi 19.515 nafara çatmi§di. Ümumiyyatla, Bakida azarbaycanlilar bütün tacirlarin 52,2%-ni, ermanilar 27,2%-ni, ruslar 9,4%-ni, digarlari isa 11,2%-ni taçkil edirdilar [2].
D.B.Seyidzadanin istinad etdiyi senator Kuzminskinin malumatina göra, 1905-ci ilda Bakida mülklarin 82,3%-i azarbaycanlilara maxsus idi. XIX asrin 20-30-cu illarinda almanlarin, ermanilarin va ruslarin Canubi Qafqazda kütlavi çakilda yerlaçdirilmasi Çimali Azarbaycanin etnik xaritasinda dayiçikliklara sabab olmuçdu. Çar Rusiyasi tarafindan Azarbaycana edilan ^ç^malar Baki çaharinin da ahalisinin artimina va burada yeni rayon va qasabalarin yaranmasina, bununla da Bakinin arazisinin böyümasina tasir etmiçdi. Baki Sovetinda rahbarliyi ala keçiran S.Çaumyan, S.Saakyan, S.Lalayan, A.ömiryan va A.Mikoyanin bilavasita göstari§i ila ermani quldurlarindan Dron (Drastamat Kananyan), Amazasp va Muradyanin silahli dastalari 1918-ci ilin mart-aprel aylarinda Bakida, sonra Çamaxi, Quba, Agsuda, Kürdamir, Salyan va Lankaranda kütlavi qirginlar töratmi§, 100 mindan çox soydaçimizi qatla yetirarak, 116 mindin çox yerli müsalmani qaçqinliga mahkum etmiçdilar [8, s.115-116].
Baki ahalisinin statistik göstaririlari va demoqrafik vaziyyati.
Saida öli qizi "Statistik malumatlar arazi va ahali masalalarini öyranmak üçün manba kimi" adli maqalasinda qeyd edir ki, XIX asrin sonu-XX asrin avvallarinda Bakida statistika i§i ila bilavasita neft sanayeçilari qurultayi maçgul olurdu. Onlarin topladigi materiallar hazirda Azarbaycanin Markazi Tarix arxivinda mühafiza olunur. Bu statistik materiallar içarisinda Nobel qardaçlari neft çirkatinin materiallari özünün daqiqliyi, saliqa ila toplanmasi, toplanilan malumatlar asasinda ümumila§dirici raqamlarin çixarilmasi, xüsusila çirkatin i§çi qüvvasi haqqinda olan malumatlar diqqati calb edir. XIX asrin II yarisinda Azarbaycan ahalisinin sayini va yerlaçmasini öyranmak ^ün Tiflisdaki Qafqaz Caniçini Ba§ idarasi yaninda Qafqaz statistika komitasi tarafindan tartib olunmuç "Qafqaz ölkasi üzra Rusiya imperiyasi ya§ayi§ yerlarinin siyahilari" adlanan naçrdan istifada olunur. Baki quberniyasi üzra siyahilar 1870-ci ilda tartib olunmuçdu. Bu külliyatin materiallari konkret ya§ayi§ mantaqalari üzra ahalinin yerlaçmasini öyranmaya imkan verir. Seriya na§ri 47 quberniyani ahata edir. Külliyatda Qafqazin bütün quberniya va ayalatlari üzra statistik malumatlar verilmiçdir. Azarbaycandan isa yalniz Baki quberniyasina dair malumatlar var. Bu siyahilar ^ün asas manba 1859-cu va 1864-cü illarin kameral sayimlari va Qafqaz harbi dairasi harbi-topoqrafiya §öbasinin xaritalari olmuçdur [9].
Neft sanayesina aid statistik materiallar qisman na§r olunmuçdur. Bunlardan «Обзор Бакинской нефтяной промышленности» за разные годы, «Тридцать лет деятельности товарищества нефтяного производства братьев Нобель.1879-1909». СПб.:[1914]. Statistik malumatlarin bir qismi 1899-cu ildan Bakida na§r olunan «Нефтяное дело» adli jurnalda, bir qismi adabi, ictimai-siyasi qazet olan "Kaspi" qazetinin xüsusi neft §öbasinda darc olunurdu.
Malumdur ki, Rusiyada I Ümumrusiya ahali siyahiyaalinmasi 1897-ci ilda keçirilmiçdir. Ona qadar Rusiya ahalisinin hesablanmasinda 1857-ci il taftiçinin malumatlarindan istifada olunurdu. 1897-ci il siyahiyaalinmasinin ta§abbüsçüsü 1864-cü ildan Rusiya Statistika Komitasina rahbarlik etmi§ görkamli alim Semyonov Tyan-§anski idi.
20 il müddatinda hazirliq i§i getdikdan sonra keçirilan siyahiyaalma Baki va Yelizavetpol quberniyalarini da ahata etmiçdi. 1895-ci il 5 iyun qanununa göra, siyahiyaalma imperiyanin bütün ahalisini ahata etmali, yani cinsindan, yaçindan, sosial vaziyyatindan, dini va milli mansubiyyatindan,
habela tabaaliyindan asili olmayaraq bütün ahali siyahiya alinmasi idi. Siyahiyaalma ayri-ayri tasarrüfatlar üzra hayata keçirilirdi. Fabriklarda va zavodlarda siyahiyaalma varaqalarina malumatlar müassisalarin müdiriyyati tarafindan daxil edilirdi. Varaqalarda açagidaki suallar qoyulmuçdu: adi, atasinin adi, soyadi (va ya taxallüsü), aila vaziyyati (evli, subay, dul, bo§anmi§ olmasi), tasarrüfat müdirina münasibati (qohum, qayyumluga götürülmü§ va ya sakin, xidmatçi, qulluqçu va s.), cinsi, ya§i, silki vaziyyati, dini etiqadi, doguldugu yer, qeydiyyatda oldugu yer, daimi ya§ayi§ yeri, ana dili, savadliliq, maçguliyyati (asas va alava) [9].
