Научная статья на тему 'ОНА ТИЛИ ДАРСЛАРИДА ЎҚУВЧИЛАРНИ МАТН УСТИДА ИШЛАШГА ЎРГАТИШ'

ОНА ТИЛИ ДАРСЛАРИДА ЎҚУВЧИЛАРНИ МАТН УСТИДА ИШЛАШГА ЎРГАТИШ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
3317
123
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
матн / матн турлари / лексик ва синтактик бирликлар / морфологик кўрсаткичлар / саводхонлик / матн устида ишлаш. / text / text types / lexical and syntactic units / morphological indicators / literacy / text work.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Ойша Усмонова

Мазкур мақолада ўқувчиларнинг матн, матн турларининг ўзига хос жиҳатлари ҳамда матн билан ишлаш, матн тузиш ва ёзишда қўлланиладиган адабий тил меъёрлари, матнда қўлланиладиган лексик ва синтактик бирликлар билан боғлиқ бўлган асосий ўринлар таҳлил қилинган, таклиф-тавсиялар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

TEACHING STUDENTS TO WORK ON TEXT IN MOTHER TONGUE CLASSES

This article analyzes the text, the specifics of the types of text and the main points related to the norms of literary language used in working with text, composing and writing, lexical and syntactic units used in the text, offers suggestions.

Текст научной работы на тему «ОНА ТИЛИ ДАРСЛАРИДА ЎҚУВЧИЛАРНИ МАТН УСТИДА ИШЛАШГА ЎРГАТИШ»

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 4 I 2021

ISSN: 2181-1601

ОНА ТИЛИ ДАРСЛАРИДА УЦУВЧИЛАРНИ МАТН УСТИДА

ИШЛАШГА УРГАТИШ

Ойша Усмонова

Хоразм вилояти Хазарасп тумани, 32-мактабнинг она тили ва адабиёт фани

укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада укувчиларнинг матн, матн турларининг узига хос жихатлари хамда матн билан ишлаш, матн тузиш ва ёзишда кулланиладиган адабий тил меъёрлари, матнда кулланиладиган лексик ва синтактик бирликлар билан боглик булган асосий уринлар тахлил килинган, таклиф-тавсиялар берилган.

Калит сузлар: матн, матн турлари, лексик ва синтактик бирликлар, морфологик курсаткичлар, саводхонлик, матн устида ишлаш.

TEACHING STUDENTS TO WORK ON TEXT IN MOTHER TONGUE

CLASSES

ABSTRACT

This article analyzes the text, the specifics of the types of text and the main points related to the norms of literary language used in working with text, composing and writing, lexical and syntactic units used in the text, offers suggestions.

Keywords: text, text types, lexical and syntactic units, morphological indicators, literacy, text work.

Мамлакатимизда барча сохаларда булгани каби тил таълими тизимида укувчиларнинг юкори ва чукур билим эгаси булишлари учун кенг камровли шароит ва имкониятлар яратиш, уларнинг огзаки ва ёзма нуткини ривожлантириш мухим вазифалардан бири хисобланади. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Хдракатлар стратегияси тугрисида»ги ПФ- 4947-сонли Фармони, Вазирлар Махкамасининг 2017 йил 6 апрелдаги «Умумий урта ва урта махсус, касб-хунар таълимининг давлат таълим стандартларини тасдиклаш тугрисида»ги 187-сон карори укувчиларнинг нуткий ва лингвистик компетенцияларини ривожлантиришга катор талаблар куйилганини тасдиклайди.

Маълумки, укувчиларнинг нуткини ривожлантирувчи асосий таълимий воситалардан бири бу матн саналади. 6-синф "Она тили" дарслигида матн турлари

SCIENTIFIC PROGRESS

VOLUME 2 I ISSUE 4 I 2021 ISSN: 2181-1601

хакида куйидагича маълумот келтирилади: "Maтн турли максадлар билан тузилади.Масалан: муайян предмет ёки вокеа-ходисалар хакида хабар бериш, хикоя килиш, уларнинг таъриф-тавсифини бериш,яъни тасвирлаш, уларни мухокама килиш, яъни мулохаза юритиш. Ана шунга кура, матнларнинг куйидаги турлари фаркланади: 1. Х,икоя матни. 2. Тасвирий матн.3. Мухокама матни"

Бинобарин, она тили дарсларида она тили дарсликларида берилган матнни укитиш оркали ва дарс давомида матн устида ишлаш оркали нафакат уларнинг билимини ошириш , шунингдек, дунёкарашининг ривожланишига ва нуткининг усишига хизмат килади.Шу боис, биринчи уринда, укувчиларга матнни укиш техникасига риоя килишни ургатиш айни муддаодир. "Укиш техникасини эгаллашда такрор укиш мухим ахамият касб этади. Айрим укувчилар у ёки бу матнни бир неча марта укишга харакат килади. Укиш фаолиятига кизикиш, унинг мазмунига хам кизикишни вужудга келтиради, билим олиш эхтиёжини тугдиради ва укиш мотивларини таркиб топтиради"1. Бинобарин, укувчилар матнни бир мартагина эмас,балки такрор укисалар, матн мазмунини тушуниш билан бир каторда матндаги лексик ва синтактик бирликларни ва тиниш белгиларнинг ишлатилиш уринларини хам урганиб оладилар.

