CC BY
132JffiTALQINVA 1
\-/TADQIQOTLAR No4 2022
ilmiy-uslubiy JumaH
OIVA TTT T TA'T ТЛ/ГГПА MI \I IYV/ \I ATM Л li ТТ£ТТПА T«TTT A«TT
ONA TILI TA'LIMIDA MUMTOZ MATNLAR USTIDA ISHLASH
#
>
} * : >
Bekmurodova Dilrabo Botirovna
Muzrabot tumani 54-umumta'lim maktabi ona tili va adabiyot fani oqituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.7248915
\ > i > * Annotatsiya: Ushbu maqolada asosiy e'tibor til darslarida matnlardan foydalanishga qaratilgan. Shuningdek, mumtoz matnlardan foydalinishning afzalliklari, tahlil metodlari ustida nazariy tadqiqotlar olib borilgan. Adabiy til meyorlari va ularning bugungi kun insonlar hayotidagi o'rniga atroflicha to'xtalingan.
Kalit so'zlar: adabiy matn, kontekst, og'zaki va yozma nutq, shaxsiy o'sish va
in+all/aWnnl riirAil onicli mn+n +oV>1i1i
* !>
intellektual rivojlanish, matn tahlili.
#
п>М- ;к> >
РАБОТА НАД КЛАССИЧЕСКИМИ ТЕКСТАМИ В ОБУЧЕНИИ
РОДИНОГО ЯЗЫКА
] # I >
Аннотация: Данная статья посвящена использованию текстов на уроках
языка. Также проведены теоретические исследования преимуществ
использования классических текстов, методов анализа. Подробно
рассматриваются нормы литературного языка и их место в жизни человека
сегодня.
'Ж <4 "I
Ключевые слова: художественный текст, контекст, устная и письменная
речь, личностный рост и интеллектуальное развитие, анализ текста. WORKING ON CLASSICAL TEXTS IN MOTHER TONGUE TEACHING
..Ц>>Г * Ж
»
Annotation: This article focuses on the use of texts in language lessons. Theoretical research on the advantages of using classical texts, methods of analysis has also been conducted. The norms of literary language and their place in human life today are discussed in detail.
Keywords: literary text, context, oral and written speech, personal growth and intellectual development, text analysis.
Til o'rgatishning asosiy maqsadi - amaliy savodxonlik shakllantirishva til bilimini rivojlantirish. Adabiyot mazmunining akademik fan sifatida asosini badiiy asarlarni o'qish va matnli o'rganish tashkil etadi. Ammo til ta'limini adabiyotshunoslikdan ayro o'rganish mumkin emas. Bunga sabab ona tili hamda
}>$£ >
JffiTALQINVA *<il]
\-#TADOIQOTLAR Nod 2022
№4 2022
ilmly-usluMy juniali
iMHiy uMuuij juiiian
adabiyot fanlarini o'quvchiga o'rgatishdan maqsad ularning og'zaki va yozma nutqini o'stirishdir.[1,25]
Adabiy matnlar har doim til darslari uchun muhim material manbai bo'lib kelgan, chunki ular haqiqiy kontekstlarda tillardan keng foydalanishni namoyish
mi
etadi. Ta'kidlash joizki, badiiy matnlar tilni o'qitishning sinfda va darsdan tashqari mashg'ulotlari uchun asosiy o'quv materiallarini to'ldirish uchun qimmatli manbaa sifatida ko'rib chiqilgan. Til o'rgatishda adabiyotdan foydalanishga bo'lgan qiziqish
J»
! \m-
