CC BY
1UOT 636.2.034
AZ9RBAYCANDA YERE§DiRtL9N QONUR §ViS (SWiSS BROWN) CiNSiNiN
XARAKTERiZ9Si
TURABOV URFAN TURAN OGLU
"Kand tasarrüfati heyvanlarinin yeti§dirilmasi va yemlandirilmasi" kafedrasinin dosenti Azarbaycan Dövlat Aqrar Universiteti (ADAU), Ganca, Azarbaycan
QURBANOVA N9RGiZ §AKiR QIZI
"Kand tasarrüfati heyvanlarinin yeti§dirilmasi va yemlandirilmasi" kafedrasinin ba§ müallimi Azarbaycan Dövlat Aqrar Universiteti (ADAU), Ganca, Azarbaycan
V9LiZAD9 SiNAN iLGiZ OGLU
"Kand tasarrüfati heyvanlarinin yeti§dirilmasi va yemlandirilmasi" kafedrasinin assistenti Azarbaycan Dövlat Aqrar Universiteti (ADAU), Ganca, Azarbaycan
ABDURAHMANOV S9RKAN MAHiR OGLU
"Kand tasarrüfati heyvanlarinin yeti§dirilmasi va yemlandirilmasi" kafedrasinin magistranti Azarbaycan Dövlat Aqrar Universiteti (ADAU), Ganca, Azarbaycan
Xülasa: Azdrbaycanda maldarligin tarixi qddim vaxtlara tdsddüf edir. Neolit dövründdn td§dkkül tapmi§ qaramal naxirlari dhalinin daimi ya§ayi§ yerinin dtrafinda otarilmi§ vd dsasdn onun dtinddn, südünddn, gönünddn vd qismdn dd sümüyünddn istifadd olunmu§dur [1]. Rusiyanin heyvandarliq sahdsinin inki§afi I Pyotrun vaxtina tdsddüf edir vd bu drdfddd südlük maldarligin inki§afi ügün Avropa dövldtldrinddn müxtdlif cinsldrin gdtilmdsind start verilmi§dir. §vis cinsi buraya yalniz 1861-ci ildd gdtirilmi§dir vd ordan Qafqaza o cümldddn Azdrbaycanada satin alaraq gdtirilmi§dir. §vis cinsini ilk ddfd Azdrbaycanin Lagin rayonunun Kürdhacili kdndind Pa§abdy vd onun oglu, hdrbi mütdxdssis olan Sultanbdy tdrdfinddn gdtirilmi§dir [2. s. 12-17].
Qarifiq universal istiqamdtli qaramal cinsldri süd vd dt istehsalinda, yeti^gdnlik sürdtind görd orta sdviyyd mövgeyini tuturlar, ona görd dd mdhsuldarliq baximindan hdm ixtisasla§dirilmi§ südlük, hdm dd dtlik istiqamdtli qaramal cinsldrinddn geri qalirlar. Lakin, §vis cinsinin unikalligi ondan ibardtdir ki, süd vd dt istehsali mdqsddldri ügün cinsdaxili ixtisasla§dirilmi§ tipldri yaradilmi§dir, buna görd dd isvegrdlildr hdr iki istiqamdtld ayaqla§a bilirldr. Hazirda §vis cinsi bütün dünya üzrd geni§yayilmifdir, dn böyük ba§ sayi 64 ölkdni dhatd edir vd rdsmi olaraq qeydd alinib. Avropa, §imali Amerika, Avstraliya vd Yeni Zelandiyada fdal sdrbdst §dkildd, cins kimi tdmizlikdd yeti§dirilir [3].
Agar sözfor: $vis, cins, mdhsuldarliq, süd, dt, eksteryer, canli kütld, tip
§vis hazirda yeti§dirilan an qadim qaramal cinslarindan biridir . Taxminan 700 il avval isve9ranin dagliq bölgasinda yaradilib va bu gün §vis cinsi (alm. Schweizer Braunvieh va ya Schweizerisches Braunvieh, yaxud Schwyz fr. Brune suisse vd ya La race Brune Suisse it. Bruna Svizzera, port. Bruna Svizzera) — isve9ranin markazinda alman dilli inzibati-arazi vahidi kimi taninan kantonda XIV asrda yaradilan bu cins ela araziya göra adlandirilir [4].
