Научная статья на тему '“ҚОНУН” – ФАЛСАФИЙ КАТЕГОРИЯ'

“ҚОНУН” – ФАЛСАФИЙ КАТЕГОРИЯ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
154
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
қонун / категория / легитимлик / тараққиёт / индивидуализм. / law / category / legitimacy / development / individualism

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Хайдаров, Хуррам Фармонович

Ҳозирги замон фани жамиятда юз бераётган барча ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, ҳуқуқий, маънавий-маърифий ходиса ва жараёнлар муайян қонунлар асосида вужудга келишини ва ривожланишини ҳамда қатъий қонуниятларга бўйсунишини кўрсатади. Уларни очиб бериш, инсон ва жамият манфаатлари йўлида улардан унумли фойдаланиш йўлларини кўрсатиб бериш ижтимоий фанлар олдида турган долзарб масалалардан бири эканлиги мазкур мақолада асосланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

"LAW" IS A PHILOSOPHICAL CATEGORY

Modern science shows that all social, economic, political, legal, spiritual and educational phenomena and processes occurring in the society arise and develop on the basis of certain laws and are subject to strict laws. This article is based on the fact that revealing them, showing ways of their effective use for the benefit of people and society is one of the urgent issues facing social sciences.

Текст научной работы на тему «“ҚОНУН” – ФАЛСАФИЙ КАТЕГОРИЯ»

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

"ЦОНУН" - ФАЛСАФИЙ категория

Хайдаров Хуррам Фармонович

Тошкент Педиатрия тиббиёт институти "Ижтимоий фанлар, педагогика ва психология" кафедраси профессори, фалсафа фанлари доктори

Хозирги замон фани жамиятда юз бераётган барча ижтимоий, ицтисодий, сиёсий, %уцуций, маънавий-маърифий ходиса ва жараёнлар муайян цонунлар асосида вужудга келишини ва ривожланишини %амда цатъий цонуниятларга буйсунишини курсатади. Уларни очиб бериш, инсон ва жамият манфаатлари йулида улардан унумли фойдаланиш йулларини курсатиб бериш ижтимоий фанлар олдида турган долзарб масалалардан бири эканлиги мазкур мацолада асосланган.

Калит сузлар: цонун, категория, легитимлик, тарацциёт, индивидуализм.

Modern science shows that all social, economic, political, legal, spiritual and educational phenomena and processes occurring in the society arise and develop on the basis of certain laws and are subject to strict laws. This article is based on the fact that revealing them, showing ways of their effective use for the benefit of people and society is one of the urgent issues facing social sciences.

Key words: law, category, legitimacy, development, individualism.

К,онун ва конуниятларни очиб бериш вокеликни бошкариш калитини топиш демакдир. Шу боис хам кадим замонларданок олиму фозиллар хар бир нарса, вокеа, ходиса ва жараёнларнинг ривожланиш конуниятларини билишга кизикканлар, борлик конунларини укишга уринганлар. "К,онун" тушунчаси юнон тилида "ромос", лотин тилида "лех", инглиз тилида '"raw" сузлари билан ифодаланиб, бир томондан, хукукий нормаларни билдирса, иккинчи томондан, табиат ва жамиятда инсоннинг хохиш-иродасига боFлик булмаган холда юзага келадиган зарурий мухим муносабатларни акс эттиради. Бу тушунчанинг турли маъноларда ишлатилиши бежиз эмас. Дастлаб хамма учун умумий, мажбурий булган диний курсатмалар, шундай номланган (масалан, яхудийлар юнон низоми (кодекси)ни айнан шундай - "Мусо конуни" деб аталганлар) К,адимги Юнонистонда анъана ва урф-одатлар, кейинчалик давлат хокимияти томонидан жорий килинган хукукий нормаларнинг "конун" деб аталган. Юридик

Телефон: (94) 679 32 73 АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

КИРИШ

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

конунларга хос куплаб жихатларнинг табиат ва жамиятда хам мавжудлиги хукукий атама булган "конун" сузининг табиат ва жамиятнинг объектив ходисаларга нисбатан кулланилишига асос булган. Масалан, давлат урнатган конун жамиятда маълум тартиб-интизомни таъминлашга хизмат килади, фукаролик, мансабдор шахслар, давлат ва жамоат ташкилотларини тегишли равишда фаолият курсатишга мажбур килади. Табиат ва жамиятнинг хар кандай конунлари каби юридик конунлар хам уз табиатига кура зарурийдир. Бу, биринчидан, юридик конунда курсатилган барча шахслар унга амал килишлари шарт эканлиги, иккинчидан, моддий муносабатларнинг тартибга солинганлиги ва маълум ижтимоий гурухларнинг манфаатини химоя килиш максадида, муайян жавобгарлик келтириб чикариши билан боFлик. К,онуннинг, жумладан, юридик конунларнинг мухим белгиларидан бири муайян шароитларда жамият учун зарур булган муносабатларни саклаб ва мустахкамлаб турадиган мажбурлаш кучига эга эканлигидир. Зеро, мажбурлов кучига эга булмаган конун жозибали шиорга ухшайди. Одамлар кани эди шундай булса дейдилар-у, аксини килаверадилар.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОД

