Научная статья на тему 'Определение распространения жёлтой ржавчины на зерновых полях'

Определение распространения жёлтой ржавчины на зерновых полях Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
51
38
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЖЕЛТАЯ РЖАВЧИНА / МЯГКАЯ ПШЕНИЦА / БОЛЕЗНЬ / СОРТ / ОБЛАСТЬ / МОНИТОРИНГ / КАРТИРОВАНИЕ / РЕГИОН / МИР / РАЙОН / РАСПРОСТРАНЕНИЕ БОЛЕЗНИ / РАЗВИТИЕ БОЛЕЗНИ / САРИқ ЗАНГ / ЮМШОқ БУғДОЙ / КАСАЛЛИК / НАВ / МАЙДОН / ХАРИТАЛАШ / ҳУДУД / ДУНЁ / ВИЛОЯТ / ТУМАН / КАСАЛЛИК ТАРқАЛИШИ / КАСАЛЛИК РИВОЖЛАНИШИ / YELLOW RUST / BREAD WHEAT / DISEASE / VARIETY / REGION / MONITORING / MAPPING / WORLD / DISTRICT / DISEASE SPREAD / DISEASE DEVELOPMENT

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Мейлиев Акмал Хушвақтович, Орипов Дониёр Махаммаджонович, Тошметова Феруза Насируллоевна

В статье описаны распространенность желтой ржавчины на зерновых полях республики в последние годы и заболеваемость у культурных сортов.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству , автор научной работы — Мейлиев Акмал Хушвақтович, Орипов Дониёр Махаммаджонович, Тошметова Феруза Насируллоевна

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

DETERMINATION OF THE SPREAD OF YELLOW RUST IN WHEAT FIELDS

The article describes the prevalence of yellow rust in the grain fields of the republic in recent years and the incidence of cultivated varieties.

Текст научной работы на тему «Определение распространения жёлтой ржавчины на зерновых полях»

ОПРЕДЕЛЕНИЕ РАСПРОСТРАНЕНИЯ ЖЁЛТОЙ РЖАВЧИНЫ НА ЗЕРНОВЫХ ПОЛЯХ

Мейлиев Акмал Хушвацтович Орипов Дониёр Махаммаджонович Тошметова Феруза Насируллоевна

Кашкадарьинский филиал научно-исследовательского институт зерна и

зернобобовых культур

В статье описаны распространенность желтой ржавчины на зерновых полях республики в последние годы и заболеваемость у культурных сортов.

Ключевые слова: желтая ржавчина, мягкая пшеница, болезнь, сорт, область, мониторинг, картирование, регион, мир, область, район, распространение болезни, развитие болезни.

FАЛЛА МАЙДОНЛАРИДА САРИЦ ЗАНГ КАСАЛЛИГИНИНГ ТАРЦАЛИШИНИ

АНИЦЛАШ

Ма;олада Республикамизнинг галла майдонларида сунгги йиллиларда сари; занг касаллигини тар;алиши ва экилган навларнингкасалик билан касалланиш даражаси ёритилган.

Калит сузлар: сари; занг, юмшо; бугдой, касаллик, нав, майдон, мониторинг, хариталаш, худуд, дунё, вилоят, туман, касаллик таркалиши, касаллик ривожланиши.

DETERMINATION OF THE SPREAD OF YELLOW RUST IN WHEAT FIELDS

The article describes the prevalence of yellow rust in the grain fields of the republic in recent years and the incidence of cultivated varieties.

Key words: yellow rust, bread wheat, disease, variety, region, monitoring, mapping, world, region, district, disease spread, disease development.

DOI: 10.24411/2181-0761/2020-10091

Кириш. Жахонда бугунги кунда юмшо; бугдой (Triticum aestivum L.) дунё ах,олисининг 40% ни ози;-ов;ат билан таъминлайди х,амда инсон организми учун зарур булган калория ва о;силларнинг 20% бугдойдан олинган мах,сулотлар х,иссасига тугри келади. Дунё ми;ёсида бугдой жами экин майдонларининг 17% ни эгаллайди х,амда ушбу майдонларда бугдойнинг сари; занг касаллиги (Puccina striiformis) х,озирги кунда дунё мамлакатларида глобал ми;ёсда энг зарарли касаллик х,исобланиб, сари; занг касаллигининг эпидемиялари тар;алаганда жахон ми;ёсида етиштириладиган х,осилни камида 5,5 млн.тоннаси ёки баъзи х,олларда ундан куп ми;дорда зарар етказади. Шуни эътиборга олган х,олда, х,ар йили бугдойнинг вегетация давомида галла майдонларини мониторинг ;илиб бориш, сари; занг касаллигининг тар;алиши хариталаш долзарб муоммаларда бири х,исобланади.

