Научная статья на тему 'ОНА ТИЛИ ТАЪЛИМИДА НУТҚ СЎЗЛАШ КЎНИКМАСИНИ РИВОЖЛАНТИРУВЧИ ЎҚУВ ТОПШИРИҚЛАРИ'

ОНА ТИЛИ ТАЪЛИМИДА НУТҚ СЎЗЛАШ КЎНИКМАСИНИ РИВОЖЛАНТИРУВЧИ ЎҚУВ ТОПШИРИҚЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
83
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
НУТқ / НУТқ СЎЗЛАШ / ГАПИРИШ / НУТқИЙ КЎНИКМА / ЎқУВ ТОПШИРИқЛАРИ / МАШқ / ТАЛАФФУЗ МАШқЛАРИ / ЎқУВ ТОПШИРИқЛАРИ ТАСНИФИ / МАТН / УРғУ / БЎғИН

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Утеулиева М.

Мақолада она тили таълими жараёнида асосий мулоқот воситаси, нутқий кўникмалардан бўлган нутқ сўзлаш (гапириш) малакасини ҳосил қилиш тизими, усули ва воситалари, ўқув топшириқлар тури, таснифи ва тавсифи баён қилинган. Унда умумий ўрта таълим тизими ўқувчиларида нутқ сўзлаш орқали матнни тақдимот ва тарғибот қила олиш кўникмалари, энг муҳими, адабий талаффуз малакасини ҳосил қилувчи ўқув топшириқ турлари аниқлаб, таснифлаб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

EDUCATIONAL TASKS THAT DEVELOP CONVERSATIONAL SKILLS IN TEACHING THE NATIVE LANGUAGE

The article describes the main means of communication in the process of teaching the native language, the system, methods and means of forming speech (conversational) skills from conversational skills, the type, classification and description of educational tasks. It identified and classified the skills of presenting and distributing text through speech among students of the general secondary education system by the types of educational tasks that most importantly form the skills of literary pronunciation.

Текст научной работы на тему «ОНА ТИЛИ ТАЪЛИМИДА НУТҚ СЎЗЛАШ КЎНИКМАСИНИ РИВОЖЛАНТИРУВЧИ ЎҚУВ ТОПШИРИҚЛАРИ»

:Щ\Таълим ва инновацион тадцицотлар (2021 йил №4)

ОНА ТИЛИ ТАЪЛИМИДА НУЩ СУЗЛАШ КУНИКМАСИНИ РИВОЖЛАНТИРУВЧИ УЦУВ ТОПШИРЩЛАРИ

ISSN 2181-1709 (P)

DOI: https://doi.org/ 10.53885/edinres.2021.98.82.033

Утеулиева Мехрибан,

Нукус давлат педагогика институти тадцицотчиси

Аннотация: мацолада она тили таълими жараёнида асосий мулоцот воситаси, нутций куникмалардан булган нутц сузлаш (гапириш) малакасини уосил цилиш тизими, усули ва воситалари, уцув топширицлар тури, таснифи ва тавсифи баён цилинган. Унда умумий урта таълим тизими уцувчиларида нутц сузлаш орцали матнни тацдимот ва таргибот цила олиш куникмалари, энг мууими, адабий талаффуз малакасини уосил цилувчи уцув топшириц турлари аницлаб, таснифлаб берилган.

Калит сузлар: нутц, нутц сузлаш, гапириш, нутций куникма, уцув топширицлари, машц, талаффуз машцлари, уцув топширицлари таснифи, матн, ургу, бугин

УЧЕБНЫЕ ЗАДАНИЯ, РАЗВИВАЮЩИЕ РАЗГОВОРНЫЕ НАВЫКИ В ОБУЧЕНИИ РОДНОМУ ЯЗЫКУ

Утеулиева Мехрибан,

научный сотрудник Нукусского государственного педагогического

института

Аннотация: в статье описываются основные средства коммуникации в процессе обучения родному языку, система, методы и средства формирования речевых (разговорных) навыков из разговорных навыков, тип, классификация и описание учебных заданий. В нем были определены и классифицированы навыки представления и распространения текста посредством речи у учащихся системы общего среднего образования по видам учебных заданий, которые наиболее важно формируют навыки литературного произношения.

Ключевые слова: говорение, говорение, говорение, навыки говорения, учебные задания, упражнения, упражнения на произношение, классификация учебных заданий, текст, ударение, слог

Education and innovative research 2021 y. №4

ISSN 2181-1717 (E) Образование и инновационные исследования (2021 год №4)

EDUCATIONAL TASKS THAT DEVELOP CONVERSATIONAL SKILLS IN TEACHING THE NATIVE

LANGUAGE

Uteuliyeva Mehriban,

Researcher at the Nukus State Pedagogical Institute

Abstract: the article describes the main means of communication in the process of teaching the native language, the system, methods and means of forming speech (conversational) skills from conversational skills, the type, classification and description of educational tasks. It identified and classified the skills of presenting and distributing text through speech among students of the general secondary education system by the types of educational tasks that most importantly form the skills of literary pronunciation.