Объектив оламдаги хар кандай предмет, ходиса ва жараёнлар диомо хилма-хил ва мураккаб муносабатларда булади. Ушбу муносабатлар ички ва ташки, мухим ва номухим, бевосита ва билвосита, зарурий ва тасодифий, турFун ва узгарувчан, доимий ва уткинчи булади, умумийлик ва алохидалик хусусиятлари билан ажралиб туради. Шу нуктаи назардан караганда, Ж.Т.Туленовнинг "К,онун - бу муносабатларнинг барчасини камрай олмайди. Турли-туман алокалар, боFланишлар йиFиндиси ичидан у, энг аввало, мухим алокаларни, яъни шундай муносабатларни ифодалайдики, булар ташки шароитлардан эмас, балки нарса ва ходисаларнинг мохиятидан, унинг ички алокадорликларидан келиб чиккан булади"[1], - деган фикри туFридир.

Жамият конунлари ижтимоий ходисалар уртасидаги баркарор муносабатларни хам ифодалайди. Масалан, хар кандай ижтимоий жараён узига хос белгилари, жихатлари, томонлари, муносабатларига эга булиб, бу муносабатларнинг хар бири - гох алохида, гох биргаликда доимо узгариб, ривожланиб, янгиланиб туради. Турли хил шарт-шароитда ва хар хил сабаблар туфайли баъзи белгилар, хусусиятлар, томонлар баъзан йуколиб, улар урнига янгилари пайдо булади. Жамият конунлари эса буларнинг хаммасини акс эттира олмайди. Улар факат ижтимоий ходиса ва жараёнлардаги нисбатан турFун ва доимий муносабатларни, алокадорликларни акс эттириш хусусиятига эга, чунки бундай алока ва муносабатлар жамият ривожланишининг нисбатан

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

киска даврида мухим узгаришларга олиб келмайди. Шу асосда инсон ижтимоий жараён ва ходисаларнинг мавжудлик ва ривожланиш конуниятларини билиб олади.

Буюк немис файласуфи Гегель конун, хусусан тарихий конуният устида тухталиб, "тарихда зарурият мужассамлашганлиги туфайли у аклга мувофик равишда амалга ошади", деган фикрни билдиради. "Биз агар кишилар хатти-харакатини якиндан урганадиган булсак, - деб ёзади Гегель, - уларнинг эхтиёжлари, манфаатлари ва кизикишлари бу хаётий сахнада асосий уЙFOтувчи сабаб, куч эканлигини, факат шуларгина асосий роль уйнашини курамиз". Бу билан Гегель тарихнинг харакатлантирувчи кучи одамларнинг эхтиёжи ва манфаатидир, деган хулосага келади. Бу эса уша вактда айтилган гениал фикр эди.

Америкалик иктисодчи, тарихчи ва социолог Уолт Уитмен Рестоунинг "Тараккиёт боскичлари" назарияси уз мохиятига кура марксизмнинг синфий кураш FOяларига карама-карши каратилган булиб, у уз карашларида инсоният тарихий тараккиётини "ижтимоий-иктисодий формация" назариясидан фаркли уларок юксалиш боскичларига, яъни "анъанавий жамият", "утиш жамияти", "индустриал жамият" ва "юксак даражадаги ривожланган оммавий истеъмолчилик жамияти" боскичларига ажратади хамда тараккиёт боскичларини бир- биридан ажратиб турувчи асосий мезон килиб, Рестоу фан ва техника ютукларига асосланувчи саноат ишлаб чикариш даражасини курсатади.

МУ^ОКАМА

Бизнингча, Рестоунинг таълимотининг эътиборли жихати шундан иборатки, унда ривожланган мамлакатлар тараккиётининг ХХ аср иккинчи ярмидаги техника ва технологиялар ютуклари курсаткичларини ва шу асосида улар ривожланиши даражаларининг бир-бирида фарк килувчи жихатларини акс эттиради. Дархакикат, хозирги даврда ижтимоий ишлаб чикаришнинг юкори технологияларига эга булган мамлакатлар уз фукароларига эркин ва фаровон хаёт кечиришларини иктисодий жихатдан кафолатлаб турибдилар.

ХХ асргача яшаб ижод этган барча мутафаккирларнинг конун ва конуният хакидаги билдирган ижобий ёки салбий фикларини хулосалаб, шуни айтиш мумкинки, улар асосан инсоният цивилизациясининг минг йиллар давомида туплаган билим ва амалий тажрибаси, объектив олам факат узининг ички конунлари асосида ривожланиши ва тараккий этишини курсатади. Табиат оламида, табиатшунослик фанлари сохасида бу коидани хамма эътироф этсада, аммо ижтимоий сохадаги ходиса ва жараёнларни билишда турли хил, аксарият

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

холларда бир-бирига бутунлай зид булган фикрлар, карашлар, таълимотлар мавжудлигининг гувохи буламиз.