Тадкикотнинг максади. республикамизда тар;алиб келаётган сари; занг касаллигини мониторинг ;илиш, хариталаш

Тадкикот вазифалари занг касалликларини республика галлазорларида тар;алишини мониторинг ;илиш ва бу касаллик тар;алиши учун энг ;улай булган худудларни хариталаш

Тадкикот усуллари. Сарик занг касаллиги билан зарарланишини дала шароитида «Modified Cobb» шкаласи, лаборатория шароитида эса Велленгис шкаласи ёрдамида аникланди. Сари; занг касаллиги таркалган худудлар GPS (etrex GARMIN) аппаратида аникланди.

Олинган натижалар. Сари; занг касаллиги таркалиши, ривожланиши ва уларни ирк таркибини аниклаб шу сари; занг иркларига чидамли булган навларни яратиб ишлаб чикаришга кенг тадбик этиш, галлачиликнинг келгуси ривожланишига хисса кушади.

Адабиётларда таъкидланишича, сарик занг касаллигининг ёш бугдой майсаларининг барг ичидаги уредоспоралари хароратнинг паст (совук) даражасида, токи иссик кунлар келгунча усишдан тухтаб, бемалол сакланади ва иссик кунлар бошланиши билан дархол ривожланишни давом эттириб, баргнинг юзасида янги уредопустулаларни эрта бахорда хосил килади [1].

Республикамиз худудида таркалаётган ва таркалиш хавфи булган ирк турларини аниклаш ва селекция жараёнида фойдаланиш чидамли навлар яратиш учун асос булиб хизмат килади [2].

Сарик занг касаллигининг кузгатувчиси паст хароратни яхши куради ва муътадил булган жойларда тез-тез пайдо булади. Асосан сарик занг касаллигининг эпидемиялари илик ва намлик етарли булган жойларда тез ривожланади ва таркалиши жуда тез булади [3].

Занг касаллликларининг таркалишини мониторинг килиш максадида Республикамизнинг шимолий вилоятларидан (Коракалпогистон ва Хоразм) ташкари барча худудларда хар 25-30 км ораликдаги галла майдонлари куздан кечирилиб, координатлари аникланди ва маълумотлар йигилди.

Республикамиз худудларида 2019 йил хаво хароратининг кескин пасайиши туфайли, сарик занг касаллигининг ривожланишини, яъни эпидемия холатини келтириб чикаришга тускинлик яратди хамда латент даврининг узайишига сабаб булди. Дастлабки мониторинг ишлари март ойидан энг жанубий вилоят Сурхондарё вилоятидан бошланди, чунки ушбу вилоятда куп йиллик маълумотлардан киш ойлари илик келиши билан характерланиб айрим йиллари сарик занг касаллиги эпидемиясининг бошланишида асосий худудлардан бири булиб хисобланади. Сарик занг касаллиги факатгина Шурчи туманида очик майдонга экилган эртаки галла майдонида кузатилди ва ирк вирулентлик таркибини урганиш учун намуналар олинди. Апрел ойининг 2 декадасига келиб сарик ва кунгир занг касалликлари жанубий вилоятларда Сурхондарё ва Кашкадарё вилоятларида ривожланиши тезлашди ва май ойида Самарканд, Жиззах, Сирдарё, Тошкент ва Фаргона водийси галла майдонларида уртача даражада кучая бошлади.

Натижада фермер хужаликлари куплаб микдорда фунгицидлар ёрдамида ишлов утказишга мажбур булдилар. Бу эса навбатида иктисодий сарф харажатларга олиб келди.