1897-ci il siyahiyaalinmasinin materiallari Ümumimperiya külliyyati çaklinda, hamçinin ayri-ayri quberniyalar, vilayatlar, dörd §ahar va Saxalin adasi üzra 89 buraxiliçda na§r olunub. Onlardan açagidakilari göstarmak olar: LXI cild - Baki quberniyasi, 1905-ci ilda; LXIII cild - Yelizavetpol quberniyasi, 1904-cü ilda na§r edilib. Baki ahalisi haqqinda malumatlar 25 cadvalda verilmiçdir. Bunlar açagidakilardir: adi, atasinin adi, soyadi, aila vaziyyati, tasarrüfat baççisina münasibati (qohumluq, qulluqçu, i§çi va s.), cins, ya§, silki vaziyyati, dini etiqadi, doguldugu yer, ya§ayi§ qeydiyyati, daimi ya§ayi§ yeri, ana dili, savadliliq, maçguliyyati (asas va alava) [9].
1858 va 1917-ci illarda inzibati polis siyahiyaalmalari ahalinin sayinin va tarkibinin öyranilmasinda asas manba olmuçdur. 1886-ci ilin siyahiyaalmalari isa "aila siyahiyaalmalari" adini almiçdi. Çar Rusiyasi dövrünün haqli olaraq an mükammal va sistemli statistik qaynaqlarindan biri sayilan 1897-ci il Ümumrusiya siyahiyaalmalari bütün Rusiya va Baki ahalisinin sayi va tarkibi haqqinda qiymatli malumatlar verir. Hamçinin Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyasinin topladigi akt materiallarini va bir çox baçqa statistik toplu va nazari malumatlari misal göstarmak olar. Masalan, "Статистическое бюро Бакинской городской управы» adlanan külliyyatda 1903-cü ilda Baki çaharinda keçirilmiç siyahiyaalmanin qaydalari haqqinda malumatlar verilir. §axsi varaqalardaki qeydiyyat ahalinin sayini manzillar üzra daqiq qeyda almaga imkan verirdi. Varaqalarda malumat xüsusi diqqatla va qirmizi qalamla qeyd olunurdu va 21 sual qoyulmu§ va bunlar cins, ya§, zümra, din, siyahiya alinanin doguldugu yer, Bakida yaçadigi müddat, ana dili, tahsili, hansi maktabda tahsil almasi, saglamligi va s. haqqinda idi. 1903-cü ilda Sabunçu, Balaxani, Ramana, Zabrat, Bibiheybat, Zavod rayonlari, Agçahar, Zig, öhmadli va Keçlada bir adla, neft veran arazilar adi ila siyahiyaalmalar aparilmiçdi. 1913-cü ilda siyahiyaalmalar neft veran arazilar olan Sabunçu, Balaxani, Ramana, Zabrat, Suraxani, Bibiheybat, Binaqadi, ömircan, Bülbüla bir ad altinda - sanaye rayonlari adi altinda, Agçahar, öhmadli, Zig va Keçla Zavod rayonu adi altinda siyahiya alinirdi. Qaraçahar isa 1903 va 1913-cü illarda §ahar üzra qeyda alinirdi. Sanaye-Zavod rayonunda siyahiyaalma §axsi kartoçkalarla mahdudlaçirdi. Ayri-ayri dövrlarda Baki çaharinin daxil oldugu inzibati arazi vahidlarinda (Baki ayalati, Baki qazasi, Baki quberniyasi) mövcud olmu§ idaraçilik orqanlarinin sanadlarindan ibarat olan fondlarda Baki çaharinda ahalinin sayi va etnik tarkibi, ahalinin tarkibindaki keyfiyyat dayiçikliklarinin dinamikasi haqqinda müxtalif xarakterli va müxtalif miqyasli materiallar saxlanmaqdadir.
1886-1897-cí illarda Baki §ahar ahalisinin sayi xeyli artmiçdi. Baki ahalisinin artimi sonraki illarda da süratla gedirdi. Masalan, agar 1897-ci ilda Baki §aharinda 111.904 nafar ahali yaçayirdisa, 1903-cü ilda hamin raqam 155.87в nafara çatmiçdi. 1903 va 1913-cü il siyahiya almalarinin 1897-ci il siyahiyaalmalarina nisbatan daha daqiq aparildigi malum olur. 1903 va 1913-cü il siyahiyaalmalari Baki Çollar su kamarinin çakiliçi ila alaqadar olaraq Almaniyanin Düsseldorf çaharindan davat olunmu§ mühandis V.Lindleyin plani ila alaqadar olmuçdur. Bu masala hala 1899-cu ilin avqustun 3-da va oktyabrin 10-da Baki §ahar Dumasinin müzakirasinda olmuçdu. Baki §ahar Dumasi 1902-ci il avqustun 20-da siyahiya alinmanin keçirilmasi haqqinda qarar qabul etmiçdi. 1903-cü il 22 oktyabr siyahiyaalmasi 8 alamat üzra keçirilmiçdi: Burada ahalinin maçguliyyati, cinsi, ya§i, anadan oldugu yer, aila vaziyyati, savadliliq saviyyasi, milliyyati, dini mansubiyyati, silki qeyda alinirdi. Hamin siyahiya alinma i§i varaqa sistemi ila keçirilmiç va asasan ahalinin maçguliyyati öyranilmi§dir. Bu varaqalarda yalniz aila baççisi barada deyil, bütün aila tarkibi haqqinda malumat verilirdi. 1903-cü il siyahiyaalmasinin naticasinda
malum olmuçdu ki, Baki §ahari ahalisinin milli tarkibi heç da azarbaycanlilarin xeyrina olmayan ciddi dayiçikliklara maruz qalmiçdir. 1897-ci illa müqayisada 1903-cü ilda ruslarin sayi hatta, azarbaycanlilarin sayini da ötüb keçmiçdi. Gürcülarin sayi 2 dafadan da çox, yahudilarin sayi 2,8 dafa artmiçdi. 1903-cü ilda Baki çaharinda müxtalif millatlarin nümayandalari burada daimi olaraq yaçayirdilar. Onlarin ümumi sayi 138.999 nafardan ibarat idi. 1903-cü ilda Baki çaharinda yaçayan ahalinin 85.929 nafari bu çaharda dogulmayanlardan ibarat idi. 1913-cü ilin sentyabrinda Baki çahari 100 hesablama sahasina bölündü. Har bir manzila onun sakinlarinin daniçdigi dilda siyahiya alinmanin maqsad va vazifalari göstarilan kiçik bir kitabça paylanildi [10].