ХХ асрнинг бошларига, айникса, 60-70 - йилларига келиб, жахоннинг таникли социологлари конун ва конуният муаммосини тушунишда, бир томондан, табиатда конуният борлигини кисман эътироф этиб, иккинчи томондан, жамиятда юз берадиган жараёнларнинг маълум бир конуният асосида амалга оширишни инкор килишга утдилар. Шунинг учун хам уларнинг аксарияти жамиятнинг табиатдан асосий фарки - ижтимоий вокеалар, ходисаларнинг факат кишилар томонидан онгли равишда бошкарилишида, амалга оширилишидадир, шунинг учун хам тарихий ходисаларда хеч кандай конуният булиши мумкин эмас, деган FOяни илгари сурадилар. Бу хусусда француз социологи Раймон Арон: "Социологияда факат куп ёки кам даражадаги эхтимоллик туFрисида суз юритиш мумкин, лекин зарурият туFрисида, конуний боFланиш туFрисида гап булмаслиги керак, чунки барча ижтимоий ходисаларнинг инсоний хусусияти сабабли, уларда заруриятни инкор этувчи эркинлик иштирок этади", - деб ёзган. Шу фикрни кувватловчи бошка социологлар, тарихий ходисалар такрорланмайди, чунки улар индивидуал хусусиятга эга, шунинг учун хам жамиятда хеч кандай конуният, сабабий боFланиш йук, деб ижтимоий жараёнлардаги конуниятларни инкор килмокчи буладилар. Ана шу максадда америкалик социолог Талкатт Дарсонс "жамият тарихида хеч кандай объективлик булмагани боис иктисодий детерменизм назариясини куллаш бугунга келиб реал ва мухим муаммо сифатида уз ахамиятини йукотди", - деб ёзган.

Шунингдек, Гарб социологларидан Виндельбанд, Риккерт, Поппер, Кроче, Рид, Бирд, Беккер, Колленгвуд ва бошкалар туFридан-туFри: "жамият тарихи факат куплаб тасодифлар й^индисидан иборатдир", деб таъкидлайдилар. Улар "хеч кандай табиат хам, конвенциялар хам бизга нима килишимиз кераклигини айтиб беролмайди, хеч кандай фактлар - хох табиий, хох тарихий булсин, биз учун хеч нарсани хал килолмайди, биз уз олдимизга куйишимиз мумкин булган максадни белгилолмаймиз, факат узимизгина табиатга хам, тарихга хам максад ва маъно бера оламиз", деб жамиятнинг конуний тарзда объектив ривожланишини инкор киладилар ва субъектив омилнинг ролини юкори куядилар. Бу уринда юкоридаги файласуфлар нима учун табиат ва жамият конунларининг объективлигини инкор этадилар, деган савол туFилади. Бизнингча, хар кандай фан таркибидан конуниятларни сикиб чикаришдан максад бизни ураб турган объектив борлик кимдир томонидан яратилган ва у хамма жараёнларни бошкариб туради, деган FOяни химоя килишдан иборат.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

Чунки хар кандай фан борликнинг узи урганаётган сохасидаги жараёнларнинг объективлигини, зарурийлигини ва якуний ривожланиб туришини очиб беради.

НАТИЖАЛАР

Жамият конунларининг объективлиги шундаки, агар кишилар уз амалий фаолиятларида муайян конунларнинг талабларини хисобга олмай, унга карши иш килсалар, бу конунлар барибир кишиларни уз талабларига буйсундиради ва уларни бажаришга мажбур килади. Бунинг мисоли килиб хар бир жамиятда пул муносабатлари конунининг амал килишини келтиришимиз мумкин. Бу конунга мувофик, хар кандай давлат томонидан чикарилган пулнинг микдори, шу давлатда ишлаб чикарилган жами товарлар киймати билан мос келиши керак. Агар бу мувозанат бузилса, пул кадрсизлиги (инфляция) вужудга келиб, мамлакатнинг иктисодий ривожланиш мароми бузилади. Буни биз МДХ, давлатларининг бозор муносабатларига утиш жараёнида руй берган иктисодий инкирозларда куришимиз мумкин.

ХУЛОСА

Бизнинг фикримизча, жамият конунлари хакида суз кетганда шуни эътироф этиш зарурки, улар энг аввало, ижтимоий хаётнинг турли ходисалари ва жараёнлари уртасидаги узаро алокадорлик, боFланиш ва бошка муносабатларни акс эттиради. Масалан, "талаб" ва "таклиф" мувозанати конуни бозор муносабатларининг икки томони уртасидаги ёки эхтиёж билан манфаатлар уртасидаги муносабатларни билдиради. Худди шунингдек, жамиятнинг бошка конунларида хам ижтимоий хаётнинг турли ходисалари уртасидаги муносабатлар акс этади.

REFERENCES

1. Ж.Т.Туленов. Диалектика назарияси. - "Узбекистан" 2001. -Б. 320.

2. Qodirov, M. (2021). PIFAGOR VA AFLOTUNNING HARAKAT VA ZAMON TA'RIFI HAQIDA IBN SINO E'TIROFLARI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(4), 16-19.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.