Научная статья на тему 'НУТҚИЙ КЎНИКМАЛАРНИ ТИЗИМЛИ РИВОЖЛАНТИРИШ ТАМОЙИЛЛАРИ'

НУТҚИЙ КЎНИКМАЛАРНИ ТИЗИМЛИ РИВОЖЛАНТИРИШ ТАМОЙИЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
106
20
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
НУТқИЙ КЎНИКМА / ТИЗИМЛИ РИВОЖЛАНТИРИШ / МАЛАКА / МУСТАқИЛ ФИКРЛАШ / ИЖОДИЙ ТАФАККУР / ГАПИРИШ / ТИНГЛАБ ТУШУНИШ / ЎқИШ ВА ЁЗИШ КЎНИКМАЛАРИ

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Ражапова К.

Мазкур мақолада нутқий кўникмаларни тизимли ривожлантириш тамойиллари, она тили таълимида ўқувчиларнинг ижодий фикрлаш ва ўз фикрини турли нутқ вазиятларига мос ҳолда оғзаки ҳамда ёзма шаклда ифодалай олишларига эришиш йўллари ҳақида фикрлар баён қилинган. бунинг учун она тили ўқитиш методикасида тадқиқот давригача яратилган илмий ёндашувларнинг мавзуга энг яқин қисмига атрофлича муносабат билдирилган ва муайян хулосаларга келинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PRINCIPLES OF SYSTEMATIC DEVELOPMENT OF SPEECH SKILLS

This article describes the principles of systematic development of speech skills, creative thinking of students when teaching their native language and ways to achieve the ability to express their thoughts orally and in writing in accordance with various speech situations. to this end, the methodology of teaching the native language expressed a comprehensive attitude to the topic of scientific approaches created before the research period, and certain conclusions were drawn.

Текст научной работы на тему «НУТҚИЙ КЎНИКМАЛАРНИ ТИЗИМЛИ РИВОЖЛАНТИРИШ ТАМОЙИЛЛАРИ»

НУТРИЙ КУНИКМАЛАРНИ ТИЗИМЛИ РИВОЖЛАНТИРИШ ТАМОЙИЛЛАРИ

DOI: https://doi.org/ 10.53885/edinres.202L6L5L040

Ражапова Кумуш,

Корацалпоц давлат университети тадцщотчиси

Аннотация. Мазкур мацолада нутций куникмаларни тизимли ривожлантириш тамойиллари, она тили таълимида уцувчиларнинг ижодий фикрлаш ва уз фикрини турли нутц вазиятларига мос уолда огзаки уамда ёзма шаклда ифодалай олишларига эришиш йуллари уацида фикрлар баён цилинган. бунинг учун она тили уцитиш методикасида тадцицот давригача яратилган илмий ёндашувларнинг мавзуга энг яцин цисмига атрофлича муносабат билдирилган ва муайян хулосаларга келинган.

Калит сузлар: нутций куникма, тизимли ривожлантириш, малака, мустацил фикрлаш, ижодий тафаккур, гапириш, тинглаб тушуниш, уциш ва ёзиш куникмалари

Аннотация. В данной статье описываются принципы систематического развития речевых навыков, творческого мышления учащихся при обучении родному языку и способы достижения умения выражать свои мысли в устной и письменной форме в соответствии с различными речевыми ситуациями. с этой целью в методике преподавания родного языка было выражено всестороннее отношение к теме научных подходов, созданных до периода исследований, и были сделаны определенные выводы.

Ключевые слова: навыки устной речи, систематическое развитие, квалификация, самостоятельное мышление, творческое мышление, говорение, понимание на слух, навыки чтения и письма

ПРИНЦИПЫ СИСТЕМАТИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ РЕЧЕВЫХ НАВЫКОВ

Раджапова Кумуш,

научный сотрудник Каракалпакского государственного университета

PRINCIPLES OF SYSTEMATIC DEVELOPMENT OF SPEECH SKILLS

Rajapova Kumush,

Researcher at Karakalpak State University

Abstract. This article describes the principles of systematic development of speech skills, creative thinking of students when teaching their native language and ways to achieve the ability to express their thoughts orally and in writing in accordance with various speech situations. to this end, the methodology of teaching the native language expressed a comprehensive attitude to the topic of scientific approaches created before the research period, and certain conclusions were drawn.

