Научная статья на тему 'ЭКСТРЕМИЗМ ВА УНИ ЎРГАНИШГА БЎЛГАН ЁНДАШУВЛАРНИНГ ТАҲЛИЛИ'

ЭКСТРЕМИЗМ ВА УНИ ЎРГАНИШГА БЎЛГАН ЁНДАШУВЛАРНИНГ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
138
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Экстремизм тушунчаси ва моҳяти. Экстремизмни баҳолаш ва унга ѐндашиш. Экстремизмнинг аниқ ва равшан белгиловчи мезонлар. Замонавий экстремизмни келиб чиқиш объектив ва субъектив сабаблари. Экстремизмга оид халқаро экспертлар тажрибаси.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Дилмурод Сагдуллаевич Мухитдинов

Ушбу мақолада экстремизмни ўрганишга бўлган ѐндашувларнинг таҳлили ѐритилган. Эктремизм тушунчаси, келиб чиқиш тариҳи, ҳозирги кўринишлари. Замонавий экстремизмни келиб чиқиш объектив ва субъектив сабаблари. Экстремизмга оид халқаро экспертлар тажрибаси

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЭКСТРЕМИЗМ ВА УНИ ЎРГАНИШГА БЎЛГАН ЁНДАШУВЛАРНИНГ ТАҲЛИЛИ»

ЭКСТРЕМИЗМ ВА УНИ УРГАНИШГА БУЛГАН ЁНДАШУВЛАРНИНГ

ТАХЛИЛИ

Дилмурод Сагдуллаевич Мухитдинов

Узбекистан Республикаси Миллий гвардияси Марказий девони катта офицери подполковник

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада экстремизмни урганишга булган ёндашувларнинг тахлили ёритилган. Эктремизм тушунчаси, келиб чикиш тарихи, хозирги куринишлари. Замонавий экстремизмни келиб чикиш объектив ва субъектив сабаблари. Экстремизмга оид халкаро экспертлар тажрибаси.

Калит сузлар: Экстремизм тушунчаси ва мохяти. Экстремизмни бахолаш ва унга ёндашиш. Экстремизмнинг аник ва равшан белгиловчи мезонлар. Замонавий экстремизмни келиб чикиш объектив ва субъектив сабаблари. Экстремизмга оид халкаро экспертлар тажрибаси.

КИРИШ

Экстремизм атамасини умумий ва кенг таркалган тушунча сифатида айнан таржима килинганда (лотинча ех^етш - кескин, ашаддий) «жамиятда мавжуд тартиб ва коидаларни кескин инкор этувчи карашлар ва харакатларга содиклик» - деган маънони англатади. Экстремизмнинг маъноси аник, очик-ойдин ва содда туюлишига карамай, экспертлар орасида ушбу тушунчанинг турли талкинлари мавжуд. Бугунги кунда жахон экспертлар жамоатчилиги орасида экстремизмни таърифлаш борасида якдилликнинг йуклиги, бу тушунчани таърифлашнинг усуллари канчалик тугрилиги юзасидан кескин мунозараларга сабаб булмокда

Хрзирда экстремизмни бахолаш ва унга ёндашиш жихатидан экспертлар доирасини шартли равишда икки гурухга булиш мумкин. Биринчи гурух аъзолари экстремизмни катъий таърифлайдилар ва уни нихоятда салбий хамда ижтимоий хавфли ходиса сифатида бахолайдилар. Бу ёндашувнинг тарафдорлари анчагина булиб улар, асосан, илмий-академик доиралар, хукукни химоя килиш, хавфсизлик органлари вакилларидан иборат. Уларни шартли равишда «консерваторлар» деб аташ мумкин.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Шу билан бирга, муаммога даражаланган тарзда ёндашишга харакат килганликлари учун шартли равишда «либераллар» деб номланадиган тадкикотчиларнинг муайян гурухи эса, экстремизмнинг умумий таърифидан келиб чиккан холда, бу ходиса факат салбий маънода бахоланмаслиги керак, деган фикрни билдирадилар. Масалан, Россия инсон хукуклари институтининг эксперти Лев Левинсоннинг фикрича, «Экстремизм катъий маънога эга эмаслигига, энг аввало, бу ходиса таркибига кирувчи турли характердаги харакатларнинг кенг камровлилик булишига сабаб булади. Шудай экан экстремизмни такиклаш бефойда. Экстремизм хар доим хам жиноят булавермайди.Айрим холларда тинчлик намойишларини хам экстремистик харакатлар деб бахолаш мумкин, хуллас, умумкабул килинган коидалар чегарасидан чиккан хамма ходисалардир» . Умуман, бу фикрга кушилувчи, лекин бирмунча катъий фикрлар билан чикаётган Марказий Осиё давлатлари буйича кузга куринган эксперт Ширин Акинер «соф назарий жихатдан караганда экстремизм ёкимли, хатто фойдали» деб хисоблайди .

