Научная статья на тему 'МАШҚЛАРНИНГ КЎНИКМА ҲАМДА МАЛАКА ҲОСИЛ ҚИЛИШИГА КЎРА ТАСНИФЛАНИШИ'

МАШҚЛАРНИНГ КЎНИКМА ҲАМДА МАЛАКА ҲОСИЛ ҚИЛИШИГА КЎРА ТАСНИФЛАНИШИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
260
36
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЎқУВ ТОПШИРИқЛАРИ / ДАРСЛИК / НУТқИЙ КЎНИКМАЛАР / НУТқ СЎЗЛАШ / АНГЛАШ / ФАҲМЛАШ / ИНШО ЁЗИШ / ЎқУВ ТОПШИРИқЛАР ТАРКИБИ / ЎқИТИШ МЕТОДИКАСИ / ГРАММАТИК ТАҲЛИЛ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Ҳамроев Ғ.Ҳ.

Мақолада она тили ўқитиш тизимини такомиллаштиришда қўл келувчи янги ўқитиш методикасида ўқув топшириқларининг тутган ўрни ва унинг тавсифи ҳақида фикр юритилади. Шунингдек, ўқув топшириқларини тузишда прагматик ёндашувга таянишнинг афзалликлари баён қилинган. Она тили машғулотлари орқали ривожлантириш кўзда тутилаётган тинглаб тушуниш, гапириш, ўқиш ва ёзиш кўникмаларини ишлаб чиқиш масаласига муносабат билдирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CLASSIFICATION OF EXERCISES BY SKILLS AND QUALIFICATIONS

The article is devoted to the role and description of new teaching methods used in improving the system of teaching the native language. It also describes the advantages of relying on a pragmatic approach when creating textbooks» native language», drawing up educational tasks. The attitude to the issue of developing listening, understanding, speaking, reading and writing skills, which are planned to be developed in the native language classes, is expressed.

Текст научной работы на тему «МАШҚЛАРНИНГ КЎНИКМА ҲАМДА МАЛАКА ҲОСИЛ ҚИЛИШИГА КЎРА ТАСНИФЛАНИШИ»

МАШКЛАРНИНГ КУНИКМА ХДМДА МАЛАКА \ОСИЛ КИЛИШИГА КУРА ТАСНИФЛАНИШИ

DOI: https://doi.org/ 10.53885/edinres.2021.33.48.034

Х,амроев Гофир Х,асанович,

Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат узбек тили ва адабиёти

университети доценти

Аннотация: мацолада она тили уцитиш тизимини такомиллаштиришда цул келувчи янги уцитиш методикасида уцув топширицларининг тутган урни ва унинг тавсифи уацида фикр юритилади. Шунингдек, уцув топширицларини тузишда прагматик ёндашувга таянишнинг афзалликлари баён цилинган. Она тили машгулотлари орцали ривожлантириш кузда тутилаётган тинглаб тушуниш, гапириш, уциш ва ёзиш куникмаларини ишлаб чициш масаласига муносабат билдирилган.

Калит сузлар: уцув топширицлари, дарслик, нутций куникмалар, нутц сузлаш, англаш, фщмлаш, иншо ёзиш, уцув топширицлар таркиби, уцитиш методикаси, грамматик тщлил

КЛАССИФИКАЦИЯ УПРАЖНЕНИЙ ПО НАВЫКАМ И

КВАЛИФИКАЦИИ

Хамроев Гофир Хасанович, доцент Ташкентского государственного университета узбекского языка и литературы имени Алишера Навои

Аннотация: статья посвящена роли и описанию новых методов обучения, используемых в совершенствовании системы преподавания родного языка. В нем также описаны преимущества опоры на прагматический подход при составлении учебных заданий. Выражено отношение к вопросу развития навыков аудирования, понимания, говорения, чтения и письма, которые планируется развивать на занятиях по родному языку.