Madan rayonunda siyahiyaalma i§i daha çatin idi. Hamin i§a A.M.Stopani baççiliq edirdi va burada 294 siyahiya alinma mantaqasi yaradilmiçdi. Madan rayonuna Sabunçu, Balaxani, Ramana, Bibiheybat va Zabrat bölgalari, Zavod rayonuna isa Qaraçahar, Agçahar, Zig, öhmadli va Keçla daxil idi. 1913-cü ilda Baki çaharinda va Madan rayonunda galma ahali arasinda an böyük çoxluq taçkil edanlar yena da canubi azarbaycanlilar idi. Kasbkarliga galan ahalinin böyük hissasi Bakida qalaraq sonradan öz ailalarini da buraya gatirirdilar. Baki çaharinda onlarin sayi 20.820, Volqaboyundan va Uraldan galanlarin sayi isa 26.356 nafara barabar idi. Madan rayonunda canubi azarbaycanlilar 22.000 nafar, Volqaboyundan galanlar isa 18.459 nafar idi. 1913-cü ilda Madan rayonunda 28.183-ü yerli, 75.518-i galma, Zavod rayonunda 8.028 nafari isa yerli, 20.274-ü galma ahali yaçayirdi. 1913-cü ilda Baki §ahar raisliyi tarafindan keçirilan siyahiyaalmaya göra Baki ahalisinin içarisinda sayca ruslar 1-ci, azarbaycanlilar 2-ci, ermanilar 3-cü yer tuturdular. Q.Qriqoryanin malumatina göra da 1913-cü ilda Baki §ahar ahalisinin 76.229 nafarini ruslar, 45.972 nafarini azarbaycanlilar 41.685 nafarini isa ermanilar taçkil edirdilar. Lakin 1913-cü ila aid olan statistik raqamlara göra birinci yeri azarbaycanlilar (83.690 nafar), ikinci yeri ruslar (74.542 nafar) ^üncü yeri ermanilar (38.302 nafar) tuturdu. Lakin yena da xristianlarin ümumi sayi müsalmanlarin sayindan çox idi. Belalikla, 1913-cü ilda Baki çahari öz milli tarkibina göra Qafqazin an çoxmillatli çaharina çevrilmiçdi [11].
Bakiya miqrasiya edanlarin böyük aksariyyatini kiçilar taçkil edirdi. Bela ki, ailasi ila birlikda i§ axtarmaq çatin oldugundan miqrantlarin çoxu öz ailalarini evda qoyub galirdilar.
1897-ci il ahali siyahiyaalma malumatlarina göra, Baki va Yelizavetpol quberniyalarinda fahlalarin sayi (kand tasarrüfati fahlalari istisna edilmakla) 78 min nafara barabar idi. Baki quberniyasinda 55 mina yaxin, Yelizavetpol quberniyasinda isa 23 min fahla çaliçirdi.
1904-cü ila aid olan malumata göra, 19 neft sanayesi müassisasindan 11-ni digar millatlarin nümayandalari icaraya götürmü§dülar. 1913-cü ilda Bakida har 100 nafar yerli ahaliya 131 galma ahali dü§ürdü.
Tarixi manbalara asasan, Bakinin neft sanayesi müassisalarinda içlayan rus mütaxassislari, fahla va qulluqçulari aksar hallarda öz ailalari ila birlikda, ermanilarin çoxu subay va tak, müsalmanlarin isa hamisi öz ailalarini evda qoyub özlari isa tak yaçayirdilar. 1913-cü ilda Baki çaharinda ahalinin sayi 3 dafa artaraq, 334 min nafara çatmiçdi. Rusiya imperiyasinin 5 an böyük çaharindan birina çevrilan Bakida ahali, baçlica olaraq, miqrasiya hesabina artmiçdi. ösasan Bakida maskunlaçan miqrantlarin aksariyyatini ruslar taçkil edirdi. Ermanilarin sayi da miqrasiya hesabina yüksak templarla artmiç va Baki ahalisinin milli tarkibinda onlarin xüsusi çakisi 17,5%-a qadar yüksalmi§di. Eyni zamanda, Bakida yaçayan digar milli azliqlarin da sayi dafalarla artmiçdi. Masalan, yahudilarin sayi 5,7 dafa artaraq, 10,8 min nafar olmu§, lazgilarin sayi isa min nafardan 8 min nafara qadar artmiçdi. Bu dövrda Bakida azarbaycanlilarin sayinin artimi 74% taçkil etmakla ümumi artimdan olduqca geri qalirdi. Bunun naticasinda Baki ahalisinin milli tarkibinda onlarin xüsusi çakisi 1897-ci ildaki 36,0% - dan, 1913-cü ilda 21,0%-э enmiçdi. Bu dövrda Canubi Azarbaycandan da on minlarla azarbaycanli Bakiya miqrasiya etmiçdi. 1913-cü ilda Bakida keçirilan ahali sayiminin materiallarinda Bakida har 6 nafardan biri Canubi Azarbaycandan kasbkarliga galanlar idi [12, s.26].