«Либераллар» фикрича, экстремизм тушунчасининг кенг камровлилиги ва шу оркали бу атаманинг нисбийлиги хамда бир маъноли эмаслиги турли юридик коллизиялар, сиёсий, маънавий-ахлокий карама-каршиликларни вужудга келишида асосий манба булиб хисобланади.

Умуман, бу ходисанинг деструктив ва жамиятга карши эканига шубха килмаган холда, бир вактнинг узида экстремизм феноменининг куп маъноли талкини тарафдорларининг юкоридаги хулосаларининг бахсли эканини тан олиб, улар томонидан келтирилган далилларда маълум даражада мантик борлигини кузатишимиз мумкин.

Экстремизм келиб чикишининг тахлили бу ходисанинг пайдо булишига энг оддий манфаатлар тукнашуви, сиёсий, иктисодий, ижтимоий, этник, диний характердаги карама-каршиликлар асос булган, деган оддий хулосага олиб келади. Рус олими В.Е.Петришев айтганидек, «бундай манфаатлар карама-каршиликларининг кулами турлича булиши мумкин: алохида шахсларнинг уз «мен» ини бутун жамиятга ёки хатто инсониятга карши куйишидан тортиб, бутун бошли давлатчилик тизимларининг, масалан, «совук уруш» йилларида социализм лагери ва ривожланган империалистик мамлакатлар муносабатларини характерловчи аёвсиз курашигача» .

Курашда манфаатларини у ёки бу сабаб билан химоя килолмаган тараф уз сиёсий, диний, этник ва бошка муаммоларини хал килишнинг кескин

усулларига бемалол утиб кетиши мумкин, чунки купинча айнан чорасизлик экстремал харакатларга ундайди.

Киргиз тадкикотчиси М.Койчукуловнинг айтишича «экстремизмнинг» намоён булиши табиати протест яъни сиёсий тузумдан, ижтимоий нотенгликдан, маълум ижтимоий катламларнинг, этник, иркий ва диний гурухларнинг жамиятдаги урнидан норозилик тарзида намоён булади» . Шу билан бирга, таъкидлаш жоизки, хар бир тукнашув хам зуравонлик, конунга зид, жамиятга карши шаклларда булавермайди. Курилаётган харакат экстремистик актми ёки жамоат ва шахсий хукук хамда манфаатлар доирасидаги карашларнинг узгача намоён булиши экани хакида факатгина аник далиллар асосидагина хулоса чикариш керак. Тожик тадкикотчиси А.Имомов эса «экстремизмнинг узи жиноят эмас, унинг намоён булиши, ижтимоий хавфли харакат содир этилгач, шахсга, жамиятга ва давлатга хавф соладиган окибатлари жиноийдир» - деб таъкидлайди.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Экстремизмнинг аник ва равшан белгиловчи мезонларини аниклашдан асосий максад жамиятга ва конунга карши муайян харакатлар (масалан маълум иркий, миллий ёки диний нафратни уйготиш)да мужассам булган деструктив гояларга карши кураш зарурлигини шунчаки тасдиклаш эмас, балки уларни юкоридаги мезонларга тугри келмайдиган гоялардан аник ажратиб олишдир. Бундан яккол куринадики, экстремизмни таърифлашга ёндашувларнинг хилма-хиллигига карамай, ягона мезонлар туплами мавжуд эмас ва хар бир тадкикотчи экстремизмни таърифловчи уз мезонларини такдим этади.