Ключевые слова: учебные задания, учебник, навыки устной речи, говорение, понимание, написание, эссе, состав учебных заданий, методика преподавания, грамматический анализ

iff Ta-bMUM ea umoea^on madK,UK,omnap (2021 urn №4) ISSN2181-1709 (P)

ER ---

CLASSIFICATION OF EXERCISES BY SKILLS AND _QUALIFICATIONS_

Khamroev Gofir Hasanovich, Associate Professor of the Tashkent State University of Uzbek Language and Literature named after Alisher Navoi

Annotation: the article is devoted to the role and description of new teaching methods used in improving the system of teaching the native language. It also describes the advantages of relying on a pragmatic approach when creating textbooks» native language», drawing up educational tasks. The attitude to the issue of developing listening, understanding, speaking, reading and writing skills, which are planned to be developed in the native language classes, is expressed.

Keywords: educational tasks, textbook, oral speech skills, speaking, understanding, writing, essay, composition of educational tasks, teaching methods, grammatical analysis

Кириш. "Педагогика» энциклопедиясида машцца берилган таърифнинг анча такомиллашгани ва таълим сохасига мослаштирилган шаклини куриш мумкин: Машц (арабча - хуснихат, расм чизиш учун намуналар) - бирор фаолиятни пухта узлаштириш ёки сифатини яхшилаш мацсадида куп марта такрорлаш. Мас., уциш, ёзиш. Машц таълимда куникма ва малакалар хосил цилишда мухим урин тутади .

Демак, машц - куникма ёки малака хосил цилиш воситаси. Топшириц эса, эгалланган куникмаларни синаш вазифасини бажаради. У йуналтирувчи хусусиятга эга. Топшириц орцали уцувчини фикрлашга, мустацил ишлашга хам ургатиш мумкин. Зеро, машцлар хам, топширицлар хам "Она тили" дарсликларининг мухим таркибий цисми хисобланади. Назарий маълумотлар, яъни грамматик цоидалар уцувчида белгиланган мавзу доирасида билим, тушунча хосил цилади. Таълим мазмунида уцувчи эгаллаши кузда тутилган куникма ва малакани, асосан, машцлар шакллантиради. Топширицлар бу уринда купроц уцувчи билимини бойитишга хизмат цилади.

Дидактикада машц деганда уцитиш, яъни хар цандай харакат усулини узлаштиришга царатилган мунтазам такрорланадиган харакат тушунилади.

Мавзуга оид адабиётларнинг тахлили (Literature review). Она тили таълимида мулоцотга ургатувчи машцлар бажарилмайди. Дунё тажрибасида сухбат, мулоцот жараёнларига тайёрлаш машцларига тез-тез мурожаат цилинади. Масалан, цуйидаги мазмундаги машц намуналарини кузатиш мумкин:

1. Матнни уцинг ва уни номланг. Танланган сузларнинг маъносини аницланг, антонимларни топинг ва уларнинг услубий рангини белгиланг.

Кандай сузлар борлигини биласизми? Сузлар бошцача: кулгили ва цайгули, кичик ва катта. Мулойим сузлар хам бор: рахмат, мархамат, Салом. Она, азиз сузлар бор: она, Ватан, тинчлик, бахт (С. Прокофев).

(Шеърий матндан фойдаланишингиз мумкин).

Куёш майин кулади,

Ёрцинроц, иссицроц порлайди,

Тепаликдан эса баланд овозда ёгилади (Я. Колас).

2. Уцинг ва таклифларни солиштиринг. Танланган феълларнинг цайси бирида "бирор харакатнинг зарурлиги хацида бир хулосага

V-» 4 с V 95 СС Г"

келиш , ва цайси цурцувни енгиш , тортиниш, бирор харакатни бошлаш" маъноларига эга эканлигини белгиланг.

А. Биз кинога боришга царор цилдик.

Б. Х,еч ким унга царши чицишга журъат цилмади.

Шартли нутц ёки олдиндан тайёрланадиган нутц. Машцнинг бу турига машцлар цушиш, гаплар цушиш, парафразлаш, савол-жавоб топширицлари ва бошцалар киради.

