CC BY
8UOT 159.9
YENiYETM9LiK DOVRUNUN 9SAS XUSUSiYY9TLaRl (adabiyyat icmali)
K9R9MOVA NAT9VAN YADULLA QIZI
Western Caspian University, b.u.f.d., Baki, Azarbaycan
§iRlNOVA AYi§9 9FS9R QIZI
Western Caspian University, magistr, Baki, Azarbaycan
Xtilasa.Yeniyetmalik fiziki boyuma, cinsi inki§af vd psixososial yetkinliyin gergaklagdiyi u§aqliqdan yetkin hayata kegid dovru kimi xarakteriza olunur va yeniyetmalarda suratla inki§af edan fiziki, psixoloji va sosial dayi§ikliklar mu§ahida edilir. Bu dovr insan inki§afi dovrlari igarisinda an vacib marhalalardan biridir. Yeniyetmaliyin ba§langicini va davametma muddatini daqiq muayyan etmak gatindir va bu fardi inki§afdan asilidir. Bundan alava, bu donamda normal va anormalliqlari muayyan etmak gox gatindir. Maqalada yeniyetmalarin normal inki§af prosesina xarakterik olan gostaricilar adabiyyat manbalarina asasan izah edilmi§dir.
Agar sozlar: Yeniyetmalikdovru, fardi inki§af ?axsi xususiyyatlar, davrani§, emosional vaziyyat, psixoloji yeti§kanlik.
ОСНОВНЫЕ ХАРАКТЕРИСТИКИ ПОДРОСТКОВОГО ПЕРИОДА
(литературный обзор)
ХРАМОВА Н.Я., ШИРИНОВА А.А.
Аннотация. Подростковый возраст характеризуется как период перехода от детства к взрослой жизни, в течение которого происходит физический рост, половое развитие, психосоциальная зрелость, у подростков наблюдаются быстрые физические, психологические и социальные изменения. Этот период является одним из важнейших этапов развития человека. Точное начало и продолжительность подросткового возраста трудно определить и зависит от индивидуального развития. Кроме того, в этот период очень сложно определить нормальное и ненормальное. В статье на основе литературных источников объясняются показатели, характерные для нормального процесса развития подростков.
Ключевые слова: Подростковый период, индивидуальное развитие, личностные особенности, поведение, эмоциональное состояние, психологическая зрелость.
MAIN CHARACTERISTICS OF ADOLESCENT PERIOD (literature review) KARAMOVA N.Y., SHiRiNOVA A.A.
Summary. Adolescence is characterized as a period of transition from childhood to adulthood, during which physical growth, sexual development, and psychosocial maturity occur, and rapid physical, psychological, and social changes are observed in adolescents. This period is one of the most important stages of human development. The exact beginning and duration of adolescence is difficult to define and depends on individual development. In addition, it is very difficult to determine normal and abnormal during this period. In the article, the indicators characteristic of the normal development process of teenagers are explained based on literature sources.
Key words: Adolescence period, individual development, personal characteristics, behavior, emotional state, psychological maturity.
Yeniyetmalik insanlarda ba§ veran "yetkinliya ilk addim" marhalasi, yani u§aqliq ila yetkinlik arasinda ke9id dovrudur. Yeniyetmalik insanin inki§af dovrlari arasinda sosial tasirlarin fard u9un an boyuk ahamiyyat kasb etdiyi bir marhaladir; fiziki boyuma, cinsi inki§af va psixososial yetkinliyin ger9akla§diyi, u§aqliqdan yetkin hayatina ke9id dovrudur. Yeniyetmalik dovru u§aq raftar va davrani§larinin boyuklarin munasibat va davrani§lari ila avaz olundugu, cinsiyyat xususiyyatlarinin manimsanildiyi, fardin psixoloji va fiziki cahatdan yetkin roluna hazirlandigi dovrdur. U§aqliq dovrunda oldugundan farqli olaraq, yeniyetmalik dovruna qadam qoyan fardlarda sosial §uur va qrupun bir hissasi olmaq (supereqo va eqo) anlayi§lari inki§af edir [4,8,10,20].