Экстремизмнинг мезонларига аник ва кенг камровли бахони россиялик эксперт М.Краснов берган. Унинг фикрича, «куйидагиларга йуналтирилган гоя ва доктриналарни таркатишга оид фаолият экстремизм деб хисобланиши керак:

- одамларни синфий, мулкий, иркий, миллий ёки диний белгиларига караб ажратиш;

- инсон хукукларини олий конституциявий кадрият сифатида инкор килиш;

- конуний плюрализм, фикрларни эркин таркатиш ва алмашишнинг конуний имкониятларини йукотиш;

- ягона мафкурани давлат мафкураси сифатида урнатиш» .

Юкоридаги мезонлар экстремизмни бахолашдаги барча ёндашув ва

фикрлар ранг- баранглигини холисона ёрита олмаса-да, хеч булмаганда бу ходисани тушунишга самарали ёрдам беради. Бунда харакатлар, карашлар,

гояларни уларнинг шахс, жамият ва давлатнинг хукук ва манфаатларини таъминлашга тугдирадиган хавфи нуктаи назаридан бахолаш мезони асосий узак принцип булиб хисобланади.

Юкорида кайд этилган эксперт Ш.Акинер фикрича, экстремистлар деб «уз гояларини нафакат шахсий хаётига татбик киладиган, балки конуний ва ноконуний эканидан катий назар, барча мавжуд усуллар билан уз гояларини жамиятга мажбурлаб тикиштиришга уринувчи барча шахсларни тушуниш мумкин. Энг охирги холатларда бу терроризмгача етиб бориши ва жамиятга хакикий хавф тугдириши мумкин» .

Экстремистик харакатлар фаолиятига карши курашда давлат ва жамиятнинг сусткашлик курсатиши давлат ижтимоий-сиёсий тизимининг мукаррар емирилишига олиб келади. Экстремистик фаолиятдан хар кандай давлат ва жамиятга кутилиши мумкин булган окибатларни рус экспертлари В.Зорин ва Э.Паинлар куйидагича белгилайдилар:

• Сиёсий доирада ижозат берилган холатлар даражаси сезиларли ортади, яъни аслида маргинал булган сиёсий кучлар мувозанатлашади. Натижада бутун ижтимоий хаётга таъсир курсатувчи сиёсий этиканинг умумий даражаси тушиб кетади;

• Жамиятда муросасизлик вазияти кескинлашади ва уз-узидан сиёсий тузум борган сари кучсизланиб боради;

• Зуравонлик куп холларда максадга эришишнинг йул куйиш мумкин булган ва хатто маъкулрок услуби сифатида кабул килина боради; Бу холат купрок ёшлар катламида, айникса салбий намоён булади. Бундан эса мафкурачилар ва экстремистик харакатларнинг ташкилотчилари «гоя» учун исталган террористик акт ёки бошка жиноятга кул уришга тайёр фанатларни шакллантириш учун яхшигина фойдаланиб коладилар;

• Куркув фукаролик хаётининг лейтмотивига айланади, бу холат эса давлатдаги сиёсий вазиятни издан чикариш учун энг яхши бахона булади» .

Шундай килиб, экстремизмга фаол, уз вактида карши курашган давлат нафакат уз давлат тузумининг рисоладагидай фаолиятини таъминлаб, шахс ва жамиятнинг хукук ва манфаатларини саклаб колади, балки миллий манфаатлар хамда давлат хавфсизлигини самарали химоя килади. Уз навбатида экстремизмга карши кураш самарадорлиги бу ижтимоий хавфли ходисани келтириб чикарувчи сабабларни хал килишга бевосита богликдир.

Шунга боглик равишда кайд килиш лозимки, экстремизм муаммоси сиёсий, иктисодий ривожланишидан катъи назар, дунёнинг куплаб мамлакатлари учун долзарб булиб турибди. Жахон тажрибаси шуни

курсатадики, ижтимоий-иктисодий, сиёсий, диний ва бошка масалаларни хал килиш воситаси сифатида экстремизм хар кандай жамиятда, жумладан иктисодий ривожланган ва сиёсий мувозанатлашган давлатда хам пайдо булиши мумкин.