Ёки

1. Мазкур гапларни маъно жихатдан ухшашлари билан алмаштиринг, ибора ва тасвирий ифодаларни ишлатинг. Сиз бу матнни мукаммал тушунасиз - у бу мацолани бошцача тушунади.

2. Уларнинг хар бири учун тегишли контекстида бу фикрларни жойлаштиринг. Бу мухитда ишлай олмайман. - Бу шароитда ишлай олмайман. Нутц (мулоцот) машцлари. Буларга вазиятли машцлар хам киради.

Машцнинг яна цуйидаги турлари мавжуд. Бажарилиш кетма-кетлигига кура машц турлари - пропедевтик, тасвирий, фиксацион, такрорланувчи, умумлаштирувчи, ижодий; ацлий фаолият характерига кура машц турлари - аналитик, синтетик, аналитик-синтетик машцлар ва етакчи ижро усули - огзаки, ёзма, аралаш машцлар.

Машц уцувчиларнинг куникма ва малакаларини ривожлантиришнинг асосий воситаси хисобланади. Улар тасодифий элементлар туплами эмас, балки тизим булиши керак. Аввало, машцнинг мацсадини аницлаш ва уни талабаларга етказиш керак. Бунинг турли йуллари бор. Масалан: матнда нофаол иштирокчиларни топишни урганиш; сузларни тугри талаффуз цилишни урганиш; янги имло цоидасини цуллашни урганиш; машц учун топширицни уциш, уни бажариш намунаси билан танишиш ва нима учун бажариш кераклигини айтиб бериш; матндаги янги цоида учун сузлардан фойдаланишни урганиш ва бошцалар.

Урганилаётган материалнинг хусусиятларини хисобга олган холда

¡^r Таълим ва инновацион тадцицотлар (2021 йил №4) ISSN 2181-1709 (P)

ER---

машцларнинг цайси турлари устун булишини аницлаш керак: огзакими ёки ёзма. Агар имло цоидаси урганилса, купроц ёзув машцлари кузда тутилади. Тасдицланмаган спеллинглар билан ишлашда сюжетли талаффуз, етимологик тахлил ва суз хосил цилиш машцларидан фойдаланамиз. Нутц маданияти устида ишлаш учун огзаки машцлар ва хор талаффузи фойдалидир, чунки нутц органларини тарбиялаш керак. Фонетикани урганишда огзаки топширицларга устунлик берилади.

Профессор Г. А. Приступа томонидан таклиф этилган цуйидаги машц турларини келтирамиз:

1. тайёрлов машцлар

2. тасвирий машцлар;

3. такрорловчи-умумлаштирувчи машцлар;

4. ижодий машцлар.

1. Пропедевтик ёки тайёргарлик машцлари. Бу машцларнинг мацсади уцувчиларга материални бирламчи идрок этиш, масалан, сузнинг семантик таърифини бериш, уни лисоний булмаган воцелик билан боглаш; орфоепия ва имло хусусиятларини тушунтириш.

2. Тасвирий машцлар. Машцларнинг мацсади урганилаётган ходисанинг нутцда цандай фаолият курсатиши ва уни цандай аницлаш мумкинлигини курсатиб беришдан иборат.

3. Асосий машцлар. Бу машцлар натижасида болалар парадигматик богланишларни узлаштирадилар: урганган нарсаларини амалда цуллай олиш куникмасини ривожлантирадилар.

4. Такрорланувчи ва умумлаштирувчи машцлар. Машцларнинг мацсади материалнинг бошца материал билан муносабатларида узлаштирилишини таъминлашдан иборат. Бу турдаги машцлар уз ичига огзаки ва ёзма шаклларни олади, бир мавзу буйича сузларни танлашга царатилади.