Keywords: speaking, speaking, speaking, speaking skills, training tasks, exercises, pronunciation exercises, classification of training tasks, text, stress, syllable

Жахон тажрибасида тил уцитиш методикаси босцичма-босцич такомиллашиб бормоцда. Айницса, халцаро тилларни уцитишда цулланилаётган усуллар куп холатларда узини оцламоцда. Жумладан, инглиз тилини иккинчи тил сифатида уцитишда аниц нутций куникмаларни ривожлантиришга мулжалланган ёндашув бугунги тажрибаларда уз исботни топиб бормоцда. Шу уринда гапириш нутций

vy vy \J /— Л

куникмасига цуйиладиган талаб узбек тилини давлат тили сифатида уцитишга муайян даражада мос келади, бироц она тили таълими учун мувофиц келмайди.

"Мактабда уцувчига она тили дарсларида фацат грамматикани ёдлатиш анъанаси хали хам давом этмоцда. Чет тили уцитиш билан она тили уцитишнинг мацсад ва воситалари бир-биридан маълум маънода фарц цилади. Узбек уцувчиси нутц сузлашни оилада урганади. Хдтто

и v> • • и /—' /— т-ч

айримлари уциш ва ёзишни хам урганиб мактабга келади. Ъошлангич синфлар уциш ва ёзишни ургатиб, юцори синфга утказади. Энди у грамматикани хаддан ортиц урганиши керак эмас. Узбек боласи граммматика асосида гапирмайди. Турт ёшли бола хам уз нутцида отни, сифатни, эгани, кесимни хатто цушма гап-у, кучирма гапларни хам узи билмаган холатда ифода мацсадига цараб цуллай олади. 5-синфдан бошлаб уцувчига адабий талаффузни, имловий саводхонликни, мантиций фикрлашни, уз фикрини турли шаклларда равон ва таъсирчан ифодалай олишни ургатиш лозим. Узлуксиз равишда турли ибратли матнларни ёдлатиш орцали суз бойлигини ошириб бориш зарур."

4'"*"'% Таълим ва инновацион тадцицотлар (2021 йил №4) ISSN 2181-1709 (P)

----

Хдцицатан хам уцувчиларда нутц сузлаш куникмаси шаклланиши учун уларда зарур суз бойлиги булиши зарур, цолаверса, машц жараёни хам тугри ташкил этилган булиши керак. У. Усмонова бу масалани хал цилишдаги цийинчиликларга шеваларни сабаб цилиб курсатади . Тадцицотчи талаффуз масаласи узбек тилида урганилмасдан келинаётганлигини таъкидлайди ва бу борада уз ишида адабий талаффуз меъёрларини белгилаш ишларига биринчи булиб цул урган олим Ф.К.Камолов хамда профессор С.И.Иброхимовларнинг цимматли фикрларига таянади.

Бу борада Х,.Неъматовнинг цуйидаги фикрлари хозир хам она тили таълими учун ахамиятли: "Асрлар давомида инсоният томонидан тупланган барча тил илмини урта мактаб уцувчисига ургатишнинг иложи ва зарурати йуц. Демак, она тилидан энг зарур билимларни танлаш асосий масалалардан биридир.

Она тилидан билимларни танлашнинг бош мезони унинг фойдалилик ва амалда цулланила олиш даражасидир. Биз она тилидан фойдали билимлар деб болаларнинг саводли ёзиш, ижодий фикрлаш, фикр махсулини нутц шароитига мос равишда огзаки ва ёзма шаклларда тугри, равон ифодалаш куникмаларини шакллантириш учун хизмат циладиган, уни юксак инсоний фазилатлар рухида тарбиялаш ва ривожлантиришни таъминлайдиган билимларни тушунамиз".

Адабий талаффуз ва унинг меъёрлари масаласи дунёнинг ривожланган мамлакатлари тилларида атрофлича урганилганлигини кузатамиз [инглиз, француз ва б.]. Бу борада жахон тажрибасида, жумладан, инглиз тилида фонетик машцлардан унумли фойдаланилади. Шунинг учун хам амалдаги асосий дарслик ва уцув цулланмаларида хар бир нутц товушининг хосил булиш жараёни хацида батафсил маълумот берилади . Олий ва умумий урта таълим мактаблари учун нашр эттирилган дарслик хамда уцув цулланмаларда товушларнинг талаффуз холати акс этган махсус чизма (расм)лар йуц. Узбек тилига хос булган айрим товушларнинг тугри талаффузини оддий, анъанавий машцлар билан етарли даражада ургатиб булмаслигини бугунги уцувчи, талаба, хатто айрим катта ёшдаги зиёли кишилар, хусусан, уцитувчиларнинг нутци хам исботлаб турибди.