uchta o'zaro bog'liq elementda yotadi: haqiqiylik, madaniyat va shaxsiy o'sish [2,49]. Birinchidan, badiiy matnlar tilni rivojlantirish va o'qitish jarayonini rag'batlantirishda axborot materiallaridan ko'ra foydali bo'lishi mumkin, chunki ular
o j
yangi tilni qayta ishlash uchun haqiqiy kontekstni ta'minlaydi. Grammatik tuzilmalar va so'z birikmalarining haqiqiy misollarini o'z ichiga olgan badiiy matnlar o'quvchilarning barcha til ko'nikmalarini yaxshilaydi. Ikkinchidan, tilni o'rgatishda adabiyotdan foydalanish, til haqida madaniy ma'lumot berishning afzalliklariga ega. Badiiy matnlar chet tilini o'rganuvchilarning mamlakat va ularning tili o'rganilayotgan odamlar haqidagi tasavvurini oshiradi. Nihoyat, adabiyot o'quvchilarga boshqa madaniyatlar, jamiyatlar va mafkuralarni tushunishga va qadrlashga imkon berganligi sababli, u shaxsiy o'sish va intellektual rivojlanishni rag'batlantiradi. Boshqa tomondan, yuqori texnologiyalarning yuksalishi va fizika, kimyo va biologiya kabi ilmiy fanlarning ahamiyati ingliz tilini tez-tez o'quvchining ilmiy, ibratli kitoblarni o'qish qobiliyatiga xizmat qilish uchun o'qitilishini anglatadi. Ingliz Ingliz tili faqat boshqa fanlarni tushunish uchun funktsional vosita sifatida qabul qilinadi. Bir muncha vaqt yangi kommunikativ yondashuv adabiyotni e'tiborsiz qoldirdi. Asosiy e'tibor pragmatik, samarali muloqotga qaratildi.[3,33] Adabiyot ahamiyatsizdek tuyuldi. Aksariyat talabalar (va ko'plab ingliz tili o'qituvchilari) she'rlar, hikoyalar va spektakllarning ingliz tilida kommunikativ kompetentsiyani rivojlantirishga yo'naltirilgan sinflarda joyi kam yoki umuman yo'qligiga ishonishgan.
Adabiyotlar tahlili va metodologiya: Tadqiqot ishini yoritishda bizga A.B.Xolmirzayevning "Til va uning me'yorlari", M.U.Salmonovning "Nutq madaniyati va adabiy til", Vohid Abdullayevning "O'zbek adabiyoti tarixi", Ziyoda
J-jt
Masharipovaning "O'zbek yozma adabiyotida folklor an'analari", O. Nosirov, O. Sobirovlarning "Xalq ijodi xazinasi" nomli kitoblari muhim manba bo'lib hizmat qildi. Shuningdek, internet web saytlaridan www.ziyonet.uz,www.pedagog.uz kabi manbalar ham tadqiqot ishini ochishda muhim bo'ldi.
Adabiyot tarixidan yaxshi bilamizki, dastlab og'zaki adabiyot yuzaga kelgan. Yozma adabiyot esa ana shu folklor zaminida dunyoga kelgan. Shuning uchun o'zbek mumtoz she'riyati taraqqiyotini xalq og'zaki ijodi ta'siridan ayro holda tasavvur etesh mumkin emas.
U>,* ^ «KQs
JffiTALQINVA 1
\-/TADQIQOTLAR No4 2022
¡ImlyuHuOiy jumali i»--r
M3
Miiiif-iwuuif juiiian
Malik ul - kalom Mavlono Lutfiy, ulug' mutafakkir Alisher Navoiy va boshqa
#
>
so'z daholari singari Munis Xorazmiy ham o'z ijodida xalq og'zaki ijodiyotining
л ^ ") ^ С } ^ j ^
bitmas-tuganmas durdonalaridan behad bahramand bo'ldi, unga suyandi, undan ilhom oldi.
