CC BY
27ONA TILI DARSLARIDA MATN USTIDA ISHLASH METODIKASINI
TAKOMILLASHTIRISH Utanova Vaziraxon Maxmudjon qizi
Andijon davlat pedagogika institute O'zbek tili va adabiyoti 3-bosqich talabasi https://doi.org/10.5281/zenodo.11088330
Annotatsiya. Ushbu maqolada hozirgi kunda eng dolzarb masalalardan biri bo'lgan, o'quvchilarning matn bilan ishlash hamda u orqali bilim, tafakkurlarini oshirishi hamda o'quvchilar bilan matn ustida ishlash bilan birgalikda ularning nuqtqiy kompetensiyalarini oshirishga alohida e 'tibor qaratilgan. O'quvchilarda matnlarni tahlil qilish, ularni tasvirlab berish jarayonida nutqiy tafakkurni oshishi, matn turlarini mustaqil ajratishi haqida so'z borgan.
Kalit so'zlar: matn, salohiyat, ifodali o'qish, tahlil qilish, rasmli matn, ekspressiv nutq
Аннотация. В данной статье одним из наиболее актуальных вопросов на сегодняшний день является работа учащихся с текстом и повышение их знаний и мышления посредством него, а также повышение их речевой компетентности в сочетании с работой с учащимися над текстом. Было сказано, что в процессе анализа текстов и их описания у учащихся повысится речевое мышление, они смогут самостоятельно выделять виды текстов.
Ключевые слова: текст, потенциал, выразительное чтение, анализ, текст-картинка, выразительная речь
Abstract. In this article, one of the most relevant issues today is to work with the text of students and increase their knowledge and thinking through it, as well as to increase their verbal competence in conjunction with working with students on the text. It was said that the students will increase their verbal thinking in the process of analyzing texts and describing them, and they will independently separate types of texts.
Keywords: text, potential, expressive reading, analysis, picture text, expressive speech
KIRISH
Hozirgi kunda maktabda ona tilini o'qitishda sezilarli o'zgarishlar amalga oshirildi. "Ta'lim to'g'risida" gi yangi qonun O'zbekiston davlat ta'lim standartining asosiy yo'nalishini belgilaydi - bu ta'lim sifatini oshirishdir. Bu muammoning yechimi ta'lim mazmunini modernizatsiya qilish, o'quv jarayonini tashkil etish usullari va texnologiyalarini optimallashtirish va, albatta, qayta ko'rib chiqish kabi vazifalardan iboratdir. Vazifalarning asosini shakllantirish bilan bog'liq kompetentsiyaga asoslangan kommunikativ kompetentsiya asos bo'la oladi.
Zamonaviy hayot o'quvchidan tilni yaxshi bilishni, turli vaziyatlarda, o'zini erkin his qilmasdan turli odamlar bilan muloqot qila olishini talab qiladi. Shuning uchun, izchil taqdim etish qobiliyatini rivojlantirish og'zaki va yozma shaklda fikr yuritish, yozilgan narsalarni tahlil qilish va takomillashtirish, fikrni malakali ifodalash qobiliyati muhokama qilinayotgan masala bo'yicha - o'quvchilar nutqi va fikrlash faolligini rivojlantirishning eng muhim yo'nalishlaridandir.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Amaliyot shuni ko'rsatadiki, zamonaviy maktab o'quvchilari kompyuterlar, telefonlar, hamma narsa haqida haddan tashqari ishtiyoqli muloqotda, ular jargon iboralar, qisqartirilgan so'zlardan foydalanadilar, ko'pincha ular mimika va imo-ishoralar orqali madaniy nutq o'rnini
bosadilar. Bunday bolalar mustaqil, izchil og'zaki nutq yaratishi qiyin va ayniqsa yozma bayonlar yozishga qiynaladi. Shuning uchun ishonch bilan aytishimiz mumkinki, maktab o'quvchilari o'rtasidagi madaniy muloqot muammosi bugungi kunning eng muhim muammolaridan biridir.