Baki quberniyasi va qazalari uzra ahalinin say tarkibi (28 yanvar 1897-ci il malumatina asasan) [13]
Quberniya va qazalar Daimi ahali O cumladan $aharlarda
Ki§i Qadin Har iki cins
Baki quberniyasi 437.779 351.880 789.659 152.532
Baki qazasi 104.420 73.186 177.606 108.048
Goy9ay qazasi 59.507 50.156 109.663 -
Cavad qazasi 48.798 36.267 85.065 -
Quba qazasi 96.775 84.740 181.515 15.117
Lankaran qazasi 61.732 50.468 112.200 8.687
§amaxi qazasi 66.547 57.063 123.610 20.680
28 yanvar 1897-ci il Umumrusiya ahali siyahiyaalma materiallarinm malumatina asasan Baki qazasi uzra har iki cinsdan olan ahalinin sayi 152.532 nafar, onlardan 437.779 nafari ki§i, 351.880 nafari qadin idi.
Baki quberniyas 1 uzra Baki $a iari va Baki qazasinda ahalinin sayi [14]
§ahar va qaza §ahar Kand Evlarin Tustularin dhalinin
ahalisinin icmalari sayi sayi umumi sayi,
umumi sayi nin sayi har iki cins (§aharsiz)
Baki $ahari 86611
Baki qazasi uzra polis sahalari:
l.Balaxani- 2 2 678 3657
Sabun9u
2. Malaga 21 22 5384 30370
3. Saray 18 22 3580 20774
Cami: 41 46 9642 54801
Baki §ahar Upravasinin muvaqqati general-qubernatoru S.A.Fadeyeva polis sahalari uzra ahalinin yerla§masi va Baki §aharindan Dovlat Dumasina se9icilarin sayi haqqinda 1906-ci il 25 aprel taqdimati. Baki §ahar Upravasi ozunun 22 aprel 1906-ci il tarixli iclasinda polis sahalari uzra Dovlat Dumasina se9icilarin sayi muayyanla§dirilarkan Baki §ahari polis idaralari uzra ahalinin daqiq sayi haqqinda malumatlarin olmamasi uzundan 90X 9atin vaziyyata du§mu§du [11].
Polis idarasinin malumatlarina gora, Baki $aharinin ahalisinin polis sahalari uzra bolgusu
agagidaki kimi idi:[11]
1-ci polis sahasi Bayil daxil olmaqla 36986 nafar
2-ci polis sahasi Bayil daxil olmaqla 41868 nafar
3-cu polis sahasi Bayil daxil olmaqla 40866 nafar
4-cu polis sahasi Bayil daxil olmaqla 38899 nafar
5-ci polis sahasi Bayil daxil olmaqla 19798 nafar
6-ci polis sahasi Bayil daxil olmaqla 17898 nafar
7-ci портовый Bayil daxil olmaqla 9988 nafar
Cami: 206303 nafar
Baki §ahar Upravasinin Statistika §obasinin 1913-cu ilda siyahiyaalma ke9irilmasi uzra i§i iyun-sentyabr aylarinda amlaklarin tadqiqina va 22 oktyabrda nazarda tutulan ahali siyahiyaalmasina bolunmu^du - mulklarin oyranilmasi va tadqiqi naticasinda Baki §ahar ahalisinin sayi 208.587 nafar qeyda alinmi§, siyahiyaalma zamani isa bu raqam 214.672 nafar kimi muayyan edilmi§di. Bu iki raqam arasindaki farq onunla izah olunurdu ki, mulklar siyahiya alinarkan kazarmalarin, habsxanalarin va b. yerlarin ahalisi nazara alinmami§di. Fikrimizca burada daqiq raqam kimi 214.672 nafari asas gotururuk; bundan ba§qa paralel olaraq, Baki, madan - zavod rayonunun 119.286 sakini da tadqiqata calb edilacakdi. Belalikla umumilikda ahali sayimi 333.958 nafari ahata edir [11].
Umumi malumatlar [6]
Baki §ahari Bayil Sanaye-madan arazisi daxil olmaqla Ki§i Qadin Cami Madan rayonu Ki§i Qadin Cami
1903 -cu ilda 81964 61434 143398 1903 -cu ilda 46123 17230 63353
1913 - cu ilda 120803 93869 214672 1913 - cu ilda 82436 36850 119286
Bu malumatlar gostarir ki, 10 il arzinda Baki §aharinin ahalisi 1,5 dafa (yani 49,5 % artmi§dir), madan rayonunun ahalisi isa 2 dafa artaraq 1903-cu ila nisbatan 88,3% 9oxalmi§dir; madan rayonuna qadinlarin axini daha guclu olmu§dur (113,9%).