Yeniyetmalik u§aqliqla boyukluk arasindaki ruhi inki§af va hayata hazirliq dovrudur. Yeniyetmalik dovruna ke9id ya§i daqiq muayyan olunmasa da, adabiyyat manbalarinda qizlar u9un 11-14, oglanlar isa 13-15 ya§lari yeniyetmalik dovru kimi verilir. Genetik, irqi, sosial-iqtisadi, iqlim va s. amillarin tasiri ila bu ya§ dovru daha tez va ya gec ba§laya, eyni zamanda daha tez va ya gec ba§a 9ata bilar. Har ke9id dovrunda oldugu kimi yeniyetmalik da 9atin bir ke9idin ya§andigi marhaladir [1,4,9].Yeniyetmalik dovru psixososial inki§af baximindan erkan, orta va gec yeniyetmalik kimi u9 hissadan ibaratdir [5,18].
9dabiyyata asasan erkan yeniyetmalik 11-13 ya§lari ahata edir [2,6,16]. Bu dovrun an ahamiyyatli xususiyyati fiziki dayi§ikliklara uygunla§maga 9ali§an yeniyetmalarin boyuk say gostarmasidir. Badan dayi§ikliklari bazan 9ox suratli olur. Bu dovrda ikincili cinsi alamatlar meydana 9ixmaga ba§layir. Ya§anan fiziki dayi§ikliklar u§aqliqdan farqli oglan va ya qiz §axsiyyatinin qabul edilmasina, cinsi kimliyin on plana 9ixmasina sabab olur. Zehni inki§afin son pillasi olan mucarrad konsepsiyalar uzarinda du§unma qabiliyyatinin qazanildigi dovrun ba§langicidir. Yeniyetmalar bu dovrda emosional dayi§ikliklar ya§ayir. 9n 9ox diqqat 9akan xususiyyat yetkinlikla birlikda ortaya 9ixan bioloji dayi§ikliklarin yaratdigi tazyiqa qar§i yeniyetmanin uygunla§ma va mubariza etma saylaridir [7,19,22].
ikinci dovr boyumanin suratlandiyi, yeniyetmalik dovrunun enerji va qida ehtiyaclarinin an yuksak hadda 9atdigi ya§dir (14-15 ya§lar). Butunlukla §axsiyyatin formala§masi va mustaqillik bu dovrun ba§lica xususiyyatidir. Pubertal dayi§ikliklar va koqnitiv inki§af tamamlanma marhalasindadir. Yeniyetma umumila§dirmalar apararaq mucarrad du§una bilar va bunu oz tacrubalari ila birla§dira bilacayi fikir inki§af etdira bilar. 9slinda isa yeniyetmalarin mucarrad anlayi§lari qavramaq qabiliyyatinin yuksaldiyi, lakin impulslarinin guclanmasi naticasinda muxtalif problemlarin ohdasindan galmali olduqlari bir dovrdur. Bu dovrun vacib masalalarindan biri cinsi xususiyyatlarin inki§afidir [2,19,20,22].
Son yeniyetmalik dovru- yeniyetmaliyin son marhalasidir va 16-17 ya§ dovrlarini ahata edir. Boyuma va cinsi inki§afin tamamlanmasi ila bu movzuda ya§anan narahatliqlar sona 9atmi§dir. Mucarrad du§unma dovrlari tamamlanmi§, galacak faaliyyat istiqamatlari se9imlarin edilmasi va tatbiq etma bacarigi formala§mi§dir. Fard psixoloji yetkinlik formala§diqda va camiyyatda boyuk insan roluna hazir olduqda yeniyetmalik dovru ba§a 9atir [6, 20,21].