Keywords: oral speech skills, systematic development, qualification, independent thinking, creative thinking, speaking, listening comprehension, reading and writing skills

Кириш. Атрофимизга назар ташласак, ривожланган давлатларнинг купида она тилидан таълим мазмуни тубдан янгиланди. "Таълим мазмуни сирасида уцувчиларга тацдим этилаётган билимлар уларнинг ижтимоий эдтиёжларини цондира олиши, уларни ижодкорликка, бунёдкорликка ундаши лозим" лиги белгиланди.

Уцувчиларда ижодкорликни, мустацил фикрлаш куникмасини шакллантириш, фикр мадсулини нутц шароитига мос равишда огзаки ва ёзма шаклда тугри, равон ифодалашга ургатиш учун она тили таълимининг мазмунини тубдан янгилаш, уцув материалларини замон эдтиёжига мослаш талаб цилинди . Буни амалга оширишда, табиийки, таълим воситалари мудим адамиятга эга. Бугунги кунга цадар бир цатор мактаб "Она тили" дарсликлари яратилди, лекин улардаги уцув материалларнинг даммаси дам талабга жавоб берадими, дэган савол атрофида мулодаза юритишга тугри келади. Уз вацтида профессорлар Х,амид Неъматов ва Аскар Еуломов она тили таълимининг бугунги долатини, уни яхшилашда нималар цилиш кераклигини, уцувчиларга нималарни ургатиш лозимлигини жиддий тадлил орцали уринли асослаган эдилар .

Мавзуга оид адабиётларнинг тадлили (Literature review). Уцувчилар уз она тили имкониятларидан мадорат билан самарали фойдалансалар, уз фикрларини таъсирчан, тушунарли баён цила олсалар, аждодлардан цолган бой илмий, бадиий меросни чуцур англаш даражасида уз тилини билсалар, она тили таълими уз мацсадига эришган булади . Бунинг учун она тили дарсларида фойдаланиладиган уцув материаллари нидоятда пухта ишланиши, куникмаларни комплекс тарзда шакллантириш имкониятига эга булиши лозим. Бир пайтнинг узида дам талаффуз, дам имло, дам суз бойлигини ошириш, цолаверса, мустацил фикрлашга йуналтиришга шароит яратиш зарурати такрорлаш жараёнини тацозо

этади, бу эса нутций мадоратни оширади .

Уцувчи нутций малакасининг шаклланиши ва ривожланишига замин яратувчи фонетика, орфография, орфоэпия, пунктуация булимларини уцитишда машцлардан мунтазам фойдаланиш, цолган булимларни эса топширицлар асосида уцитиш, фикримизча, кутилган натижани беради.

Аввало, бошлангич синф "Она тили" дарсликларида талаффуз ва имло цоидаларини амалий сингдиришга купроц эътибор царатилиши, талаффуз устида ишлаш кейинги синфларда дам узлуксиз давом эттирилиши лозим. Зеро, маданиятлиликнинг энг мудим белгиси кишининг тугри сузлай олиши дамда хатосиз ёза билишидир.

Нутцнинг таъсирчан, мазмунли булишида тилнинг суздан бошца ифода воситаларидан дам уринли ва унумли фойдаланиш лозим. Масалан, халц мацоллари, ривоятлар, дадислар, масаллар нафацат "Адабиёт", балки "Она тили" дарсликларида дам купроц келтирилса, фойдадан холи булмайди. У «яшаш цоидалари» сифатида уцувчига оддий мисолга цараганда купроц маълумот беради. Хусусан, орфоэпия, лексика ва морфология мавзуларини уцитишда бу жидатга эътибор цилиш зарурати мавжуд. Уцувчиларнинг нутций куникмаларини ривожлантириш янги педагогик тахнологияларни ишлаб чицишни тацозо этади.

1.1.- жадвал

Нутций куникмаларни ривожлантиришга тизимли ёндашиш

Нуткий куникмалар _ , техн Вазифаси оУКУНЯбйшироти мазмуни Хусусияти

Тинглаб тушуниш(анг лаш) Эшитилганларни англашга ургатади 1-топширик. Эшитилган матн асосида киска баён ёзиб беринг. Топширик асосида ривожланади.