5. Ижодий машцлар. Ушбу машцларнинг мацсади урганилаётган тил материалини богланишли нутцда цуллашни ургатиш, уцувчига таклиф этилган мавзуда (огзаки ва ёзма равишда) гапириш, уз нутцида таниш суз бирикмаларидан фойдаланиш ва унинг лексик ва грамматик

и и /~* А и

хусусиятларини урганишни намойиш этишдан иборат. Асосий ижодий фаолият-тацдимот ва иншо. Ацлий фаолиятнинг хусусиятига цараб аналитик, синтетик ва аналитик-синтетик машцлар мавжуд. Аналитик-грамматик ва морфографик тахлил, аналитик ёзиш, танлаб ёзиш, уцув диктант, танланма диктант. Синтетик-матн тайёрлаш ва назорат нусха кучириш, хотирадан нусха кучириш, эркин нусха кучириш, назорат диктанти, саволларга жавоб бериш, деформацияланган матнни тиклаш, тегишли сузларни танлаш, маълумотнома сузлар билан ёзиш (ижодий диктант), суз тузиш ва лугат-имло иши, гап, баён ва иншо тузиш.

Аналитик ва синтетик - грамматик ва имло тахлиллари, изох ёзиш, тегишли сузларни танлаш, жумлалар, баёнотлар, грамматик ва имло топширицлари билан иншолар ёзиш, етишмаётган харфларни киритиш, матндаги сузларнинг шаклларини узгартириш, таццослаш ва таснифлар ёрдамида машц цилиш. Машцларни бажариш усулига кура улар турларга булинади: огзаки (уцитувчи саволларига жавоб бериш, харталар билан ишлаш, цоидалар чицариш ва бошцалар.), аралаш (изохланган хат, огохлантирувчи диктант ва бошцалар.) ва ёзма (диктант, нусха кучириш ва бошцалар.)

Машц-нутц куникмаларини хосил цилиш ёки такомиллаштириш ва малакаларини ривожлантириш мацсадида тил (нутц) машцлари ёки харакатларни махсус ташкил этилган холда такроран бажариш мумкин.

Машц уцув воситалари тоифасига мос равишда, яъни уларнинг иерархиясидаги энг паст цадам сифатида куриб чицилса, уцитувчи ва уцувчилар фаолиятини бошцариш вазифасини ва уларнинг узаро муносабатларини бажаришга муайян шароит яратади.

Машц уцувчиларнинг фаоллигини таъминлайди, уни амалда моделлаштиради. Уларнинг эхтиёжлари ва мотивацион сохасига, билим, куникма ва малакаларига мурожаат цилиши, уларнинг аниц бажарилишини таъминлаши лозим.

Машцлар одатда икки асосий хусусият - мацсад ва унга эришиш воситаси билан тавсифланади.

Бу мацсадлар цуйидагиларни уз ичига олиши мумкин: уцувчиларга тил билимларини етказиш, тил ва нутц малакаларини шакллантириш ёки такомиллаштириш хамда нутц малакаларини ривожлантириш.

Бевосита мацсадга (вазифага) эришишнинг асосий воситаси уцув фаолияти булиб, уларга цуйидагилар киради: тацлид цилиш, фарцлаш, алмаштириш, узгартириш.

Машцларнинг таркибий модели учта асосий компонентга эга: а) курсатмалар, б) материални урганиш машцлари ва В) назорат ва уз-узини назорат цилиш усуллари. Х,ар бир машцни 2 таркибий цисмга булиш мумкин: мацсадли ва ижро этувчи - назорат ва уз-узини назорат цилиш билан цушиб олиб бориладиган.

Машцларнинг мацсадли жихати курсатмалар, топшириц ва бошцалар шаклида тацдим этилади. Топшириц муайян талабларга жавоб бериши керак:

а) уцувчилар харакатларини рагбатлантириш ва улар учун аниц вазифа цуйиш тарзида шакллантирилади,

б) нутцолди йуналганлик омилларини - вазиятни акс эттиради (ким? ким билан? нима хацида? нима учун?;

В) муайян нутц махсули ва натижасини мацсад цилиб олиш.

Курсатмаларнинг асосий хусусияти - уларнинг коммуникатив ёки нокоммуникатив йуналганлигидир.

Тадцицот методологияси (Research Methodology). Синфда уцув жараёнида етакчи уринни коммуникатив топширицлар, уйда эса, айницса, уцувчиларнинг ёзма ишлари - уцитиш, яъни тил структураси элементларини тушунишга царатилган топширицлар берилади.