Tahlil va natijalar
O'qituvchilar nazarida adabiyot muhim emas edi, chunki ular o'z o'quvchilarini ilm -fan olamiga tayyorlashga harakat qilar edilar va ilmiy funksionallik she'r, dramaturgiya va romanlarni bilishni talab qilmas edi. So'nggi o'n yil ichida
О J 1 OO J
adabiyotga qiziqish tilni o'rganish uchun mavjud manbalardan biri sifatida qayta tiklandi. Eng muhimi, biz bu avlodning hissiy aqlini och qoldiramiz. Bundan tashqari, adabiyot tilni o'rganish va shaxsiy rivojlanish uchun qiziqarli manbalarni topishga yordam beradi. Aslida, adabiyotni kommunikativ darslik bilan taqqoslaganda, o'rganish yondashuvi, qanday aytishni o'rganish, ijodiy fikrlashni rivojlantirish ma'nosini o'zgartiradi. An'anaviy darslar kontekstli vaziyatlarda ishlatiladigan
"mtmiilnlnr" rrn л ot*n+il nniimnrr плппп mnoiaml ti 1/-гч nn n (rn тгп InKmr гптпг nrio
"formulalar" ga qaratiladi, shuning uchun mustaqil fikrlashga va tabiiy ravishda
gapirish orqali tilni moslashtirishga imkon yo'q [4,14]; adabiyotga asoslangan dasturlar tilning shaxsiy talqiniga qaratilgan, shuning uchun talabalar til bilan tajriba o'tkazishni boshlaydilar va buni kundalik nutq va so'z boyliklariga kiritadilar.
»
Shunday qilib, ingliz tilini o'qitishda adabiyotdan foydalanishning afzalliklari aniq: Birinchidan, bu darsliklarning odatiy tartibidan o'zgartirish; Ikkinchidan, bu o'quvchilarning shaxsiy rivojlanishini ta'minlaydigan turli madaniyatlarni tushunish imkoniyati;
Nihoyat, bu haqiqiy materiallar bilan ishlash imkoniyatidir, bu tilni butun kontekstda o'rganishni anglatadi (so'zlar va qoidalarni yodlashdan ko'ra.) [5,24]
Har qanday matn bilan ishlash asosiy didaktik birlik sifatida maktab o'quvchilarining savodli yozish va nutqni rivojlantirish amaliy ko'nikmalarini rivojlantirish bo'yicha faoliyatini birlashtirishga imkon beradi.
Zotan, matn zamirida asar muallifining dunyoqarashi, inson va jamiyat haqidagi konseptsiyasi, badiiy-estetik printsiplari, san'ati, makon va zamon, milliy tafakkur mujassam bo=ladi. Qolaversa, matn tahlili badiiy asarni xolis baholashga imkon yaratadi [4].
L> ЛЛ7+1 n / V^ V^ r-i 1 n rr m n n 1 it- 1ЛЛ1 î+r» -г-г» 1 гЛ п»ч i • ' ' 1\ Д п 1л г» ' 1 m n /vn 1
Baxtin (XX asming mashhur mutafaffiri): "Matn bo'lmagan joyda tadqiqot va
tafakkur ob'ekti yo'q", degan [6,11]. Badiiy matnni yaxlit idrok etish va tushunish, matnni tahlil qilish va talqin qilish qobiliyati quyidagi faoliyat turlariga asoslangan holda mumkin bo'ladi:
- turli janrdagi badiiy asarlarni ongli, ijodiy, ifodali o'qish;
- qayta hikoya qilish (batafsil, qisqa, izoh elementlari bilan, ijodiy topshiriq
bilan); „ • Ы
- savollarga javoblar;
» ! il 1Й* : * ^
JffiTALQINVA 1
\-/TADQIQOTLAR No4 2022
¡ImlyuHuOiy jumali i»--r
M3
nniiy-UMUUlf juilion
- asarni tahlil qilish va talqin qilish;
- rejalar tuzish;
- adabiy qahramonning xarakterlari;
- asarga sharh yozish;
- insho yozish.