Укиб тушуниш (фахмлаш) Матн мазмунини укиш, гоя в а фикрни идрок этишга ургатади. 1-тоаширик. Матнни укиб тушунганингизни ундаги сузларни изо^лаш оркали асосланг. Топширик ва машк оркали ривожланади.

Гапириш (нутк) Адабий талафуз цоидалари, нутк вазиятига мос равишда тугри ва уринли сузлашга ургатади. 1-топширик. Матн ^акида уз муло^азангизни сузлаб беринг. Савол, топширик ва машк оркали ривожланади.

Ёзиш (баён) Уз фикрини тушунарли, грамматик жщатдан тугри, нутк; вазиятига мос ёзма ифодалашни ургатади 1-машк матнда ажратиб ёзилган сузларнинг синонимини топиб ёзинг. Машк оркали ривожланади.

Мантикий фикрлаш Матндан англашилган мазмун ^акида мустакил мушо^ада килишга ургатади. 1-савол. Матндан англаганингизни тушунтиринг. Вокеа ^аётга мосми? Савол ва топширик оркали ривожланади.

1.1-жадвалда акс этган тизим она тилига доир уцув материалларининг методик таъминотини такомиллаштиришга кумаклашади. Унда уцув материаллари сирасида назарий маълумот, топшириц, машц, технология ва усулларнинг вазифаси, мазмуни ва хусусияти акс этган. Шу уринда таъкидлаш лозимки, машц ва топширицлар таълим мазмуни хисобланган дарсликлар тарцибий цисми булишидан ташцари, алохида тизим сифатида хам цулланилиши мацсадга мувофиц. Аниц фанлар буйича цизицарли масалалар туплами, тизими мавжуд. Бироц она тили уцитишга доир махсус машц ва топширицлар тизими амалиётда фаол цулланилмайди.

Нутций куникмаларни тизимли шакллантирувчи топширицларнинг таркиби цуйидагича:

^^^^^ 1.2-шакл.

у Матн асосида ^

/ т'ЖЯТг?! '

Топширицлар тузишда юцоридаги турт таркибий цисмга асосланилса, уцув материалларининг савияси янада ортади. Топшириц хозир амалда булган она тили дарсликларида янгилик сифатида циритилган. Албатта, бу ижобий ходиса. Бироц улардан дарс жараёнида уринли, самарали фойдаланиш янада мухим ахамиятга эга.

Тадцицот методологияси (Research Methodology). Топширицлар, асосан, лингвистик компетенцияни шакллантиришга, билим олишга хизмат цилади, уцувчиларнинг мустацил фикрлаш куникмаларини ривожлантиради, шунинг учун уларнинг цулланиш уринларини хам аницлаб олиш лозим.

ER

Куйидаги булимларни уцитишда купроц топширицца таяниш керак: Умумий урта мактабларнинг 5-7-синф уцувчиларида нутций малакаларни ривожлантиришга тизимли ёндашишда хам цуйидаги педагогик технология дан ижодий фойдаланиш мумкин:

1-топшириц. Берилган матнни тингланг ва мазмунини тушунтиринг. Матнда ажратиб курсатилган сузлар маъносини мустацил ёзма изохланг. Х,ар бир сузнинг маънодошини топиб ёзинг.

АСАЛ ВА СИРКА Бозорда икки дукон ёнма-ён жойлашган булиб, уларнинг бирида асал, бирида сирка сотилар экан. Асал сотувчи ёнига хеч ким келмас, сирка сотувчи ёнидан эса харидор аримас экан. Асал сотувчи толесизлигидан хафа булиб, кекса донишманд хузурига бориб, сирка сотувчиси ёнидан одам аримаслиги, узининг ёнига эса хеч ким келмаслигидан шикоят цилибди.

Асл хацицатни урганган донишманд шундай дебди: - Углим, сен асал сотасан, лекин тилинг сиркадек аччиц тахир. Шеригинг сирка сотади, лекин тили билан асал улашади.