1908-1913-cu illarda Baki gaharinda dogum va olum [11].
illar uzra Har iki cinsdan olanlar Dogumun mutlaq sayi, %-la Olumun mutlaq sayi, %-la
mutlaq say %-la mutlaq say %-la
1908 175790 6050 3,4 4095 2,3
1909 182997 5663 3,1 4249 2,3
1910 190500 6505 3,3 4278 2,25
1911 198311 6754 3,4 4511 2,3
1912 206442 6255 3,0 5529 2,7
1913 214679 6031 2,8 4452 2,0
XX asrin avvallarinda fahla harakatinin an muhum hadisasi Baki "proletariati"nin Dekabr siyasi tatili olmu§dur. Tatil 1904-cu il dekabrin 13-da "Kaspi-Qara daniz neft sanayesi camiyyatinin" zavodunda ba§lami§ va qisa muddat arzinda §aharin butun madan-zavod rayonlarina yayilaraq, umum§ahar tatilina 9evrilmi§di. Tatilda 50 min nafara qadar fahla i§tirak edirdi. Tatilin uzanmasi Baki sahibkarlarina ciddi maddi ziyan vurmaqla barabar butun Rusiya sanayesini iflic vaziyyatina salmi§di. Tatilin uzanmasindan narahat olan maliyya naziri hayacan tabili 9alirdi. Maliyya nazirinin talabila ba§ nazir Vitte Baki qubernatorunu general qubernatorla avaz etdi va ona gondardiyi amrda nayin bahasina olursa-olsun tatili dayandirmagi va Baki neft madanlarinda, habela neftayirma zavodlarinda i§i barpa etmayi talab edirdi. Bakida harbi vaziyyat elan edildi. §imali Qafqaz damir yolu stansiyalarindan ba§layaraq Bakiya qadar butun damir yolu harbila§dirildi. Bu yol ila Bakiya qo§un yeridilmasina ba§landi. Bakida butun numayi§lar qadagan olundu [15].
Baki proletariatmm Dekabr tatili Rusiyanin markazi vilayatlarinda geni§ aks sada verdi. aslinda bakidaki Dekabr siyasi tatili 1905-1907-ci illarda olmu§ I Rus inqilabinin mûcdaçisi idi. Rusiya imperiyasinin ba§qa §aharlarinda fahlalar Baki hadisalarina dair inqilabi varaqalar buraxdilar. Hamin varaqalarda Baki proletariatinin Dekabr tatilinda qalabasinin bütün Rusiya fahla sinfi ûçûn böyük ahamiyyati oldugu qeyd edilirdi [16, s. 25].
1907-ci ilda isa Baki-Batumi neft kamari istifadaya verilmi§ va bütün bunlarin tasiri naticasinda artiq 1908-ci ilda Canubi Qafqazda istehsal olunan ümumi sanaye mahsulunun 91,6%-i Baki §aharinin payina dü§ürdü. [17, s.20].
1917-ci il Rusiyada ba§ vermi§ fevral-burjua inqilabindan va bolçeviklarin oktyabr çevrili§indan sonra Azarbaycanda ictimai-siyasi vaziyyat dayiçdi. 1918-ci ilin 30 mart - 3 aprel tarixlari arasinda Baki §aharinda va Baki quberniyasinin müxtalif qazalarda, elaca da Çamaxi, Quba, Xaçmaz, Lankaran, Haciqabul, Salyan, Zangazur, Qarabag, Naxçivan va digar arazilarda Baki Sovetinin va Da§naksütyun partiyasindan olan ermanilarin silahli dastalari azarbaycanlilara qar§i qirgin töratdilar [18, s.26].
Rasmi manbalara asasan Bakida soyqirim naticasinda 12 mina yaxin azarbaycanli qatla yetirilmi§, on minlarla insan itkin dü§mü§dü. S. Çaumyan 1918-ci il aprelin 25-da Baki Xalq Komissarlari Soveti adli hökumat yaratdi. Baki XKS özünü Baki quberniyasi va Dagistanda Sovet Rusiyasi hökumatinin yerli hakimiyyat orqani elan etdi. 1918-ci ilda Nuru paçanin rahbarlik etdiyi Osmanli va Azarbaycan Xalq Cümhuriyyati qüvvalarindan ibarat Qafqaz islam Ordusu ila Baki Kommunasi va Sentrokaspi Diktaturasinin qüvvalari arasinda lar naticasinda Baki §ahari azad edilmiçdi [19, s.268-314].
Qeyd edak ki, Vatan tarix§ünasliginda Bakida 1918-ci il Mart qirgininin tarix§ünasligina aid ilk qiymatli asar, Anar isgandarov tarafindan yazilmi§ «1918-ci il mart qirgininin tarix§ünasligi» kitabidir. Bu kitabda Mart qirgininin 20-ci illardan 80-ci illarin birinci yarisinadak olan dövrünün tarix§ünasligi, elaca da mühacir va xarici ölka va çagdaç vatan tarix§ünasligi tadqiq olunmuçdur. Müallif mart soyqirimi haqqinda müxtalif illarda yazilmiç tarixi asarlarin geni§, ahatali va obyektiv tahlilini vermi§dir. Problemin darindan öyranilmasi, hadisalara obyektiv qiymat verilmasi, xalqimizin ba§ina gatirilan qirginlarin mahiyyatinin açilmasi baximindan Azarbaycan Xalq Cümhuriyyati hökumatinin yaratdigi va 1918-1920-ci illarda faaliyyat göstarmi§ Fövqalada Tahqiqat Komissiyasinin topladigi materiallar mühüm ahamiyyat kasb edir. Hamin manba ermani §ovinist millatçilarinin xalqimiza qar§i töratdiyi soyqirimi siyasatinin asl mahiyyatini aydinlaçdirmaga, onlara hüquqi va siyasi qiymat vermaya imkan verir. Fövqalada Tahqiqat Komissiyasinin Baki, §amaxi, Quba, Zangazur, §u§a va Azarbaycanin ba§qa §ahar va kandlarinda ermani silahli dastalarinin dinc azarbaycanlilara qar§i töradiklari kütlavi qirginlari xalqimiza va o cümladan da dünya ictimaiyyatina çatdirmaq üçün topladigi 36 cild va 3500 varaqdan ibarat sanadlar ta§kil edir. Onu da qeyd edak ki, Baki §ahari va atrafinda töradilmi§ zorakiliq hadisalarini aks etdiran materiallar 6 cild 740 varaqdan ibaratdir [18, s.16].