Ona tili darslarida matn bilan ishlash o'quvchilarning ijodiy salohiyatini rivojlantirish, ularning so'z boyligini kengaytirish, nutq sifatini oshirish imkonini beradi. Ona tili darslarida matn yaratish, nutq muhitini rivojlantirish.uchun asosdir. O'quvchilarni o'z ona tilining ma'naviy boyligi va go'zalligi bilan tanishtirish, so'zga ehtiyotkorona va o'ychan munosabatda bo'lishni tarbiyalash kabi maktab ta'limining muhim muammolardandir.
Darslarda matn bilan doimiy ishlash menimcha, o'zbek mumtoz adabiyoti asarlari asosida olib borilishi kerak. Bundan tashqari eng samaralilari matn bilan ishlashni tashkil etishning quyidagi shakl va usullari: murakkab va lingvistik-stilistik tahlillar, matn, insho yozish, matnni tahrirlash, har xil turdagi diktantlar, rasmli matnlari bilan ishlash, turli o'yin vaziyatlari.
NATIJALAR
Men o'z ishimda ushbu turga alohida e'tibor beraman - murakkab matn tahlili. Men matnlarni qiziqarli bo'lishi uchun imlo nuqtai nazaridan turli sintaktik tuzilmalarni o'z ichiga olgan tanlashga harakat qilaman. Bu asarlardan parchalar, asosan Alisher Navoiy, Mirzo Bobur, Cho'lpon, Koshg'ariy, Ahmad Yassaviy va boshqa taniqli adiblarning so'zlar bo'ladi. Maqsadli matnlar shaxsning ma'naviy-axloqiy rivojlanishi, xotira madaniyati, o'tmish, hozirgi va kelajakka munosabat, milliy an'analar, ekologik muammolar haqida ibrat bo'lishi darkor.
Bu esa har qanday nutq turidagi matnni tahlil qilishning taxminiy rejasi:
1. Matnni ifodali o'qish.
2. Lug'at bilan ishlash.
3. Matn mavzusi.
4. Matnning g'oyasi.
5. Matn turi.
6. Matn uslubi.
7. Ekspressiv nutq vositalari va ularning roli.
Rasmli matnlari bilan ishlash, ikki matnni solishtirish, o'quvchilar matnni idrok etish va tushunchasi orqali o'z ifodasini, kompozitsiyasini yaratishga boradi, bu esa o'quvchilar e'tibori va tafakkurini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega.
Ona tili darsida matn bilan ishlashga misol keltiraman. 8-sinf Ona tili. "Sodda gaplar" mavzusini o'rganish, "Bir qismli jumlalar" bo'limining yakuniy qismi bo'lib, talabalar taklif qilingan matn bilan ishlaydi (matn ekranda aks ettiriladi va har bir talabaning stolida ham rasm bo'ladi):
"Kuz o'lim to'shagida yotgan bemorga o'xshaydi. Oyoq ostida kasalmand xazonlar ingraydi... Erta bahordan bo'tana bo'lib, shosha-pisha, qirg'og'iga sig'may oqqan ariqlar tiniqlashadi. Shuncha urinishlari zoye ketganini tushunib, olamga ma'yus boqadi... Endi suv tubida shodon chayqalgan maysalar emas, xazon ko'milibyotadi... Yeru ko 'kni kafandekoppoq tuman chulg'aydi. Oqzulmat orasidan qarg'alarningxosiyatsizfig'oni eshitiladi..."
Matnni tinglab bo'lgach, talabalar savollarga javob berishadi:
- Bu haqiqatan ham matnmi? Buni isbotlang.
- Bu nutqning qaysi uslubi va turiga tegishli matn?
- Qaysi so'zlar tabiatninggo'zalligini tasvirlashgayordam beradi?
Keyin o'quvchilar quyidagi vazifalarni bajaradilar:
1) Matnda tinish belgilarini qo'ying.
2) Undagi barcha bir bo'lakli gaplarni toping, gap turini aniqlagan holda yozing.
3) Matnga sarlavhali gap bilan nom bering.
Shundan so'ng, kuzgi manzaralarni aks ettiruvchi slaydlar ko'rsatiladi. Men savol beraman:
- "Kuz rasmlarini ko'rganingizda sizda qanday tuyg'ular uyg'onadi?