1.3-шакл

Тинглаб тушуниш

(Англаш)

V У

Укиб тушуниш (англаш)

Гапириш ( сузлаш)

Ёзиш (Баён)

Таклиф этилаётган педагогик технология уцитувчидан юксак махорат талаб цилмайди. Уцитувчи фацат бошцариш ва йуналтириш вазифасини бажарса, бас. Топширицни бажариш учун уцувчи уциш ва ёзишни билса, кифоя.

Г I 1 /— \J и т-ч

Топширицнинг босцичлилиги хар томонлама уиланган. Ьиринчидан, она тили уцув предметини аниц ва табиий каби мураккаб уцув

предметлари билан узаро муносабатини янада яхшилаш, яъни мазкур фанларда масалалар шарти босцичли эканлиги инобатга олиниб, она тили дарсларидаги топширицлар структурасини дам шунга мослаш; иккинчидан, уцувчининг узлаштириш имконияти, савияси кабилар дам назарда тутилган. Масалан, уч босцичли топшириц булса, битта топширицни тулиц бажарган "цоницарли"; иккитасини тулиц бажарган "яхши" ва учаласини дам тулиц бажарган уцувчи "аъло" бадоланиши кузда тутилган. Бу уцувчиларни мониторинг цилишда уцитувчига дам жуда цул келади.

Нутций куникмаларни тизимли ривожлантириш босцичлари цуйидагича:

I. Дастлаб берилган матн тинганади ва уцувчилардан мазмун, шунингдек ажратилган сузлар маъносини тушунтириб бериш суралади. Бунда уцитувчи "Ацлий дужум, "Блиц-суров" методларидан фойдаланади. 4 дацица ичида 7 нафар уцувчи матн мазмуни дацида уз фикрини билдириш имкониятига эга булади. Уцитувчи бу пайт ичида икки-уч уцувчига цайси товушларни нотугри талаффуз цилаётганини айтиб утади. Уларга тугри талаффуз буйича эслатма беради. Асосийси: Тинглаб тушуниш, уциб тушуниш устида ишланади.

II. Топширицнинг цолган икки босцичи ёзма булиб, унда барча уцувчи фаол иштирок этади. Уцувчилар сонига цараб кичик гурудларга булинади. Гурудларга ном берилади. Уцувчиларга матнда иштирок этаётган ажратиб курсатилган сузларнинг маъносини ёзма аницлашади. Айрим хато ва камчиликлар уцитувчи томонидан тузатилади, тушунтирилади. Асосийси: мустацил ишлашга, ёзма нутцни ривожлантиришга шароит яратилади.

III. Х,ар бир сузнинг маънодошини топиб ёзиш жамоаларга иккинчи топшириц сифатида берилганда харидор сузига мижоз; толеъсиз сузига бахтсизни (бахтсиз сузини уцувчилар бадтсиз, бахсиз, бахдсиз шаклларда) ёзади. Уцитувчи эса тугриси бахтсиз булишини уцтиради. Асосийси: ёзма саводхонлик устида дам ишланади.

Агар ушбу технологияни бошца синфларда дам цуллаш керак булса, уцувчи ёши ва рудиятига мос бирор мацолга узгартириб, ундан фойдаланиш мумкин.

Уцувчиларга бундай топширицлар берилганда уларга афоризмлар, донолар дикматларидан топиб, уларини изодлаш, муносабат билдиришга ургатиш, шу асосда матн яратиш ёки матн тузишда фикрни асослаш учун цуллаш куникмаларини шакллантириш мумкин. Топширицца бундай ёндашиш дарсни самарали ташкил цилиш ва уцувчига купроц фойдали билим, куникма ва малака беришга имконият яратади.

Бу каби топширицларни тузишда оддий жумлаларни тадлил

-

цилишдан кура афоризмлар устида ишлаш фойдали эканлиги инобатга олинган. Крлаверса, уцувчи машхур кишиларнинг хаёт хацидаги царашларини урганишга цизицади. Энг мухими, хикматли сузлар айрим уцувчиларнинг яшаш шиорига хам айланиб боради.