Canubi Azarbaycanda milli - azadliq harakatinin öncüllarindan biri, Seyid Cafar Piçavari «Bakidaki ilk Sovet hökumatinin müqaddarati» adli maqalasinda yazirdi: «Man daçnaklarin vahçiliklarini, saysiz - hesabsiz günahsiz adamlarin, xüsusila bitaraf iranlilarin öldürülüb karvansaralarda meyitlarinin yandirilmasini öz gözümla görmü§düm. Bu çox faciali va nifratlandirici bir harakat olmuçdu. Heç bir asas va ünvan olmadan yalniz kin va adavat üzündan daçnaklarin töratdiklari cinayat har bir insanin ruhunu sixib kadarlandirirdi» [18, s.95].
1920-ci ilin yanvarinda AXC-nin Antanta dövlatlarinin Ali çurasi tarafindan de-fakto taninmasi Bakida tantana ila qeyd olundu. Lakin sovet Rusiyasi makrli planindan al çakmayarak 1920-ci il aprelin 25-dan - 26-na keçan geca Azarbaycana qarçi harbi amaliyyatlara baçladi. Sovet Rusiyasinin XI Qirmizi ordusu AXC-nin sarhaddini keçdi. Aprelin 27-da isa hakimiyyatin bolçeviklara verilmasi haqqinda AXC parlamentina ultimatum taqdim edildi. Parlament harbi müdaxila çaraitinda hakimiyyatin bolçeviklara verilmasi haqqinda qarar çixarmaga macbur oldu. Az sonra XI Qirmizi ordu hissalari Bakiya soxuldu. Belalikla, cami 23 ay mövcud olan Azarbaycan Xalq Cümhuriyyati süqut etdi. 1920-ci il aprelin 28-da
Müvaqqati inqilab Komitasi yeni hökumatin — Azarbaycan SSR Xalq Komissarlari Sovetinin tarkibini tasdiq etdi. Aprelin 29-dan etibaran 9. H. Qarayev ba§da olmaqla Baki inqilab Komitasi faaliyyata baçladi. Bakida Baki Qaza inqilab Komitasi yaradildi, §aharin atraf rayonlarinda yerli hakimiyyat orqanlari ta§kil olundu. Bakida taqiblar, Azarbaycan Xalq Cümhuriyyati liderlarinin, görkamli nümayandalarinin, digar partiyalarin, siyasi qruplarin va carayanlarin rahbarlarinin, Azarbaycan ordusunun, müdafia nazirliyinin xadimlarinin habslari baçlandi. Onlarin bir çoxu Nargin adasinda güllalandi, Rusiyanin müxtalif habs dü§argalarina sürgün edildi [19].
Baki ^aharinin ahalisi 1914-1922-ci illarda. Statistik manbalarin verdiyi malumata göra, 1897-ci ila nisbatan 1913-cü ilda Azarbaycan ahalisinin sayi 2.339 min nafara çatmi§di yani bu müddat arzinda ahalinin sayi 29,5% artmi§di. O cümladan, Baki §aharinda ahalinin sayi 3 dafa artaraq, 334 min nafara çatmi§di. Rusiya imperiyasinin 5 an böyük çaharindan birina çevrilan Bakida ahali baçlica olaraq, miqrasiya hesabina çoxalmi§di. Bakida ahalinin sayi asasan Volqaboyundan galan rus miqrantlarinin va irandan galan kasbkarlarin hesabina xeyli artmi§di. Ermanilarin sayi da miqrasiya hesabina yüksak templarla artmi§ va Baki ahalisinin milli tarkibinda onlarin xüsusi çakisi 17,5%-a qadar yüksalmi§di. Eyni zamanda Bakida yaçayan digar milli azliqlarin da sayi dafalarla artmiçdi. Masalan, yahudilarin sayi 5,7 dafa artaraq, 10,8 min nafar olmu§, lazgilarin sayi isa min nafardan 8 min nafara qadar artmiçdi. Bu dövrda Bakida azarbaycanlilarin (iranli soydaçlarimizi çixmaq §arti ila) sayinin artimi 74% taçkil etmakla ümumi artimdan olduqca geri qalirdi. Bunun naticasinda Baki ahalisinin milli tarkibinda onlarin xüsusi çakisi 1897-ci ildaki 36,0%-dan, 1913-cü ilda 21,0%-a enmi§di. Ancaq digar tarafdan bu dövrda Güney Azarbaycandan da on minlarla soydaçimizin Azarbaycana miqrasiya etmasi mümkün olmuçdur. Onlar da asasan Bakida maskunlaçirdilar. Hatta, Bakida «ham§ari» («ham§aharli» manasinda) kimi adlandirilan Güneyli soydaçlarimizin «Hamçari» va «Çahsevanlar» mahallasi adli ya§ayi§ massivlari formal a§mi§di.