Tarixi adi Rigi (Rigi) olan §vis cinsinin yaradilmasi X asrdan ba§layaraq almandilli §vis (Schwyz) kantonundaki Einsiedeln Abbadliginda (Kloster Einsiedeln) Benedikt Rahiblari tarafindan boz-qahvayi Alp qaramalin seleksiya yeti§dirilma yolu ila inki§af etmaya ba§ladi. Asiyadan Avropaya gatirilan qisa buynuzlu qaramaldan istifada edilmi§. Yerli endemik mallarla 9arpazla§dirma naticasinda alinan malazlarla uzunmüddatli seleksiya i§i aparilib, yax§i yemlandirma §araitinda baslanilan heyvanlardan qari§iq (südlük-atlik va atlik-südlük) mahsuldrliq istiqamatli §vis cinsi yaradilmi§dir. Bu heyvanlar isve9ranin §imal-§arq hissasinda yeti§dirilib, burada onlari "§vayer" va ya "Qahvayi §vayzer" adlandirirlar. Cinsin yaradilma prosesinin ilkin dövründa seleksiya9ilarin maqsadi inak va bugalardan lazim galdikda bir sira kand tasarrüfati i§larini yerina yetira bilmasi da
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
vacib masala idi, yani takca atlik-südlük istiqamatda yox, ham da i§lak heyvanlar olmall idi. O dövrün heyvandarlari qar§ilarina isve9ranin yüksak dagliq otlaqlarinin 9atin tabii va iqlim §araitina mümkün qadar dözümlü va davamli eins yaratmaq masalasi qoymu§durlar. Eyni zamanda, yax§i mahsuldarliq göstaricilarina da böyük ahamiyyat verilirdi ki, bu da takca seleksiya yolu ila deyil, ham da heyvanlarin yemlandirilmasi va baslanmasi ü9ün xüsusi §araitin yaradilmasi ila alda edilirdi. Lakin zaman ke9dikca texnologiyanin va ma§inqayirmanm süratli inki§afi sababindan cinsin i§9i keyfiyyatlarina ehtiyac yox oldu va seleksiya9ilar süd istehsalina va at xüsusiyyatlarina diqqat yetirdilar. Seleksiya i§inda se9ma ciddi §akilda aparilmaga ba§landi, yalniz isve9ranin iqlimi §araitinda problemsiz ya§aya bilan va yemlara talabkar olmayan heyvanlar tayla§dmlirdi [3, 5].
§vis cinsinin ilk damazliq kitabi 1897-ci ila tasadüf edir. Bu kitaba isve9ranin müxtalif heyvanlari daxil edilmi§dir, ilk növbada Schwitzer Einsiedler, Appenzeller cinslari, digar rangli heyvanlar, o cümladan belindan ag ranginda olan kamarli Gurtenvieh adlanan qaramal cinsida yer almi§dir [4].
Tarixi inki§af prosesinda qonur rangli §vis cinsi ahamiyyatli dayi§ikliklara maruz qalmi§lar. 9gar 19-cu asrin ortalarinda isve9ralilar yüksak canli kütla 9akisina, mahsuldarliga va iqlima yax§i uygunla§ma qabiliyyatina malik deyildisa, hazirda onlar madani cinsa xas olan bütün keyfiyyatlari özlarinda toplamaga nail olmu§durlar. Yaradilan yeni §vis cinsi yüksak süd va at mahsuldarligina, tezyeti§kanliya, gözal eksteryer qurulu§una malikdirlar. Hazirda seleksiya i§i davam etdirilir va §vis cinsinin bir sira alamatlara göra farqlanan dagliq va aranliq (dara, vadi) yarimnövlari mövcuddur va har ikisi cinsin takmilla§dirilmasinda istifada edilir [6].