Курсатмалар машц бажариш учун намуналар (моделлар) ва/ёки цоидалар билан бирга булиши керак.

Машцлар таркибидаги иккинчи компонент - она тил ходисаларини узлаштириш ёки уларни амалга ошириш натижасини назорат цилиш (уз-узини назорат цилиш) учун топширицларни амалга ошириш буйича цатор харакатларни уз ичига олади.

Жумладан, машцлар тил сатхларини уцитиш нуцтаи назаридан хам турларга булинади:

1. Фонетик ва график машцлар

Улар болалар учун товуш ва харфларни ажратиш учун ишлатилади. Бунинг учун цуйидаги машцлардан фойдаланилади:

- товушларни (огзаки суздаги) харфлар билан белгиланг;

- танланган сузларнинг товуш цийматини аницлаш;

- сузларни алифбо тартибида цуйиш;

- товушларга мос келмайдиган харфларни таъкидланг.

Бундай машцлар уцувчиларда фарцлаш, ажратиш, умумлаштириш, цисман изохлаш куникмаларини шакллантиришга ёрдам беради.

2. Лексик ва фразеологик машцлар

TT vy /— \J U II и

Уцувчиларнинг суз бойлигини оширишга тайёрлайди, шунинг учун суз ва иборани урганишда сузлар билан ишлаш керак ва бу муаммоларни хал цилиш учун цуйидаги машцлардан фойдаланилади:

- белгилаш (номлаш), (шевага оид сузлар, фразеологик бирликлар);

-ушбу суз учун синонимлар (антонимлар, фразеологик бирликлар)

ни танланг;

- уцув изохли лугатдан шевага оид сузларини, касб-хунар сузларини топинг;

- танланган сузларнинг ифодалаётган маъносини лугат асосида аницланг;

- сузнинг лугавий ва кучма маъноларини аницланг (гап таркибида);

- сузнинг уз ва кучма маъноси иштирокида гап тузинг;

- ушбу гапдаги лексик хатони топинг;

- ибораларни суз билан ифодаланг;

- тасвирий ифодаларни суз билан ифода цилинг.

3. Морфологик машцлар

Улар болаларнинг морфология буйича олган билимларини

мустахкамлаб, хам имло, хам тиниш белгиларининг шаклланишига асос булиб хизмат цилади. Бунинг учун цуйидаги машцлардан фойдаланилади:

- нутцнинг бир цисмини аницлаш; нутцнинг у ёки бу цисмини туркумлаш;

- нутцнинг муайян цисми, муайян суз туркуми сузларини танлаш;

- белгилаган сузларнин имлоси ва талаффузини изохланг;

- цушиб ёзиладиган сузларни алохида ёзинг;

- чизицча билан ажратиб ёзиладиган сузларга мисоллар ёзинг;

- берилган феълларнинг талаффузи ва имлоси уртасидаги фарцни изохланг;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- жадваллар яратиш ва тайёр жадвалларни кушиб, ажратиб, чизицча билан ёзиладиган сузларга тулдириш;

- матндан хато ёзилган, талаффузи ва ёзилиши мос келмайдиган сузларни ажратинг.

4. Синтактик машцлар

Синтактик ходисаларни тахлил цилиш ва улардан уцувчилар нутцида

1 и /-* и и и 1 U

фойдаланиш буйича цуйидаги машцлардан фойдаланилади:

- гапни суроц, дарак, буйруц ва истак охангида уцинг;

- содда гапни цушма гапга айлантиринг;

- цушма гапларни содда гаплар билан ифодаланг;

- кучирма гапни узлаштирма гапга айлантиринг;

- нуцталар урнига керакли тиниш белгисини цуйинг;

- матнда цуйилган тиниш белгиларинг цулланилиш сабабларини изохланг.