- Ushbu rasmlar bizning matnimiz uchun o'ziga xos illyustratsiya bo'lishi mumkinmi?
MUHOKAMA
Bunday ish taklif etilgan matnni tahlil qilish va o'z matningizni yaratish ko'nikmalarini rivojlantiradi, balki his-tuyg'ularni rivojlantiradi va bolalar qalbida go'zallikka muhabbat uyg'otadi. Bundan tashqari, bu rasm va so'zlarning integratsiyasining umumiy elementidir.
Ko'p yillar davomida ona tilidan yagona davlat imtihoni barcha bitiruvchilar uchun majburiy bo'lib kelgan, shuning uchun butun maktab kursi davomida matn bilan ishlashdan keng foydalanish va o'quv, ilmiy-ommabop jurnallarni o'qish ko'nikmalarini rivojlantirish tavsiya etiladi. Matnlar, shu asosda kitob bilan ishlashda umumiy ta'lim ko'nikmalarini shakllantiradi, matnni tahlil qilishni o'rgatadi, tilning estetik funksiyasiga e'tibor beradi; turli uslub va janrdagi matnlarni yozma ravishda takrorlash, izohlash va yaratishga o'rgatadi. Shuning uchun (ayniqsa, o'rta maktabda) matnni ko'p usulda tahlil qilish juda muhimdir:
- kompozitsion va mazmuni (mavzuni, matnning asosiy g'oyasini aniqlash, kichik mavzularni ajratib ko'rsatish va boshqalar);
- stilistik (matnning ma'lum bir nutq uslubiga tegishliligini asoslash, uslubga xos bo'lgan til vositalari va stilistik vositalarini ajratib ko'rsatish);
- tipologik (matndagi yetakchi nutq turini ajratib ko'rsatish, matndagi turli tipik bo'laklarning kombinatsiyasini ko'rsatish);
- alohida matn elementlarini lingvistik tahlil qilish (fonetik, orfoepik, so'z shakllantiruvchi, belgilangan so'zlarning leksik, morfologik tahlili, ibora va gaplarni sintaktik tahlil qilish);
- alohida so'zlarning imlosini va gaplarning tinish belgilarini tahlil qilish (imlo va tinish belgilari).
O'zbek mumtoz adabiyoti asarlaridan men bir necha yillardan beri ona tili darslarida va maktabdan keyin (qo'shimcha darslar, tanlovlar) amaliyotda ishlatib kelayotgan yuzga yaqin moslashtirilmagan matnlarni oldim. Matnlar uchun topshiriqlar ona tili kursining barcha mavzularini, barcha imlo va punktogrammalarni qamrab oladi.
O'rta maktabda ushbu matnlar bilan ishlash ayniqsa samarali bo'lib, ona tilini chuqur takrorlash, matnni har tomonlama tahlil qilish. Imlo va punktogrammalarga ega bo'lgan bu matnlar nafaqat yuqori sinf o'quvchilari, balki individual ish, guruh, sinf bilan ishlashga imkon beradi.
XULOSA
Matnni nisbatan to'liq lingvistik tahlili ko'p vaqt talab etadi va faqat maxsus darslarda ham foydalanish mumkin. Oddiy ona tili darslarida, fonetika, lug'at, morfologiya, sintaksisni o'rganishda, takroriy darslarda, o'rganilgan materialni umumlashtirish va tizimlashtirishda o'qituvchilar ko'pincha matnni qisman til tahlilidan foydalanadilar, bu ishni imlo me'yorlarini o'zlashtirish va olib borish bilan bog'lash mumkin.
Matn bilan keng qamrovli ish darsda yangi materiallarni o'rganish va takrorlashning munosabatlarini ta'minlash, subyekt ichidagi va fanlararo aloqalarni amalga oshirish uchun sharoit yaratish imkonini beradi.
REFERENCES
1. O.Yoqubjonova. Ona tilidan sinfdan tashqari ishlar. - T., "O'qituvchi", 1984.
2. O'.Hoshimov. Tushda kechgan umrlar. - T., "Ilm-Ziyo-Zakovat", 2019.
3. O.Qurbonova, M.Kenjayeva. Ona tili o'qitish metodikasi. - T., "Iqtisod-Moliya", 2021