§akil 1. §vis cinsinin dagliq va aranliq yarimnövlari
§vis cinsli inaklarin südünün tarkibinda yüksak yag va zülal faizi olduguna göra onlarin südündan müxtalif ölkalarda pendir istehsali ü9ün istifada olunur. isve9ra bir ne9a asrdir ki, süd, bark növ pendir va digar süd mahsullari istehsalinda liderdir. Bundan alava, bu ölka bir 90X ölkalara mal ati ixrac edir, mahs buna göra da, isve9ra alimlari uzun onilliklar arzinda yüksak mahsuldar (90X yagli süd veran) va ham9inin yax§i 9aki artiran §vis inaklari yeti§dirirlar. Sabit bir cinsa 9evrildikdan sonra, isve9radan digar digar ölkalar da bu heyvanlari alda etmaya ba§lami§dirlar, ilk növbada qon§u italiya, Avstriya va Almaniya. XIX asrin avvallarinda eins artiq kifayat qadar ma§hur idi va Avropada böyük hörmat qazanmi§dir, buna göra da onu Yeni Dünyaya va Kanadaya, Braziliyaya, Yeni Zeladiyaya, Avstraliyaya va xüsusan da AB§-a idxal etmaya ba§ladilar. Dunya üzra qeyda alinmi§ §vis cinsinin ba§ sayi 8 milyondan 9oxdur, ümumilikda 14 milyondan artiq ta§kil edir. Bu qaramal cinsi Avropaya, Amerikaya va bir sira qitalara yayildiqca inaklarin görünü§ü masgünla§an yerindan asili olaraq dayi§di. Almaniya va Avstriyada bu heyvanlar zaman ke9dikca isve9rali "qohumlarindan" bir qadar ki9ik formada oldular. italiya va Fransada seleksiya9ilar daha 9ox süd alda etmaya va heyvanlarin canli kütla 9akisini artirmaga 9ali§irlar. Rusiyada va Ukraynada onlari daha 9ox süd istehsali ü9ün istidada edirlar [5, 7].
Hal-hazirda dünyada §vis cins üzra mütaxassislar eksteryer görünü§üna va mahsuldarliq göstaricilarinin xüsusiyyatlarina göra heyvanlari ü9 asas cinsdaxili tiplara ayirirlar: südlük-atlik; atlik-südlük va südlük.
Çakil 2. Çvis qaramalinda atlik-südlük, südlük-atlik va südlük cinsdaxili tiplar
Badan formalarina göra müxtalif cinsdaxili tiplara aid olan heyvanlar da müayyan bioloji farqlara malikdirlar, lakin bu farqlar cinsin hüdudlarindan kanara çixmir.
Südlük-atlik cinsdaxili tipina olan heyvanlar möhkam konstitusiya tipina malikdir, yax§i inki§af etmi§ sümüklara va orta saviyyada inki§af etmi§ azala quruluçuna malikdirlar. Klassik mütanasib va yigcam badan quruluçu ila, yax§i inki§af etmi§ azala sistemi ila, güclü, düzgün duruçlu atraflari ila, yax§i inki§af etmi§ oynaqlari ila xarakteriza edilir. Südlülük alamatlari yax§i ifada olunur, yelinlari orta ö^üda, kasavari formali, yax§i inki§af etmi§ va geni§ duruçlu amcaklari ila saciyyalanir. Darisi möhkam, elastik, qalin qisa tüklarla örtülmü§dür
ötlik-südlük cinsdaxili tip qaramalin konstitusiyasi kompakt, azala sistemi aksar hallarda bo§, badan formasi enina güclü inkiçaf etmi§, yigcam va nisbatan qisa olur. Înkiçaf etmi§ dö§ qafasi güclü, dö§ sümüyü qabariqli, öna çixmasi ila ifadalanir. ötlik ^bucagi azala ila yax§i dolgun, arxa maça çapma oynagina kimi enir. öksar hallarda yelin zaif inkiçaf edir, palpasiya edildikda birlaçdirici toxuma six olur, sagimdan sonra yelin az miqdarda yigilir, süd damarlari orta daracada inkiçaf etmi§ olur. Skelet sümüklari bo§ va masamaliliya göra hacmlidir. ötlik-südlük tipli heyvanlarda tez-tez ham ön atraflarinda (geni§ duruçlu), ham da arxa atraflarinda (filayaqliliq) yanli§, qüsurlar mü§ahida olunur.