Айтиш керакки, укувчилар матн тузишда асосан грамматик шакллардан бири келишик кушимчаларини уринли ишлата олишлари зарур. Укувчиларнинг нуткида фаол ишлатиладига шакллардан бири келишик кушимчаларидир."Маълумки, келишикнинг мохияти "олдинги мустакил сузларни кейинги мустакил сузларга тобелаб боглаш"дир.Бу мохият факат ана шу

л

морфологик курсаткичлар тизимига эга" . Сузлашув нуткида

куллаганликларидай матн турларини тузиш ва ёзишда хам келишик кушимчаларининг ишлатилиш уринларига эътибор билан куллаш фикрни аник ифодалашда хизмат килади. Хусусан, укувчилар нуткида караткич келишигининг урнига куп холларда тушум келишигининг кушимчасини куллаш учраб туради. Масалан, отамнинг сузи суз бирикмаси урнига отамни сузи каби суз бирикмасини матнда ишлатадилар.Она тили дарсликларидаги берилган коидаларни мукаммал ургансалар, бундай хатоликлар бартараф килинади.

Укувчиларга муайян топширик асосида укиш машкларини бажартириш укиш суръатининг усишига, матннинг хоявий мохиятини тушуниб етишга саводхонлигининг ошишига ёрдам беради. Шунинг учун она тили укитувчиси дастлаб " Матн сарлавхасидан англаган фикрингизни ёзинг", "Иккинчи хатбошини икки-уч гап билан асосий мазмунни гапириб беринг" "Учинчи хат бошидаги гояни кискача сузлаб беринг","Матнга узингиз сарлавха танланг ва

1 Fo3neB Э. Психология / Ёш даврлари психологияси. - Т.: Укитувчи, 1994. - 224 б.

2 Sayfullayeva R.R va boshq ,Hozirgi o'zbek adabiy tili.O'quv qo'llanma.-T., "Fan va texnologiya".2009.-165b

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 4 I 2021

ISSN: 2181-1601

матнга мос танлаган сарлавхангизни изохланг ","Матнга узингизнинг мустакил холда хулосангизни айтинг","Матнда кайси кириш сузлардан фойдаландингизни тушунтириб беринг" каби топширикларнинг берилиши уларнинг матн устида ишлашга янада ишлашга ва уйлаб мулохаза килишга кумаклашади ва уларда мустакил равишда укиш куникмаларини ривожлантиради.Укитувчи ва укувчи хамкорлигида матнда йул куйилган хато ва камчиликлар устида ишлаш кейинги матн яратиш учун асос булади.

Шуни айтиш лозимки, матнни укиш ва дарс жараёнида укувчилар ва укитувчи хамкорлигида турли типдаги кизиктирувчи, фаоллаштирувчи саволлар ва кизикарли топшириклар асосида тахлил килиш укувчилардаги куплаб омилларнинг ривожига асос булади:

-аклий фаолияти такомиллашади; -огзаки ва ёзма нутки усади; -мустакил фикрлаш доираси кенгаяди; -эркин муносабат билдириш куникмаси ривожланади; -матн мазмунига оид лексик ва синтактик бирликлар танлашни урганади;

- суз бойлиги захираси бойиб боради;

- узаро мулокотда мавзуга хос фикр бериш такомиллашади.

Демак, укувчиларда турли типдаги матнни тузиш ва ёзишга ургатиш учун уларнинг суз бойлигини ошириш ва бадиий асарларни укишга кизикиш уйготиш билан бирга она тили дарсликларидаги коида ва таърифларни чукур урганиб, матнда тугри куллашга ургатиш керак. Айникса, укувчилар бадиий асарларни мустакил укиб,асар мазмунидан керакли хаётий хулосага келиши, шеърларни ёд олиб, унинг асосий мазмунини англаб етиши, халк маколларидан фойдаланиб мулокотда фойдаланиши ва уларга изох бериши уларнинг фикрини теранлаштиради, нуткини, билимини, дунёкарашини бойитади, узбекона миллий кадриятларимизга хурмат туйгусини ривожлантиришга хизмат килади.

REFERENCES

1. Гозиев Э. Психология / Ёш даврлари психологияси. - Т.: Укитувчи, 1994. - 224 б.

2. Sayfullayeva R.R va boshq ,Hozirgi o'zbek adabiy tili.O'quv qo'llanma.-T., "Fan va texnologiya"2009.-165b

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.