1913-cü ilda Bakida keçirilan ahali sayiminin materiallarinda «pers» kimi qeyda alinan Güneyli soyda§larimizin sayi 47,9 min nafar idi. Yani Bakida har 6 nafardan biri «ham§ari» idi. Belalikla, azarbaycanlilarin Baki ahalisinin etnik tarkibinda xüsusi çakisinin azalmasi güneyli soydaçlarimiz hesabina xeyli daracada kompensasiya olunmuçdu. Ancaq Baki ahalisinin bütün Azarbaycan ahalisi tarkibinda xüsusi çakisinin kaskin §akilda artmasi §übhasiz ki, bütövlükda Azarbaycan ahalisinin etnik tarkibinin Bakiya uygun çakilda dayiçmasina tasir göstarmi§dir [4, s. 17-47].
Lakin 1914-1922-ci illarda Azarbaycan ahalisinin sayi kaskin azalmaya maruz qalmiçdi. Bu dövr
1914-1918-ci illarda ba§ veran I Dünya müharibasinin va onun töratdiyi böyük siyasi dayiçikliklarin yer aldigi, o cümladan 1917-ci il bolçevik çevriliçinin ba§ verdiyi bir dövrdür. Bu qlobal hadisalar Azarbaycanin siyasi tarixinda va iqtisadi hayatinda, xüsusila da demoqrafik vaziyyatinda darin iz qoymuçdur. Rusiya imperiyalist bir dövlat kimi müharibanin aktiv i§tirakçisi oldugundan Azarbaycanin bütün iqtisadi potensiali va ahali resurslari harbi ehtiyaclarin ödanilmasina yönaldilmi§di. Naticada ahalinin rifahi kaskin §akilda pisla§mi§, bu da öz növbasinda dogum saviyyasinin a§agi dü§masina, ölümün isa xeyli yüksalmasina sabab olmuçdu. 1918-1922-ci illarda Azarbaycan ahalisinin sayi kaskin çakilda azalmiçdi. 1920-1922-ci illari ahata edan va tarixa "Qirmizi terror" kimi dü§mü§ kiçik repressiyalar da bu azalmaya sabab olmuçdur. 1917-ci ilin sonu ila müqayisada 1922 - ci ilda ahalinin sayi 490,7 min nafar va ya 20,8% azalmiçdi. Bunun baçlica sababi 1918-ci - 1919-cu ilda ermani millatçilarinin Azarbaycanda va Canubi Qafqazin digar bölgalarinda yerli müsalman ahalisina qar§i apardigi soyqirim siyasati olmuçdur. Bu dövrda ruslarin dastayi ila ermanilar Azarbaycan torpaqlari hesabina «Böyük Ermanistan» ideyasini hayata keçirmak üçün harakata keçmiç va Azarbaycan arazilarinda «etnik tamizlama» amaliyyatlarina ba§lami§dilar [4].
Bütövlükda 1918-ci ilin mart-avqust aylarinda Bakida, Çamaxida, Qubada va digar arazilarda ermani-bol§evik silahli dastalari 50 min nafardan çox azarbaycanlini öldürmü§, on minlarla insani yerindan-yurdundan didargin salmiçdilar. Bela ki, Bakida töradilan qirginlarin ardinca Çamaxi qazasinin 58 kandi dagidilmi§, 7 minadak insan, o cümladan 1.653 qadin, 965 u§aq qilincdan keçirilmiç va
güllalanmi§, Quba qazasinin 122 kandi yerla yeksan edilmiçdi. 1920-ci il aprelin 28-da Azarbaycanda Sovet hakimiyyati elan edildikdan sonraki ilk illarda da Azarbaycan iri miqyasli ahali itkilarina maruz qalmiçdi. Azarbaycan Xalq Cümhuriyyatini barpa etmak arzusunda olan ahali arasinda Sovet hakimiyyatina qar§i kütlavi üsyanlar ba§ verir va üsyanlara qar§i yönaldilmi§ XI Qirmizi ordu hissalari üsya^ilara va dinc ahaliya amansizcasina divan tuturdular. Naticada on minlarla ahali qirilmi§, bir o qadari da taqiblardan yaxa qurtarmaq üçün Türkiyaya va qisman da Avropa ölkalarina miqrasiya etmiçdi. Bütünlükda 1920-1922-ci illar arzinda ahalinin sayi 89,2 min nafar va ya 4,5% azalmiçdi. Ancaq onu da qeyd etmak lazimdir ki, bu bir il arzinda (1920-ci ilin sonu - 1922-ci ilin avvali) §ahar ahalisinin sayi 80,2 min nafar va ya 19,8% artmiçdi ki, bu da hamin dövrda XI Qirmizi ordu asgarlarinin, zabitlarinin va ailalarinin, elaca da sovet quruculugu ila bagli olaraq Rusiyadan galan miqrantlarin asasan Baki çaharinda maskunlaçmasi hesabina ba§ vermiçdi. Kand yerlarinda da ahali kaskin §akilda azalaraq 1920-ci ilin sonundaki 1.54в,4 min nafardan, 1922-ci ilin avvalinda 1.377 min nafara dü§mü§dü, yani 1в9,в min nafar va ya 11% azalmiçdi [8].
Natica: Tarixi manbalarin hartarafli tadqiqi va onlarin verdiyi malumatlardan malum olur ki, Rusiya içgalindan sonra bütün §imali Azarbaycanda oldugu kimi, Baki §ahari ahalisinin da etnik tarkibi çarizmin yeritdiyi köçürma siyasatinin va sosial-iqtisadi proseslarin tasiri altinda ciddi dayiçikliklara maruz qalmiçdi. Rusiya dövlatinin Azarbaycana qar§i tutdugu tacavüzkar, makrli mövqe va bu siyasatda ermanilardan istifada etmasinin asasinin mahz XIX asrin avvallarinda hatta, Bakinin içgalindan avval qoyulmasi fikrini irali sürmak olar.