m
Ona tili darslarida matn bilan ishlashning maqsadi - qurilish qonuniyatlarini tushunish, tilning stilistik, fonetik, morfologik, sintaktik va imlo resurslari bilan
tanishish. Bu maqsadlarga quyidagi tadbirlardan foydalanish jarayonida erishiladi:
Jj
matndan jumlalar chegaralarini topish; matnni paragraflarga ajratish; deformatsiyalangan matnni tiklash; parchalardan matn yig'ish; mavzuni, asosiy g'oyani aniqlash; matn oxirini qo'shish;
har xil uslubdagi, har xil nutq turidagi matnlarni yaratish. Ona tili darslarida nega aynan mumtoz adabiyot namunalari ustida ishlash
]Vr
kerak? Mumtoz asar ustida ishlash murakkab jarayon bo'lib, undan ko'zlangan
maqsad ta'limni tarbiya bilan birga olib borish, o'quvchining jamiyatga shaxs bo'lib
shakllanishida yordam berishdan iboratdir. Bolaning ongi rivojlanishi bilan birga
uning lingvistik bilimlari ham kengayadi, sof turkiy so'zlarni, arxaik (eskirgan)
so'zlar, fors tilidan kirib kelgan so'zlar bilan tanishishadi. Chunki mutoz adabiyot
namunalarida anday shunday leksik birliklarni uchratish mumkin.
O'quvchining ishi, V.G. Marantzman, - o'qish miqdori bilan emas, balki matn
ustida mulohaza yuritish, savollar berish, javob topish va quvonish qobiliyati bilan I |> <3
o'lchanadi. Bu o'quvchi taassurotidan asar muallifiga, o'z matningizni yaratishga olib
boradigan yo'l. O'qishning faol shakllari bu yo'lni to'g'ri tashkil etishga yordam
beradi, bu erda talabalarning mustaqillik darajasi oshadi va har bir talabaning ijodiy
qobiliyatlari rivojlanadi.
Tadqiqotimiz davomida ona tili darslarida mumtoz matn bilan ishlashning bir
necha turlarini keltirib o'tamiz.
Matnni har tomonlama tahlil qilish. >5*
<JJL. I ]>
Matnni tahlil qilish bo'yicha ishlar ona tili darslarida 5-sinfdan boshlanadi va yoshi va olgan bilimlarini hisobga olgan holda 11-sinfgacha turli xil metodlardan foydalanilgan holda davom etadi. O'quvchilar lingvistik murakkab matn tahliliga moslashtirib boriladi.
Matnga sarlavha qo'ying. Matn mavzusi
Matnning asosiy g'oyasi Matn uslubi
!
m ^ *«>
JffiTALQINVA 1
\-/TADQIQOTLAR No4 2022
«Cl
ilmiy-uslubiy JumaH
Matn turi
#
>
Tushub qoldirilgan harflarni kerak bo'lganda joylashtiring. So'zning fonetik tahlilini o'tkazing 8. Matndan epitetlarni toping va yozing Ma'nodosh yoki antonim so'zlarni ajratib oling Matnni morfologik tahlil qiling.
Shu kabi topshiriqlar orqali badiiy matnni til ta'limida qo'llash mumkin. Xalq maqollari asrlar davomida o'zining shakl va mazmun jihatdan benazirligi m. bilan buyuk va taniqli adiblar e'tiborini jalb qilib keldi. Yusuf Xos Hojibdan tortib Muqimiygacha, Alisher Navoiydan tortib Abdulla Qahhorgacha xalq maqollaridan samarali foydalanganlar. Hatto xalq o'zi yaratgan maqollaridan doston, ertak, rivoyat va naqllarda unumli foydalangan. Maqollar uzoq o'tmishda bo'lgani kabi bugungi kunda ham mustaqillikka erishgan o'zbek xalqining yosh avlodini ajdodlar havas qilgan barkamol inson darajasiga yetaklovchi asosiy tarbiya vositalaridandir.
Л /fi imp V rvrn »vm n г 11А/11Гтп nm rfnt* ai/on m 1 >7 гг'п>7П I I nrirln тгп-пп mr л n n л It n
Munis Xorazmiy ijodiga qaytar ekanmiz g'azallarida yana bir qancha folklor
>
unsurlaridan unumli foydalanganligiga guvoh bo'lamiz.
Boqma el aybig 'ayu o 'z aybinga nazzora qil Ko 'rmay o 'z aybin, kishi aybini ko 'rmak keldi ayb.