Südlük cinsdaxili tip heyvanlar uzanilmi§ üçbucaq çakilli gövdaya va yasti düz qabirgalari ila farqlanirlar. Darilari nazik, lakin bark, elastik, yax§i uzanan, darialti piy toxumasi zaif inkiçaf etmi§ olur. Boyun atrafinda çox sayda kiçik qiriçlarla mü§ahida edilir. Yax§i inkiçaf etmi§ böyük hacmli, vazili yelina malikdirlar, amcaklar orta ölçülü, geni§ duru§u ila saciyyalanir. Orta saviyyada inkiçaf etmi§ azala quruluçuna malikdirlar. Qarin hacmlidir, badanin arxa hissasi daha yax§i inkiçaf etmi§ olur. Sagri uzun, azala ila zaif dolmu§, bazan bir qadar dam §aklindadir. Skelet sümüklar daha incadir, atraflar güclü va düzgün duruçludur
Mahz Qonur §vis cinsinda bu ^ cinsdaxili tipin olmasi sababindan o maçhurdur va fermerlari har iki növ yüksak keyfiyyatli (süd va at) mahsulla tamin etmaya qadirdir. Azarbaycanda asasan südlük-atlik va atlik-südlük istiqamatli Qonur §vis cinsi tamizlikda yetiçdirilir va 1960-ci ilda yerli Qafqaz cinsi ila §vis cinsinin cütla§dirilmasi naticasinda yaradilmi§ Qonur Qafqaz cinsinin yax§ila§dirilmasinda istifada edilir. isveçra Qahvayi cinsi bütün Qonur qaramal (Brown Mountain) cinslarinin acdadi hesab edilir va AB§ Ticarat Departamenti (US Department of Commerce) verdiyi malumata asasan "Ayrica va nacib Avropanin an qiymatli va mühüm bir cinsi" kimi tasvir edilmiçdir. Keçmiç sovetlar birliyinda ümumilikda §vis cinsinin genetik materialindan istifada edarak Qonur Karpat, Lebedin, Kostroma va Alatau kimi cinslar yaradilmiçdir [4, 6, 8, 9].
1869-1910-cu illarda §vis qaramal cinsi AB§-a ixrac edilir va aparilan uzun miqiyasli seleksiya-damazliq i§i naticasinda Amerika Qonur §vis (Swiss Brown) cinsina çevrilmiçdir. AB§-a gatirilan ilk §vis bugasi 1869-cu ilda Massaçusetsa galib va Henri M. Klark tarafindan "William Tell" laqabli kimi qeyda alinib. Canab Klark Amerikada §vis cinsinin ilk sürüsünü yaratmaq ^ün William Tell ila yana§i yeddi ba§ düyanida idxal etmiçdir. Amerika Qonur §vis (Brown Swiss) cinsi ixtisasla§dirilmi§ südlük istiqamatli cins kimi qeyda alindi va bütün dünyaya ixrac edilmaya baçlandi. Amerikada Qonur §vis (Swiss Brown) cinsi an geni§ yayilmiç sarhad-ticarat ni§ani olan bir cinsdir va o müxtalif ölkalarda digar adlarla taninir:
• American Brown Swiss (AB§)
• Brune des Alpes (ölcazair)
• Dairy Swiss (Botsvana)
• Pardo-Suí9o (Braziliya)
• Pardo Suizo (Argentina va Boliviya)
• §vis (Azarbaycan)
• Suizo Pardo (Meksika)
1060-ci ildan ba§layaraq Amerika Qonur §vis (Swiss Brown) cinsinin genlari Avropa §vis cinsina daxil edilir. Hazirda Avropada yeti§dirilan Ísve9ranin §vis cinsinin qaninin 75% -dan 9oxu Amerika Swiss Brownun qan payi var va iki qeyda alinmi§ Ísve9ra Qonur §vis cinsi mövcuddur: sdülük istiqamatli Braunvye (Braunvieh) va qari§iq (südlük-atlik va atlik-südlük) istiqamatli Orjinal Ísve9ranin §vis (Original Schweizer Braunvieh) cinsi.
Çakil 3. Isveç va Amerika man^ali Qonur Çvis cinsi
Braunviye (Braunvieh) - Schwyzer Einsiedler, Appenzeller, Gurtenvieh va baçqalari, elaca da Brown Swiss (AB§) siyahisina daxil edilmi§ südlük istiqamatli qaramal cinsidir.