- матнни мазмунга путур еткизмай цисцартиринг;

- хикматни матнга айлантиринг;

- турли мавзудаги мацол ва хикматларни бир умумий мазмунга бирлаштиринг;

- таржимаи хол матнини тавсифномага айлантиринг;

- берилган мавзуни 10та жумла билан сузлар такрорисиз, бехато ва ёрцин ифода цилинг.

Тахлил ва натижалар (Analysis а^ results). Шу уринда таъкидлаш лозимки, машц ва топширицлар таълим мазмуни хисобланган дарсликлар тарцибий цисми булишидан ташцари, алохида тизим сифатида хам цулланилиши мацсадга мувофиц. Физика, математика фанларидан масалалар туплами, тизими мавжуд. Бироц она тили уцитишга доир махсус машц ва топширицлар тизими амалиётда фаол цулланилмайди. Шу маънода ишимизда тилнинг тарбиявий ахамиятга эга ифода воситаларидан фойдаланилди. Айницса, фонетика уцитишда уцувчининг маънавий оламига чироц ёца оладиган халц

TabßUM ea umoea^on madK,uK,omnap (2021 üun №4) ISSN 2181-1709 (P)

№*}}----

Ma^onnapugaH ypuHnu Ba caMapanu ^onganaHum MyxuM axaMuaT KacO этagн. AKcapuaT xan«; Ma^onnapuHHHr TapKuOu ^o^uagom cy3napgaH HÖopaT OynuO, ynap y^yBHHra MyaöaH yHnu Ba yHgom TOBymnapHuHr ho3hk Tana^^y3 xycycuaTnapHHH KypcaTuO Oepumga ^yga ^yn Kenagu. üggun ^yMnaga umTupoK этгaн cy3 TapKHOugaru TOBymgaH Kypa metpun Mucpa TapKuOugaru TOBym Tana^^y3u y^yBnu Ta^aKKypura Te3po^ Tatcup KypcaTagu.

^apcnuKnapga «Ky3 Kengu», «AHBap MaKTaOra KenMagu» KaOu y^yBnura rpaMMaTuKara goup MatnyMoraap eTKa3umra xu3MaT ^unaguraH, y^yBHu TacaBBypu Ba pyxuH onaMuHu, gyHe^apamuHu OoHuTMaHguraH, MycTa^un ^uKpnamra KyMaRnamMaftguraH MuconnapHu Kynnaö ynparam MyMKuH. Ma^onnap acocuga эca xaM Ha3apuH MatnyMomapHu, xaM y^yBnura Kena^aK xaeTuga ac^OTaguraH MyxuM yrumapHu aHraaram umkohu Oynagu. KenTupunraH Ma^onnapHuHr MaB3y goupacu тyFpнcУзпнк, MexHaTceBapnuK, gycTnuK, KaMTapnuK Ba uhm xocuamapu lyrpucuga Oynumu Ma^cagra MyBo^u^gup. By Oopaga, MacanaH, MaxMyg KomrapunHuHr «^eBoHy nyroTuT TypK» acapuga KenTupunraH Ma^on HaMyHanapugaH ^onganaHum xaM MyMKuH. Tupum^o^HuHr naöu ernu^ - эpнннoцнннг Oomu ^ohhuk. EmnuKga TupumuO xapaKaT ^unraH ogaM KaTTa Oynran ceBuHagu. BaxT Oenrucu unMgup. ügoÖHuHr Oomu - Tun .