Е.Хдмроевнинг таъкидлашича, муаммонинг бир учи яна урта умумтаълим мактабларида она тили уцитиш масаласига бориб тацалади. Адабий талаффуз - маданиятлилик белгиси. Урта умумтаълим тизимида 5-синфдан бошлаб талаффузнинг асосий бирлиги хисобланган нутц товушлари "Фонетика" булими таркибида тизимли уцитила бошлайди. "Фонетика" булими таълими тацозосига кура шу ерда уцувчиларга нутц товушлари билан бирга тугри талаффуз хамда имло цоидаларини

ISSN 2181-1717 (E) Образование и инновационные исследования (2021 год №4)

сингдириш талаби хам цуйилади.

Уцувчиларда нутц сузлаш куникмасини ривожлантиришнинг узига хос талаблари, амалга ошириш механизми мавжуд. Уларни цуйидагича тасниф ва тавсифлаш мумкин:

I. Фонетик машцлар

1. Узбек тилининг узига хос товушлар тизими пухта ургатилиши

2. У, ц, f, х, и каби узбек тилининг специфик товушлари оксилографик расмлар орцали махсус уцитилиши

3. Товушнинг алохида талаффуз машцларидан сунг, мазкур товушлар иштирок этган сузлар устида талаффуз машцларини ташкил этиш.

4. Суз урFулари устида ишлаш.

5. БуFинлаб уциш машци.

II. Лексик машцлар.

1. Омоним сузларни талаффузда фарцлаш

2. Пароним сузларни талаффузда фарцлаш

3. Синоним сузларни цуллаш

4. Суз урнида ибора цуллаш машци

5. Тасвирий ифодаларни сузлар билан алмаштириш машци.

III. Синтактик машцлар

1. Жумла урнида шу маънони берувчи бошца жумлани танлаш машци

2. Кириш сузларни алмаштириб цуллаш машци

3. Ёрдамчи сузларни алмаштириб цуллаш машци

4. Кучирма гапларни узлаштирма гапларга OFзаки айлантириш машци

5. Содда гаплардан фойдаланиб нутц сузлаш машци

IV. Матн устида ишлаш машцлари

1. Матнни ифодали уциш машци

2. Матн мазмуни хацида цисца баён цилиш машци

3. Матн мазмунини бир жумла билан ифода цилиш машци

4. Матн мазмунини тацдимот цилиш машци

5. Матн мазмунини тарFибот цилиш машци

6. Матнни ёддан айтиш машци

Мазкур машц жараёнлари уцувчиларнинг, аввало, адабий талаффуз куникмаларини ривожлантиради, суз бойлигини оширади, нутц сузлашга, тацдимот ва тарFибот цила олишга тайёрлайди. МашFулотларда уцувчининг нутций куникмаларини хосил цилувчи асосий уцув топшироти -бу машцдир. Топшириц ва савол эришилган натижаларни бахолаш, жараённи ташкил этиш ва фикрлаш куникмаларини хосил цилишга хизмат цилади.

Матн устида ишлаш учун бериладиган топширицлар мазмуни

Таълим ва инновацион тадцицотлар (2021 йил №4) ISSN 2181-1709 (P)

----

прагматик характерда булиши лозим, акс холда амалий ахамияти булмай, уцувчининг эътиборини сусайтиради. Х,ар бир булажак нотиц, аввало, уз нутцидаги талаффуз билан боFлиц муаммолар устида ишлаши, тинимсиз машц цилиши керак. Акс холда, хар цандай пухта уйланган нутц хам уз таъсирчанлигини, ахамиятини йуцотиши мумкин.

Хулоса шундан иборатки, умумий урта таълим битирувчиларига гапириш (она тили таълимида нутц сузлаш малакаси) куникмасини шакллантириш буйича олиб бориладиган машFулотларнинг асосий цисми машцлардан иборат булиши лозим. Шунингдек, машц бажариш жараёнлари тизимли, бири иккинчисини тулдирадиган булиши керак. Биз таклиф этган нутц сузлашга ургатиш тизими нафацат умумий урта таълим уцувчилари, цолаверса, булажак она тили ва адабиёт фани уцитувчилари тайёрлашда хам цул келади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Е.Хдмроев Она тили уцитишнинг самарали усуллари. Методик цулланма. - Тошкент. Баёз. 2018. 197 б.

2. Усмонова У. Талаффуз маданияти. -Т.: Фан, 1976. - 3-б.

3. Еуломов А.., Неъматов X,. Она тили таълими мазмуни. Уцитувчилар учун методик кулланма. - Т.: Уцитувчи. 1996. 9-б.

4. Бонк Н. А., Котий Г. А., Лукянова Н. А. Учебник английского языка. - М.: Деконт,1999. - С.: 7.

5. Хамроев F. Умумий урта таълим тизимида фонетикага доир уцув материалларининг илмий-методик таъминотини такомиллаштириш. Педагогика фанлари буйича фал.дри.(PhD) дисс. -Самарцанд. 2019. 147 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.