Orjinal Îsveçranin §vis cinsi (Orijinal Schweizer Braunvieh) - Îsveçrada yaradilan va AB§ Brown Swiss cinsinin genlari olmayan kimi siyahiya alinmi§ iki (südlük-atlik va atlik-südlük istiqamatli qaramal cinsidir.
Üstünlüklar va çatiçmazliqlar
Çvislarin asas üstünlüyü: mükammal saglamliq va müxtalif saxlama baslama çaraitina uygunlaçmasi, soyuq sart iqlim va hava çaraitinda yetiçdirilmasi, süratla böyüma va inki§afi, yüksak balaverma qabiliyyati va mahsuldarligi, xo§ xasiyyatlari va asan qulluq edilmasi. Xastaliklara davamlidir, heyvanlar erkan yetkinlik ila farqlanir, sakit bir xaraktera malikdir, heyvanlarda reproduktiv funksiyalar yax§i inki§af etmi§dir. Ümumiyyatla, Çvis qaramal cinsi qarmonik bir konstitusiya tipina va güclü badan formasi ila farqlanir. ötraflarin orta uzunluqlu va müntazam formasi, sabit dirnaqlari, güclü azalali boynu va qisa buynuzlari cinsin parlaq alamatlari va uzaq acdadlarin mirasi hesab edilir.
ösas çati§mazliqlari: fizioloji baximdan inaklarda amcaklarin forma qusurlari, biri-birina yaxin dayanmalari, bu da onlari maçinla sagima yararsiz olmasi sübut edir. Südverma süratinin nisbatan açagi saviyyada olmasi (taxminan 1,2 kq/daq), yemlara qar§i hassas va talabkar olmasi, buna göra tacrübasiz i§ adamlarina onlari yetiçdirmak tövsiya edilmir.
Çvis cinsinin xarakterizasi: gövdasi qonur ag rangda xallarla, boz-qahvayi, açiqdan sarimtila va ya gümü§üdan tünd qahvayi rangina qadar olur. Bugalar inaklardan daha tünd rangina malikdirlar. Darisi elastik va nazikdir. Tüklari qisa, nazik, yum§aq lakin six olur. Buynuzlar 30-50 sm uzunlugunda, ranglari ag uclari isa qara olur, buynuzlari tünd rangli olan fardlarada rast galinir. Baçlari qisa, alni enli, sifatlari qara, burun aynasi qurguçun rangli, yüngül tüklarla örtülmü§, atrafi ag ranginda olur, qulaqlarin içarisinda açiq rangli tüklara rast galinir. Boyun hissasi qisa va azalaladir. Înaklarin badanin orta va arxa hissalari daha inkiçaf etmiçsa, bugalarin güclü dö§ qafasi ila saciyyalanir. Arxanin yuxari xatti düz, dö§ qafasi darindir, dö§ün alt hissasi yaxçi ifada edilmir,
badanin arxa hissasi uzun, enli va 9apma oynaqlarina qadar azalalidir. ötraflari möhkam, lakin azala ila zaif dolgunludur, dirnaqlar bark va qara ranginda olur. inaklarin an yax§i nümunalarinin yelini hacmli, vazili, qarin bo§luguna geni§ yapi§mi§, kasavari formali olur, silindr §akilli amcaklar ma§inla sagima yararlidir. Yelin indeksi orta hesabla 43% ta§kil edir. Ya§ama müddati orta hesabla 15 il, tasarrüfast-faydali istifada müddati 10 il, yax§i mahsuldarliq müddati 5 il ta§kil edir,.
Har bir ölkada §vis cinsi xarici amillarin tasiri altinda va zaman ke9dikca ham eksteryer-konstitusiya baximindan, ham da mahsuldarliq saviyyasinda ahamiyyatli növ dayi§ikliklari mü§ahida edilmi§dir. Masalan, Almaniya va Avstriyadaki fermalarda inaklar ki9ik badan öl9ülari ila se9ildiyi halda, italiya va Fransada aksina, iri gövda öl9ülara, ahamiyyatli canli kütla 9akisina va yüksak mahsuldarliga malikdirlar. Buna asaslanaraq Avropa man§ali §vis cinsinin daxilinda müxtalif tiplarinin orta hesabla standartlari birinci cadvalda öz aksini tapmi§dir [10].