Boyuklarin himayasina qar§i olmaq, tanqid etmak va noqsan axtarmaq yeniyetmalarin davrani§ xususiyyatlarindandir. inki§af dovrunda valideynlar tarafindan bazan u§aq, bazan da yetkin kimi qabul edilan yeniyetma na zaman neca davranmali oldugunu bilmir. inki§af etmakda olan badani, cinsi va emosional inki§afi ila uygunla§a bilmir va "§axsiyyat qari§iqligina" du§a bilir. Boyuklarin bu hassas dovrda tazyiqedici va intizamli davrani§lari yerina, yeniyetmaya qar§i sevgi gostaran, ozuna inami artiran va dayar veran bir munasibat gostarmayi maslahatdir ki, naticada §axsiyyatin normal inki§afi asanla§a bilar. Yeniyetmalar bir-birina zidd olan ikili hisslar i9arisinda ola bilarlar ki, bu, boyuklarin kanardan nazaratini talab edir. Eyni zamanda yeniyetmalarin valideynlarinin etibarini qazanmaga, ozlarina guvanmalarina ehtiyaclari 9oxdur [3,5,11,17]. Yeniyetmalik dovrunun asas xususiyyatlarindan biri olan ozuna inamin zaif olmasi yeniyetmanin aqressiv, numayi§kar va ya utancaq bir fard olmasina sabab ola bilar. Son marhalada yeniyetma ba§qalarinin onun haqqinda veracayi muhakimalara son daraca hassasdir. Yeniyetmalar oz §axsiyyatlari ila bagli daqiq movqeya
sahib olmadiqlarindan, vahidlikla bürünacaklari bir §axsiyyat axtari§inda olurlar va bu onlarin geyim tarzindan, dani§iq va davrani§larina qadar ba§ veran dayi§ikliklarda özünü büruza verir, daimi axtari§ onlarin farqli dost qruplarina, kollektivlara daxil olmasinda özünü göstara bilar. Yeniyetmalar özlari ila 9ox maraqlanir, güzgü qar§isinda daqiqalarla vaxt ke9ira bilirlar. Qararsizdirlar, paltar se9imina va geyimlarina önam verirlar. Azad olmaq istayirlar va valideynlarina qar§i üsyankar mövqeda dura bilirlar [7,13,16].
Yeniyetmalik dövrü ganclarin yeni qabiliyyatlara yiyalandiyi va bir 9ox yeni vaziyyatlarla üzla§diyi süratli inki§af dövrüdür ki, naticada takca iralilayi§ ü9ün imkanlar deyil, ham da saglamliq va fardi inki§af ü9ün risklar yarana bilar. Yeniyetmalar hayatlarinin ikinci onilliyinin 9atinliklari ila qar§ila§diqda, enerjilarini müsbat va mahsuldar sahalara yönalda bilarlar. Yeniyetmalara etinasiz yana§maq ham indi, ham da galacak illarda problemlara sabab ola bilar [1,5,8,11].
Yeniyetmalar ü9ün riskli davrani§larla ma§gul ola bilmasi haqqinda adabiyyatda malumat 9oxdur. Yeniyetmalarin bir 9ox mövzularda ilk tacrübalarini an saglam §akilda ya§amalari, zararli davrani§lar inki§af etdirmamalari va müsbat sosial alaqalar quraraq psixososial inki§aflarini davam etdirmalari ü9ün kömaya ehtiyaclari vardir.
Yeniyetmalik dövründa u§aqlarin fiziki inki§afi avvalki dövrdan ahamiyyatli daracada farqlanir. Bununla bela, davam edan morfofunksional yeti§ma ila bagli dayi§ikliklar bütün yeniyetma inki§afinin marhalasinda fizioloji funksiyalarin yax§ila§masina sabab olmur. Bunun sababi cinsi yetkinlik ila alaqali badanin kompleks yenidan qurulmasidir. 13-15 ya§larinda azala aparati ahamiyyatli dayi§ikliklara maruz qalir, enerji proseslarinin va motor funksiyasinin yax§ila§dirilmasini tamin edan azala liflari güclü va daha elastiki xüsusiyyat alir, digar orqan va sistemlarin (ürak-damar, tanaffüs, endokrin va s.) fardi inki§afi yetkinla§ir va tamamlanir. Bundan alava, badan öl9üsünda intensiv artim va inki§af mü§ahida edilir. Badan uzunlugunun illik artimi asasan ayaqlarin uzanmasi hesabina 4-7 sm-a 9atir [4,5,8,15]. ödabiyyata asasan, badan 9akisi har il 3-6 kq artir. Oglanlarda an intensiv böyüma sürati 13-14 ya§larinda ba§ verir va boy ilda 7-9 sm oldugu halda, qizlarda 11-12 ya§larinda orta hesabla boyun uzunlugu 7 sm arta bilar. Qizlarda süratlanmi§ böyüma dövrü oglanlara nisbatan daha erkan ba§ladigindan, 11-13 ya§ arasinda qizlarin badan öl9ülari hamcinslarina nisbatan daha böyük olur. 14-15 ya§dan sonra qizlarin böyümasi zaiflayir [7,9,15,16].