ByryHru gapcnuKnapga KaM ynpaca-ga, yTraH acpHuHr 50 HKraapu "ÜHa Tunu" gapcnuKnapuga xan^ Ma^onnapugaH yHyMnu ^oHganaHunraHnurura ryBox OynaMro. ^eapnu xap Oup MaB3yHu Tymymupumga xan^ Ma^onnapu Ba gocTOHnapugaH HaMyrnnap KenTupunraH. MacanaH, Hyr«; TOBymnapu MaB3ycuHu MycTaxKaMnam ynyH OepunraH Mam^ga Ha3apuH ^uxaTgaH y^yBHunap OepunraH Ma^onnapgaH Top, ypTa KeHr Ba KeHr yHnunapHu aHu^nacanap, ukkuhhu ToMoHgaH, umnaHnuK Ba an^oBnuK; OunuMgoHnuK Ba HogoHnuK; OorapnuK Ba ^yp^o^nuK; Oup cyзпнпнк; xyHapnu Oy^umHuHr ^onganapu; axurauK xaMga TyFpucy3nuK Ka6unapHu y3uga aKc эттнpгaн KynnaO Ma^onnap KenTupunraHKu, Oy Ta^puOagaH xo3upga xaM ^onganaHum ^yga 3apyp. üggun MaTHra ^aparaHga Kynpo^ egga ^onaguraH Ba y^yBHuHuHr cy3 OonnuruHu omupaguraH Ma^on TapKuOnu OyHgan Mam^nap gapcnuK cyHrarana ypHu OunaH gaBoM этгaн.

Xan^ oF3aKu u^ogu HaMyHanapugaH ^onganaHraH xonga oHa TunugaH HoaHtaHaBuH gapcnap TamKun этнm xaM MyMKuH. XycycaH, Te3aHTumnap MycoOa^acu acocuga TamKun этнпгaн Marnrynoraap y^yBHuHuHr oF3aKu HyT^uHu paBoHnamTupumga MyxuM ypuH TyTagu, atHu y3OeK Tunuga HyT^ ToBymnapu Ba ynapHuHr y3ura xoc aKycTuK xycycuaTnapuHu ypraTum caMapagopnuruHu omupagu.

MacanaH, "ypry" MaB3ycuHu yTaeTraHga yMyMuH MatnyMoTra эгa OynuHraHgaH cyrn; anTannuK, A^3an Pa^u^oB, CaH^ap CatgyraaeB

ёки Зулхумор Муминовалар томонидан ифодали уцилган бир шеър, бир насрий матннинг аудио ёки видео варианти цуйиб эшиттирилса, мацсадга мувофиц булади. Шуни хам таъкидлаш керакки, нотицларнинг хам аёл, хам эркак кишилардан иборатлиги эътиборга олиниши керак. Нутцда тугри талаффуздан ташцари оханг масаласи хам мавжуд булиб, у аёл ва эркак (угил ва циз) кишиларда маълум маънода фарцланади. Шунинг учун дарсда иккала жинсдаги нотицлар нутцидан хам баравар фойдаланиш уринидир.

Уцувчиларни матн устида ишлашга йуналтириш хам етарлича самара беради . Уларга ибратли хикоятлар, шеърий ва драматик матнларни ёдлаб, ифодали айтиб бериш топширилиши мумкин. Насрий матнларни ёдлашга аввал унчалик эхтиёж булмагани боис уни ёд олиш ва айнан сузлаб беришда дастлаб уцувчилар цийналди. Дарсни хар томонлама самарали ташкил цилишни кузда тутиб, уцувчилар матнларни, хикматли сузларни ёддан айтаётганда уларнинг огзаки нутцидаги товушлар талаффузи, ургу ва оханг билан боглиц хато-камчиликлар аницлнди, уларни бартараф цилиш учун махсус машцлар тавсия цилинади. Уцувчининг нутци таъсирчан, жозибали булиши учун унда улкан суз бойлиги хам булиши керак. Машгулотлар давомида юзга яцин ибратли хикоя, шеър ва хикматли сузлар ёдланади. Дарс жараёнида уцитувчи уцувчига зарурий нутций малакаларнинг шаклланиш шароитини яратиб бериши лозим. Бола уз тилида хам огзаки, хам ёзма шаклда мантицан изчил, нутц шароитига мос равишда фикр ифодалай олишга эришиши

V/ /— XJ /— XJ Л Л \J

учун зарур суз бойлигига, адабий талаффуз куникмасига эга булиши; имловий саводхон ва ижодий тафаккур сохиби булиши талаб этилади. Бу борада уцувчиларда нутций малакани комплекс тарзда хосил цилиш усули яхши самара беради.