Айницса, орфоэпия уцитишда уцувчининг маънавий оламига чироц ёца оладиган халц мацолларидан уринли ва самарали фойдаланиш мухим ахамият касб этади. Аксарият халц мацолларининг таркиби цофиядош сузлардан иборат булиб, улар уцувчига муайян унли ва ундош товушларнинг нозик талаффуз хусусиятларини курсатиб беришда жуда цул келади. Оддий жумлада иштирок этган суз таркибидаги товушдан кура шеърий мисра таркибидаги товуш талаффузи уцувчи тафаккурига тезроц таъсир курсатади.

Тахлил ва натижалар (Analysis аnd results). Умумий урта таълим мактабларида она тили таълимининг асосий мацсади уцувчиларнинг коммуникатив саводхонлик даражасини ошириш, уларни мустацил ва ижодий фикрлашга йуналтириш, уз фикрларини тугри, аниц, уринли ифодалашга ургатиш экан, уни амалга оширишнинг ишончли омилларидан бири - матн яратишнинг самарали технологиясини ишлаб чициш, уни уцув амалиётига изчил жорий этиш, лугат бойлигини устириш, нутций махоратини шакллантиришдан иборатдир. Мана шу омиллар орцали нутций маданиятни юксалтирувчи куникма ва малакалар тизимини яратиш лозимдир.

Мактаб она тили таълимининг турли босцичларида уцувчиларни бадиий матн устида ишлашга ургатишнинг мацбул усуллари ва шаклларидан фойдаланиш, шу жараёнда бадиий-эстетик тушунча ва завцни тарбиялаш, уларни китобхонликка ургатиш каби муаммолар, шунингдек, матнлар орцали уцувчиларга одоб-ахлоц уртатиш бугунги она тили таълимининг энг асосий вазифаларидан биридир. Дарс жараёнида уцитувчи матн туздиришда ва матн устида ишлаш жараёнида цуйидагиларга амал цилса яхши натижаларга эришиши мумкин.

Матн яратишда фикрнинг цайси тарзда ифодаланишидан цатъий назар, уцувчи, аввало, нима хацида ва нима учун гапириш, ёзиш кераклигини, яъни мацсадни яхши англаши керак. Мацсадга цараб тузилажак матннинг мавзуси белгиланади ва тури аницланади. Матн ривоя булиши, яъни унда бирор нарса хацида маълумот берилиши, хикоя цилиниши ёки бирор ходисанинг тафсилоти тушунтирилиши мумкин. Ёки матн тавсифий булиши, яъни унда бирор нарса (ходиса, киши, воцеа) тасвирлаб хам берилиши мумкин. Шунга цараб яратилажак матннинг тури аницланади, яъни унинг ривоя, тасвирий, тавсифий ёки мулохаза туридаги матн булиши белгилаб олинади. Гап шундаки, бу матн турларининг хар бирида узига хос лисоний ва лексик

воситалар цулланади. Х,ар бирининг кириш, асосий ва хулоса цисмлари узгача хусусиятга эга булади. Уцувчилар ана шу хусусиятларни билиб олсаларгина, фикрларини саводли цилиб тугри ифодалашни урганишлари мумкин. Матнда фикрларни мантицан изчил цилиб баён етиш катта ахдмият касб этади.

Хулоса ва таклифлар (Conclusion/Recommend.) Хулоса сифатида шуни айтиш мумкинки, нутций куникмаларни тизимли ривожлантириш тамойиллари уцув топширицларида уз аксини топиши лозим. Улар машгулотнинг асосини ташкил этувчи машц, савол ва топширицлар таркибига сингдирилмас экан амалий ахдмиятга эга булмай цолаверади.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Йулдошева Д. Кадрлар тайёрлаш миллий дастури талаблари асосида таълим мацсадини белгилашнинг дидактик асослари.-Т.: Фан, 2006. - 11-б.

2. Еуломов А., Неъматов X,. Она тили таълими мазмуни.-Т.: Уцитувчи,1995. - 27-б.

3. Е.Хамроев Умумий урта таълим мактабларида фонетикага доир уцув методик таъминотни такомиллаштириш. Педагогика фанлари буйича фал.д-ри. (PhD) диссертацияси -Самарцанд. 2019. 143 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.