»
Ushbu baytda "Avval o'zingga boq, keyin nogora qoq" degan o'zbek xalq maqoliga yaqin ma'no bor. Yani elning, odamlarning aybiga boqma, avval o'zingning aybingga nazar sol, o'z aybini ko'rmay, o'zgani aybini ko'rmoq aslida haqiqiy aybdir deydi shoir.
Xulosa: Xulosa qilib shuni ta'kidlash joizki, dars davomida foydalanilgan har
. , . , , , , , , . , „ .....
qanday mumtoz asar namunasi bir qancha sabablarga ko'ra tanlanadi. Birinchidan,
matnni tanlash uning soddaligi va aniq tili bilan oqlandi. Biroq, til hali ham zamonaviy va tabiiy. Ikkinchi sabab, mumtoz adabiyotda o'quvchilar har doim aloqador bo'lishi mumkin bo'lgan universal mavzular (sevgi va do'stlik; sevgi va pul; oilaviy munosabatlar; avlodlar orasidagi farq) mavjud. Nihoyat, aksariyat mumtoz asarlar boblarga bo'lingan, bu ishni tartibga solish va rejalashtirishni osonlashtiradi. Ish jarayonida biz adabiyot lug'at va grammatikani mashq qilish uchun katta imkoniyatlar berishini ko'rishimiz mumkin. Bu o'quvchilarni muhokama qilish va fikr almashishga undaydi, shu bilan ularning tafakkurini rivojlantiradi va nutq qobiliyatini yaxshilaydi. Bundan tashqari, hikoya qilish, tasniflash, taqqoslash va bahslashish bo'yicha adabiyotga asoslangan vazifalar o'quvchilarning yozish qobiliyatini rivojlantiradi. Nihoyat, adabiyot o'quvchilarga til ko'nikmalarini
! И*
rivojlantirish uchun norasmiy, ammo qo'llab - quvvatlovchi muhitni taqdim etadi.
■ ^i -Vi V
Foydalanilgan adabiyotlar:
1 Л T~> Л/Л1___J________ "T-'J! _______J_______?..__1__J" "K.T..1,____ ОААП ..
1.A.B.Xolmirzayev "Til va uning me'yorlari", Nukus, 2009 y
Ы> 3 ]> <}>
a > j
Ы у
|>>
TALQIN VA TADQIQOTLAR
ilmiy-uslubry jurnali
№4 2022
J |4-i i
'P
ЩУ ♦g*
Ы )> Ы*
Ы>
} >5>
Ы )>
• >4>
+И >
< j>j:> >j>
>
î >i> Ы >
* - i>
2.M.U.Salmonov "Nutq madaniyati va adabiy til", Andijon, 2018 y
3.Vohid Abdullayev. O'zbek adabiyoti tarixi. Toshkent. 1968
4.Ziyoda Masharipova. O'zbek yozma adabiyotida folklor an"analari. Toshkent.
2008
5.O. Nosirov, O. Sobirov. Xalq ijodi xazinasi. Toshkent. 1986 6.Родина, Е. Ю. Using literature in teaching English / Е. Ю. Родина. — Текст: непосредственный // Молодой ученый. — 2010. — № 5 (16). — Т. 2. — С. 188192. — URL: https://moluch.ru/archive/16/1567/
.https://n.ziyouz.com/portal-haqida/xarita/matbuot/hozirgi-davr-matbuoti/matnshunoslik-davr- talablari-daraiasidami-davra-suhbati-2010 www.asian-efl-iournal.com www.insi ghts-into-tefl .blogspot.com
www.literacynews.com/2009/12/using-literature-with-english-language www. maria-spelleri-manatee-community.html
-^fV-iir f---^SfV-^ï f.—
57
jW^ У
q ж**
ЩУ>
!> jjh
m>
ы >
ц
Ü
>
з> и*-
q
Ш >
ш >
>
Ш >
m > *
>
q >3*
Ц >р
q > >
q q