Она тили дарсларида нутций малакаларни шакллантирувчи асосий уцув материали бу машц ва топширицлар тизимидир. Тадцицотчи Т.Еаниевнинг она тили буйича машцлар бажариш жараёнида уцувчиларнинг билим фаолиятини фаоллаштиришга багишланган тадцицоти хам бу борада мухим ахамиятга эга. Шунга царамай, она тили уцитишда, айницса, адабий талаффуз билан боглиц муаммолар хали уз ечимини топган эмас. Бу борада ижобий натижаларга эришиш машц ёки топширицнинг сифати, берилишига боглиц. Агар топшириц мацсадли, пухта уйланган холда тузилса, яъни бирваракайига уч ёки турт нутций куникмани шакллантиришга имконият ярата олса, нихоятда фойдали булади.

Машцни тушунтириш учун бошца уцув топширицлари билан ёнма-ён келтириб таццослаган маъцул цуйидаги жадвалда машцни савол ва

ff*l-"--

топширивдан фарцловчи намуналар келтирилди :

1-жадвал

№ Уцув топшнрнгн тури Амалдагн Таклнф этнлаётган

1. Машц Берилган гапларни аницловчили ва тулдирувчили бирикмаларга ажратинг. Гапда "у", ва "х" ундошлари иштирок этган сузлари тугри талаффуз килишни машк килинг

2. Савол Тилшуносликнинг цандай булимлари бор? Тилининг булмай колса фикрингизни кандай ифодалайсиз?

3. Топшнрнк Тилнинг ижтимоий мо^иятини тушунтиринг. Тил хакидаги макол ва афоризмларни топинг ва муносабат билдиринг

Таълим муассасаларида фаолият курсатаётган она тили уцитувчиларининг хдммасини хдм тажрибали, малакали, савияси бир хилда юцори деб булмайди. Белгиланган дастур буйича фаолият олиб борилаётган ва замонавий интерфаол усуллар дарс жараёнига татбиц цилинаётган булса-да, уцувчиларда нутций компетенция кутилгандек ривожланмаётгани тажриба-синов жараёнида, цолаверса, оддий кузатувларда хдм маълум буляпти.

Хулоса ва таклифлар (Conclusion/Recommend.) Агар дарсни цандай ташкил этиш, хусусан, она тили дарсларида, фонетика, орфоэпия, орфография мавзуларини уцитиш уцитувчининг ихтиёрига тулиц топшириб цуйилса, уцувчиларнинг адабий талаффуз хамда имлога оид куникма ва малакалари бир хил булмаслиги муцаррар. Талаффуз ва имло цоидалари эса бир хилликни тацозо этади. Шу маънода уцувчиларда нутций компетенцияни ривожлантиришни автоматлаштириш масаласи жуда долзарб булиб цолади.

Тадцицотлар натижасида маълум булдики, уцувчи учун ута зарур булган тугри талаффуз, имловий саводхонлик, мантиций фикрлаш куникмалари, суз бойлигининг мунтазам ошиши узуц-юлуц машгулотлар билан эмас, балки тизимли равишда, махсус машц ва топширицлар тизими асосида узлуксиз, амалий ишлаш орцали х,осил цилинади. Бу - тизимли такрорланишга олиб келади, натижада куникма ва малака шакллана бошлайди.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. «Педагогика» энциклопедия. 2-жилд. -Т.: Ж - М., 2012. - 223-б.

2. https://search.rsl.ru/ru/view/

3. Кошгарий Махмуд. Девону лугатит турк. 3 томлик. T.I. - Т.:

ISSN 2181-1717 (E) 06pa3oeaHue u uнновaцuонные uсследовaнuя (2021 год №4)

Узбекистан ФА, 1976. ; Кошгарий Махмзд. Дево^ лyFатит турк. 3 томлик. Т.П. - Т.: Узбекистан ФА, 1976.- 47-83-б.

4. Fаниев Т. Она тили бyйича машцлар бажариш жараёнида Уцyвчиларнинг билим фаолиятини фаоллаштириш. Пед.фанлари номзоди диссертацияси автореферати.- Т., 1991. - 12-б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.