"Azarbaycanlilarin soyqirimi haqqinda" 26 mart 1998-ci il tarixli farmanda Heydar öliyev demiçdir: "Azarbaycanin XIX-XX asrlarda ba§ veran bütün facialari torpaqlarinin zabti ila mü§ayiat olunaraq, ermanilarin azarbaycanlilara qar§i dü§ünülmü§, planli suratda hayata keçirdiyi soyqirimi siyasatinin ayri-ayri marhalalarini taçkil etmiçdir. Bu hadisalarin yalniz birina — 1918-ci il mart qirginina siyasi qiymat vermak cahdi göstarilmi§dir. Azarbaycan Xalq Cümhuriyyatinin varisi kimi Azarbaycan Respublikasi bu gün onun axira qadar hayata keçira bilmadiyi qararlarin mantiqi davami olaraq, soyqirim hadisalarina siyasi qiymat vermak borcunu tarixin hökmü kimi qabul edir" [20].
Bununla da tarix boyu ba§ vermi§ qanli hadisalara olan biganaliklara va unutqanliqlara son qoyuldu. Heydar öliyevin bu masalalari darindan araçdirilmasi va geni§ tadqiqatlarin aparilmasi haqqinda verdiyi sarancam, o cümladan soyqirima verilan siyasi-hüquqi qiymat Azarbaycan xalqinin tarixi ^ün mühüm ahamiyyat kasb etmiçdi.
Hamçinin bu farmanin davami olaraq, Prezident ilham öliyev ermani- bolçevik silahli dastalarinin Azarbaycan xalqina qar§i töratdiklari baçari cinayatlarin dünya ictimaiyyatina çatdirilmasi maqsadi ila 18 yanvar 2018-ci ilda "1918-ci il Azarbaycanlilarin soyqiriminin 100 illiyi haqqinda" Sarancam imzalamiçdir [21].
9D9BÎYYAT SiYAHISI:
1. Mustafazada T. "Azarbaycan xanliqlarinin qisa tarixi". Baki, 2011, 388 s.
2. Sadiqova H. XiX-XX asrin avvallarinda Baki çahari ahalisinin etnik va ictimai tarkibi. Baki, 2016, 28 sah.
3. Qilman i. Baki va bakililar (Üçüncü naçri). Baki, «Nurlar» Naçriyyat-Poliqrafiya Markazi, 2006, 384 sah.
4. Muradov §., Baxi§ Ç. Azarbaycan Respublikasinda etno-demoqrafik proseslar: tarixi dayiçikliklarva realliqlar. Baki, 2013, 135 sah.
5. Piriyev V. Azarbaycanin tarixi-siyasi cografiyasi. Baki, "Müallim" naçriyyati, 2006, 148 sah.
6. Алышевский В. Город Баку и промыслово-заводской район по данным переписи 1913 года, в двух выпусках. Издание АЗЦСУ, г.Баку, 1922 г., 98 стр.
7. Ordubadi M. Qanli illar. 1905-1906-ci illarda Qafqazda ba§ veran ermani-müsalman davasinin tarixi. Baki, "Qafqaz", 2007, 184 sah.
8. isgandarov A. Azarbaycan haqiqatlari: 1917-1920. Baki: "Elm va tahsil" naçriyyati, 228 s.
9. Saida öli qizi. Statistik malumatlar arazi va ahali masalalarini öyranmak üçün manba kimi. Dünya azarbaycanlilari: tarix va müasirlik (Elmi-nazari toplu). VII buraxili§. Baki, "Füyuzat" naçriyyati, 2020, 222 sah.
10. Баку по переписи 22 октября 1903 года Баку, 1905 год; Перепись Баку 1913 года. Баку, 1916 г.
11. Документы по истории Баку (1810-1917): Азербайджанское Государственное Издательство, Баку, 1978, 243 стр.
12. Paçayeva U. Baki §ahar ahalisinin say dinamikasi (1897-1917- ci illar). Dünya azarbaycanlilari: tarix va müasirlik. (Elmi-nazari toplu). VII buraxiliç. Baki, "Füyuzat" naçriyyati, 2020, 222 sah.
13. Первая Всеобщая перепись населения Российской империи, 1897 г. Бакинская губерния, Центральная типография М.Я.Минкова, СПБ,1905 г., стр.188, с.19
14. Первая Всеобщая перепись населения Российской империи 1897 г. Население империи по переписи 28-го января 1897 года по уездам. Составлено Центральным Статистическим Комитетом на основании местных подсчетных ведомостей. Санкт - Петербург. Товарищество «Печатня С.П.Яковлева», 1897, Выпуск 1.
15. Haciyev A. XIX asrda Baki §ahari üzra ahalinin demoqrafik göstaricilari. Dünya azarbaycanlilari: tarix va müasirlik. (Elmi-nazari toplu). X buraxili§. Baki, "Füyuzat" naçriyyati, 2023, 166 sah.
16. Quliyev Э. Baki proletariatinin §anli qalabasi. Baki, 1955
17. Baki §aharinin tarixi. baku-ih.gov.az.2017-09-20 tarixinda arxivlaçdirilib. istifada tarixi: 26 sentyabr 2017
18. Abiçov V. Azarbaycanlilarin soyqirimi (1917-1918-ci illar). Baki, Nurlan, 2007, 163 s.
19. Azarbaycan Xalq Cümhuriyyati II cildda. I cild. Baki: Lider naçriyyati, 2004, 440 s.
20. öliyev H. "Azarbaycanlilarin soyqirimi haqqinda" 26 mart 1998-ci il tarixli farman
21. öliyev i. "1918-ci il Azarbaycanlilarin soyqiriminin 100 illiyi haqqinda" 18 yanvar 2018-ci il Sarancami