Yetkinlik dövründa azala sistemi xüsusila süratla inki§af edir. 14-15 ya§a qadar artikulyar-bag aparatinin, azalalarin, vatarlarin inki§afi va skelet azalalarinda toxumalarin differensasiyasi yüksak saviyyaya 9atir. Bu dövrda azalalar xüsusila intensiv böyüyür, 13 ya§indan etibaran ümumi azala kütlasinin artmasinda kaskin si9rayi§ var. özala kütlasinin artmasi ila azala liflarinin diametri dayi§ir. özala kütlasi asasan azala liflarinin qalinliginin artmasi sababindan artir. özala kütlasi xüsusila oglanlarda 13-14, qizlarda isa 11-12 ya§larinda intensiv artir [5,7,14].
Yeniyetmalarin ürak-damar sisteminda da ahamiyyatli dayi§ikliklar ba§ verir. Bela ki, 6 ya§dan 14 ya§a qadar ürayin hacmi 30-35%, yetkinlik dövründa isa ürayin hacmi 60-70% artir. Yetkinlik dövründa ürayin hacminin artmasi badan 9akisinin artmasi ila paralel gedir, lakin asas antropometrik alamatlarin artmasi kimi süratla deyil. Buna göra da yetkinlik dövründa ürayin hacminin badan 9akisina nisbati digar ya§lara nisbatan daha azdir. Müasir u§aq va yeniyetmalarin fiziki inki§afinin süratlanmasi va yetkinla§masinin süratlanmasi ila alaqadar olaraq, onlarin ürak öl9ülari da 15-20 il avvalki ya§idlarina nisbatan daha böyükdür. Yeniyetmalik dövründa ürak-damar sisteminin fiziki faaliyyata uygunla§ma qabiliyyati ahamiyyatli daracada artir [4,5,8,15].
Boy va 9aki dayi§ikliklari badanin nisbatlarinin dayi§masi ila mü§ayiat olunur: ba§, allar, qollarin va ayaqlarin uzanmasi, gövda. Skeletin intensiv böyümasi (ilda 4-7 sm) azalalarin inki§afindan daha intensiv gedir ki, son naticada bazan gövda va atraflarda qeyri-mütanasiblik mü§ahida edila bilar. ínki§af prosesi getdikca yaranmi§ qüsurlar sonradan düzalir. Yeniyetmalik ya§ dövrüna ikincili cinsi alamatlarin inki§afi xarakterdir. Oglanlarin sasi va fiziki vaziyyatinda dayi§iklik qeyd olunur. Emosional fon qeyri-barabar va qeyri-sabit olur. Emosional vaziyyat yetkinlik
prosesini mü§ayiat edan cinsi hayacani artirir cinsi hisslar 9ox güclanir, sevgi, dastak, özüna hörmat va s.yaranir [3,13,20,22].
U§agin istedadli oldugu sahalarda müvaffaqiyyat göstaricilari va öyranma qabiliyyati yeniyetmalik dövründa zaiflaya bilar. Yaranmi§ vaziyyati neyrohumoral tanzimlamanin yenidan qurulmasi va hormonal aktivlikla alaqali ola bilar. ödabiyyata asaslansaq deya bilarik ki, intellektual inki§afin yeni, daha yüksak marhalasina ke9id dövrü ba§layir va intellektin kamiyyat xarakteristikasini deyil, yeni davrani§ tarzini - dü§ünca mexanizmini §artlandiran keyfiyyat xarakteristikasi formala§ir, naticada konkret mantiqi tafakkürla avaz olunma, davrani§da isa özünü tanqida qar§i reaksiyalar va sübut etma talabinda göstarir. Tafakkürün inki§afi ila intensiv özünü qavrama va özünü mü§ahida formala§ir [1,2,4,9,20].
Yeniyetmanin asas xüsusiyyati §axsi qeyri-sabitlikdir. A.Freyd bir yeniyetmani bela tasvir etmi§dir: eqoist, kainatin markazi, digar tarafdan - sadaqat va fadakarliq, sevgi - nifrat, camiyyata can atmaq - taklik, kor-korana boyun aymak - liderlik, kobudluq - zaiflik, havas - apatiya. Bu dövrda iki §axsiyyat xüsusiyyati formala§ir: yetkinlik hissi va "Man anlayi§i". Yetkinlik hissi görünü§, davrani§, yeri§, nitq va s. arzusunda özünü göstarir [10,14,18,21].