Cinsdaxili tiplara göra §vis cinsinin eksteryer öl^ülari
cadval 1
Göstaricilar Cinsdaxili tiplar
Südlük-atlik atlik-südlük Südlük
Cidov hündürlüyü (sm) 145 135 155
Sagrinin hündürlüyü (sm) 136 135 137
Badanin 9apina uzunlugu (sm) 167 164 170
Dö§ün darinliyi (sm) 71 70 73
Dö§ün eni (sm) 48 50 45
Ombalarin ararasi eni (sm) 56 56 55
Dö§ün qucumu (sm) 197 199 204
incik qucumu (sm) 19 20 21
Süd mahsuldarligi (kq) 5000-8000 3500-4000 5000-12000
Südda yagin faizi (%) 4,0 4,2 3,8
Südda zülalin faizi (%) 3,5 3,6 3,4
Canli kütla 9akisi (kq) inak - 650 inak - 700 inak - 600
buga - 800 buga - 1100 buga - 900
Dogulan buzovun kütla 9akisi (kq) 40 42 37
Gündalik 9aki artimi (q) 800-900 800-1000 800-1000
Cinsi yetkinlik dövrü (ay) 19 20 18
Kasim 9ixari (%) 58 60 55
N. S. Bagirovun, P. Y. Polyakovun ara§dirmalari göstardi ki, gövdanin bütün hündürlük öl9ülarina göra südlik tipli heyvanlar südlük-atlik va atlik-südlük tipli heyvanlari üstalayirlar, lakin aks manzara en öl9ülarinda mü§ahida olunur. Bu tendensiya südlük-atlik va atlik südlük istiqamatli tiplarda da öz aksini tapir. Südlük (ensizgövdali) tipli bugalar orta daracada inki§af etmi§ azala va möhkam sümük sistemina, daha düz va uzunsov badan qurulu§una malikdirlar, atlik-südlük (enligövdali) tipli bugalar isa aksina, yuvarlaq badan formasina, yax§i inki§af etmi§ azala qurulu§una, qisa dolgun atraflara malikdirlar. Avropa man§ali §vis cinsarasi tiplarda takca badan formalarin farqli olmur, burada ham mahsuldarliq göstaricilari, ham da canli kütla 9akilari farqlanir. Südlük tip inaklar canli kütla 9akisina göra digar iki növ inakdan geri qalmasina baxmayaraq daha yüksak süd mahsuldarligina malikdir. Yüksak süd va at mahsuldarligina va yax§i süd yagliligina göra isve9radan olan §vis cinsinda arzu olunan cinsdaxili tip südlük-atlik hesab edilir.
iSTiFADa EDiL9N 9D9BiYYATLAR УЭ SAYTLAR
1. https://heyvandarliq.az/oxu/az-rbaycanda-qaramal-t-s-rrufati-haqqinda/
2. Abdullayev Q.Q., Salmanov Z.M. "Kand tasarrufati heyvanlarinin yeti§dirilmasi. Darslik. Baki 2018. 352 sah. https://docs.yandex.ru/docs/view? tm =K8ND TQSQRRUFATI HEYVANLARININYETiSDiRjLMeSi
3. https://сельхозпортал.рф/articles/shvitskaya-korova-perspektivy-razvedeniya/
4. https://krankykids.com/cows/mydailycow/S/Swiss_Brown.html
5. https://baibolsyn.kz/ru/zhivotnye/shvickaya-poroda-swiss-brown-breed/
6. https://oselhoze.ru/zhivotnovodstvo/korovy/shvitskaya-poroda-korov?ysclid= lqj
7. https://direct.farm/knowledge/animal/universal-breed-cow
8. https://az.wikipedia.org/wiki/Qonur_Qafqaz_mali
9. https://e-derslik.edu.az/books/617/units/unit-1/page115.xhtml
10. https://studentopedia.ru/agropromishlennost/harakteristika-porodi—shvickaya-poroda-krupnogo-rogatogo-skota.html