Жахон тажрибаси жамиятнинг экстремизмга мойиллик даражаси «утиш даврини бошдан кечираётган давлатлари»да юкорирок булишини курсатмокда. Уз сиёсий ва иктисодий тизимларини киска муддатларда янгидан ишлаб чикишлари зарур булган айнан шу давлатларда тузумга карши булган турли ходисалар, жумладан экстремизм холатларини куплаб кузатиш мумкин.

Х,ар бир жамият ва давлат учун экстремизмнинг келиб чикиши бир катор субъектив ва объектив сабаблардан келиб чиккан холда турлича булиши мумкин. Бирок экстремизм пайдо булиши ва таркалишининг хар кандай жамият ва давлатга куллаш мумкин булган маълум шартлари мавжуд. Масалан, Д.Ольшанский экстремизмнинг замонавий шароитларда пайдо булиши ва ёйилишининг куйидаги асосий омилларини ажратади: ижтимоий-иктисодий инкирозлар, ахолининг катта кисми хаёт даражасининг бирдан тушиб кетиши, сиёсий институтлар ва хокимият тизимининг узгариши, уларнинг жамият ривожланишида юзага келган муаммоларни хал килишга кодир эмаслиги, сиёсий режимнинг тоталитар характерда булиши, хукумат томонидан мухолифатга таъсир утказилиши, янгича фикрлашнинг таъкиб килиниши, миллий истибдод, алохида гурухлар уз муаммоларини хал килишни тезлатишга уриниши, рахбарларнинг жиззакилиги ва бошкалар .

Куриниб турибдики, юкоридаги омиллар мажмуи хам у ёки бу экстремистик актнинг намоён булишини изохлаб беришга ожиз, чунки муайян давлат ва жамиятдаги экстремизм алохида холатларининг хар бирида узига хос омиллар майдонга чикади. Лекин шунга карамай, юкоридаги омиллар тахлили бизга бу ходисанинг бугунги кунда пайдо булиш сабаблари хакида умумий таассурот беради. Экстремизмнинг пайдо булиши ва мавжудлигини тушунтириб берувчи юкорида келтирилган асосий сабабларни умумлаштирган холда экстремизм сиёсий бекарорлик, давлат институтларининг заифлиги, шунингдек иктисодий инкироз вактларида айникса фаол булиши хакидаги хулосага келиш мумкин. Факат асосий омиллардан ташкари баъзи тадкикотчилар экстремизмнинг пайдо булиши ва ёйилишига зимдан таъсир этувчи кушимча омиллар гурухини хам ажратадилар. Бу гурухга, масалан «экстремизм нишоналарига карши курашнинг халкаро ёки давлат доирасидаги тизимининг самарасизлиги; ахолининг, алохида гурухларнинг сиёсий ва

хукукий маданият даражаси пастлиги; давлатлараро мунособатларнинг ёмонлашуви; ижтимоий тазйикнинг ортиши ва бошкалар» киради . ХУЛОСА

Юкорида айтиб утилган сабаблардан келиб чикиб, умумий ижтимоий тенглик булган, иктисодий ютукларнинг тенг булиниши механизми мавжуд, яъни жамиятнинг барча катламлари шахсларининг манфаатлари хисобга олинган дунёда экстремизм ходиса сифатида йуколиб кетиши мумкин, деган хулосага келиш мумкин. Бу гоя, мохиятан факатгина утопик, шунинг учун афсус билан айтиш мумкинки, экстремизм инсониятнинг сурункали касаллиги ва уни даволаш бугунги кунда факатгина бу ходисанинг таъсир даражасини камайтиришга ёрдам беради холос.

REFERENCES

1.Узбекистон Республикаси Конституцияси. https://lex.uz/docs/35869

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 09 январдаги "Жамиятда хукукий онг ва хукукий маданиятни юксалтириш тизимини тубдан такомиллаштириш тугрисида"ги ПФ-5618-сонли Фармони. https://lex.uz/docs/4149765

3. Монтескъе Ш.Л. Избранные произведения. О законах, об их отношениях к различным существам. -М.: 1955. с.164-165.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.