Yeniyetmada yetkinlik hissi (böyüklar kimi özüna münasibat) ü9 marhalada inki§af edir: böyüklarla münasibatlarda barabarlik (münaqi§alar), müstaqillik istayi (valideynlarin müdaxila etmamasi), öz davrani§ xatti, görünü§ü, tahsili, hamya§idlari ila münasibat. Yetkinlik duygusunun dördüncü ani davrani§in etik standartlari ila alaqalandirilir - dastak, kömak, etibar, müdafia, rahatliq. Yeniyetma özü norma va qaydalardan asanliqla yayina bilir va 90X vaxt onlarin hayata ke9irilmasini ba§qalarindan israrla talab edir. "Man anlayi§i" isa orta ya§lara qadar inki§af edan bir prosesdir va tam formala§masi ya§i malum deyil. Tabii ki, "Man anlayi§i" göstaricisinin inki§afi yeninyetmanin aila-mai§at §araitindan, sosial statusundan, tahsilindan va s. asili olaraq gedir. Bu dövrün asas neoplazmalari ictimai faydali faaliyyatlarla alaqalandirila bilar va yeniyetmanin dominant ehtiyaclarini ödamasina imkan yaradir (ya§idlari ila ünsiyyat ehtiyaci; özünü tasdiqlama ehtiyaci), sonda yeniyetmalar camiyyatda talab olunan axlaq qaydalarini öyranir, davrani§ qaydalarina yeni baxi§lar inki§af etdirilir [5,11,12,20].
Natica
Yeniyetmanin normal inki§afi ilk növbada onun genetik potensialindan va da§idigi irsi informasiyalardan, temperament tipindan va fardi inki§af göstaricilarindan bilavasita asilidir. Bu dövr neyrohumoral tanzimlanmanin yenilanmasi va mürakkabla§masi sababindan adaptasiya proseslarinin inki§afi ila xarakteriza olunur. Manfi tasirlar xo§agalmaz hallarin yaranmasina va hüquqazidd davrani§larin formala§masina §arait yarada bilar. Yeniyetmalik dövrü stres tasirlara qar§i hassas oldugu ü9ün, valideyn va müallimlari tarafindan xüsusi yana§ma ila talim-tarbiya edilmali, düzgün hayat normativlari yeniyetmanin xarakterina uygun ba§a salinmali, sosial mühit faktorlarinin alveri§li olmasina §arait yaratmali, talab olunan davrani§ qaydalari öyradilmali, dünya görü§ünün artirilmasi istiqamatinda elmi-pedaqoji profilaktika i§lari aparilmali va normal qidalanma prinsiplarina amal edilmalidir. Xüsusila, yeniyetmalari manfi natica veracak patoloji motivasiyalardan va zararli vardi§lara öyra§makdan qorumaq lazimdir. Aila faktoru bu dövr ü9ün 9ox önamlidir va valideyn masuliyyatinin yeniyetmanin normal inki§afinda rolu böyükdür. Yeniyetmalari qorumaq va onlara manavi dastak olmaq camiyyat qar§isinda duran an önamli masalalardan biridir. Normal yeniyetmalik dövrü-camiyyat ü9ün normal vatanda§ yeti§dirilmasina zamanatdir.
9D9BiYYAT
1. Xalilov H. U§aq va yeniyetmalarin inki§afinin sosial va psixoloji masalalari. Baki, 2012, 236 s.
2. Karamova N.Y. imtahan dövründa 14-16 ya§li yeniyetmalarda yaranmi§ psixofizioloji dayi§ikliklar. AMEA A.i.Qarayev adina Fiziologiya institutunun va Azarbaycan Fizioloqlar Camiyyatinin elmi asarlarinin külliyyati. Fiziologiya va biokimyanin problemlari. XXV cild, Baki, 2007, sah. 48-57.