Узбекистон Республикаси шароитида айнан ана шу каби бугдой далалари ушбу касалликнинг бахор ойларида ривожланиши учун инфекцион манба сифатида хизмат килади. Бу каби куз фаслида касаллик билан зарарланган далалар канча куп булса, бахор фаслининг эрта бахорида инфекцион манбанинг шунчалар куп булишини таъминлайди ва бу холат эпидемиянинг кучини ва куламини оширади. Бундан ташкари, 2019 йилнинг феврал, март ва апрел ойларида бошка йилларга нисбатан ёмгирли кунларнинг куп булиши, ушбу касалликнинг кенг таркашига сабаб булди.

Бугдой занг касалликларини мониторинг килиш 2019-2020 йилларда Республика буйича жами 67 та майдонда олиб борилиб, шундан 38 тасида сарик занг касаллиги 10-80% гача таркалганлиги аникланди.

1-жадвал

Узбекистонда 2019-2020 йилларда Fалла майдонларида усимликларни сари; занг билан зарарланиши (Мониторинг натижалари)_

Вилоятлар Туманлар Шимолий узунлик Шар;ий кенглик Денгиз сатхидан баланд-лиги Кузатув олиб борилган кун Бугдой нави Усимликларнинг ривожланиш даври Сари; занг тар;алиш и, %

Андижон Улугнор 40.83194 071.682 90 391 22.04.2 014 Гром Бошо; лаш 40

Фаргона Дангара 40.53617 070.861 13 464 23.04.2 014 Бобур Бошо; лаш 30

Жиззах Дустлик 39.98196 067.571 73 600 21.04.2 014 Гром Бошо; лаш 50

Жиззах F алларол 40.01740 067.604 25 587 21.04.2 014 Гром Бошо; лаш 50

Каш;адарё Шахрисаб з 39.05516 066.059 48 464 30.05.2 014 Андижон-2 Пиши ш 60

Каш;адарё Яккабог 39.00319 065.642 28 440 20.04.2 014 Таня Бошо; лаш 80

Наманган Чуст 40.97773 071.236 32 613 22.04.2 014 Яксарт Бошо; лаш 10

Самар;анд Иштихон 39.30880 067.009 16 834 30.05.2 014 Кранодар -99 Сут пиши ш 80

Самар;анд Челак 39.49585 066.578 05 695 01.06.2 014 Кранодар -99 Сут пиши ш 80

Сирдарё Гулистон 40.58563 068.676 55 234 21.04.2 014 Гром Бошо; лаш 40

Сурхондар ё Шеробод 37.63842 067.041 17 367 18.04.2 014 Гром Бошо; лаш 80

Сурхондар ё Шеробод 37.62638 067.046 31 349 18.04.2 014 Яксарт Бошо; лаш 20

Тошкент Охангаро н 41.24880 069.283 93 567 27.05.2 014 Бобур Бошо; лаш 30

Тошкент Чирчи; 40.57009 068.448 75 249 03.06.2 014 Гром Сут пиши ш 20

Тошкент Чиноз 40.98000 068.794 00 275 21.04.2 014 Таня Бошо; лаш 40

Хулоса ;илишимиз мумкинки, занг касалликлари тар;алишида ёгингар-чиликлар мух,им роль уйнаб, Узбекистон шароитида сари; занг касаллиги жанубдан шар;;а ;араб шамол йуналиши буйича тар;алар экан. Мониторинг натижаларидан маълум булдики, сари; ва ;унгир занг касалликлари кузатилган дала майдонларида занг касалликлари х,ар хил тезликда учради ва бу албатта айрим фермер хужаликларининг касалликни олдини олиш ма;садида фунгицидлар ишлатиши билан богли;дир.

Адабиётлар:

1. ^амраев А.Ш., Х,асанов Б. А., Очилов Р. О. ва бош;. "Галла ва олдини заракунанда, касалликлар ва бегона утлардан химоя ;илиш" // -Тошкент. - 1999. -Б.44-45.

2. Зияев З. "Кузги ва дуварак юмшок бугдой нав намуналарининг совукка чидамлилигини бахолаш натижалари" // Орол буйи минтакаларида кишлок хужалик экинларининг янги навларини яратиш масалалари Халкаро илмий-амалий конференция. Коракалпогистон Республикаси. -Чимбой,2014.-Б. 46-49.

3. Hovmoller, M. S., Sorensen, C. K., Walter. S and Justesen. A. F "Diversity of Pucciniia striiformis on cereals and grasses" // Annu. Rev. Phytopathol. 2011. -20.1-20.21 pp.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.