3. Karamova N.Y., Cafarova E.E., Haqverdiyeva Z.B., 9kbarova X.M. Hayacan va yadda§ góstaricilarina fizioloji ya§ dóvrlarinin tasiri. "Azarbaycan va Turkiya Universitetlari: tahsil, elm, texnologiya" I Beynalxalq elmi-praktiki konfrans, III hissa, 18-20 dekabr, 2019, sah.136-137
4. Qadirov Э.Э. Ya§ psixologiyasi. Baki, 2008, 380 s.
5. Seyidov S.Í., Hamzayev М.Э., Psixologiya, Baki, 2007, 626 s.
6. £uhadaroglu F. Ergenlik Dóneminde Psikolojik Geli§im Ozellikleri. Katki Pediatri Dergisi Adolesan Sayisi 2000; 21(6): 863-868 s.
7. Ercan O. Adolesanin Fiziksel Geli§imi. "Adolesan Sagligi, II. ÍÜ Cerrahpa§a Tip Fakültesi Sürekli Tip Egitimi Etkinlikleri" Sempozyum Dizisi No: 63. istanbul, Aksu Basim Yayin. 2008;13-18s.
8. Evrim A.P., Nurdan T., Emine K., Kurtulu§ O. "Ergenlik Dónemi: Fiziksel Büyüme, Psikolojik ve Sosyal Geli§im Süreci", Turkish Family Physician, c3,s2
9. Güne§ G., "Ergenlik (puberte)'te fizyolojik degi§ikler" Ege Üniversitesi Hem§irelik Yüksek Okulu Dergisi 5: 2, 1989
10. Kinik E. Adolesan Dónemde Fiziksel Büyüme ve Cinsel Geli§me. Katki Pediatri Dergisi Adolesan Sayisi 2000; 21(6) : 720-740s.
11. Mustafa K., "Geli§im psikolojisi a9isindan ergenlik dónemi ve genel ozellikleri", Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Sayi : 17 Yil : 2004/2 (231-256 s.)
12. Горская Ю. М. Особенности развития личности в подростковом возрасте // Молодой ученый. 2020, № 43 (333), С. 71-73.
13. Карамова Н.Я., Мамедов З.Г. Особенности влияния эмоционального напряжения на когнитивные процессы у подростков в зависимости от исходного уровня умственного развития. «Естественные науки», Вестник МОГУ, №1, 2011, ст.22-25.
14. Колесникова А.А., Семенова А.В. Психологические причины и особенности проявления расстройств пищевого поведения в подростковом возрасте // Педагогика: история, перспективы. 2021. Том. 4. № 4. с. 54-61. DOI: 10.17748/2686-9969-2021-4-4-54-61
15. Лезжова Г.Н., Орлов К.В., Тюрина Е.В., Макарова Л.В. Физическое развитие подростков 1415 лет Москвы // Новые исследования, 2017, №4 (53), 111 -126c.
16. Сулимина О. В., Леонтьев Д. А. Траектории личностного развития у подростков, воспитывающихся в семье, и подростков-сирот.Вопросы психологии. 2014. № 4. С. 30-48
17. Хломов К.Д. Подросток на перекрестке жизненных дорог: социализация, анализ факторов изменения среды развития. Психолого-педагогические исследования, 2014. Том 6. № 1. С. 210
18. Chambers CV. Childhood and adolescence. In: "Textbook of Family Practice". (ed) Rakel RE 5th ed. Philadelphia: W.B. Saunders Company. 1995;634-659pp.
19. Dolgin K. G., The adolescent: Development, relationships, and culture (13th ed.), Boston, MA: Pearson, 2011.
20. Karamova N. Y., Gurbanova L.M., Guliyeva N.M., Jafarova E.E. Comparative analysis of cognitive changes under the influence of exams stress in healthy and mentally retarded adolescents aged 14-16. Revista Universidad y Sociedad : Hacia un mejor posicionamiento de la comunicación científica, un reto necesario. Vol. 14, núm. 5 (2022), p.142-149. ISSN (electrónico): 2218-3620, Editorial "Universo Sur".Cuba.
21. Lerner R.M., Steinberg L., The scientific study of adolescent development: Historical and contemporary perspectives. Handbook of adolescent psychology: Individual bases of adolescent development, John Wiley & Sons, 2009, 3-14 pp.
22. Susman E.J., Rogol A. Puberty and Psychological Development. In: "Handbook of Adolescent Psychology". 2th ed. Hoboken, New Jersey. John Wiley&Sons, Inc. 2004; 15-44pp.
