Научная статья на тему '“ОНА” ЛЕКСЕМАСИНИНГ “ФАРЗАНДЛАРНИ ДУНЁГА КЕЛТИРУВЧИ АЁЛ” МАЪНОСИНИ ИФОДАЛОВЧИ АТАМАЛАР ТИЗИМИДАГИ ӮРНИ ҲАҚИДА'

“ОНА” ЛЕКСЕМАСИНИНГ “ФАРЗАНДЛАРНИ ДУНЁГА КЕЛТИРУВЧИ АЁЛ” МАЪНОСИНИ ИФОДАЛОВЧИ АТАМАЛАР ТИЗИМИДАГИ ӮРНИ ҲАҚИДА Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
244
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Луғавий бирлик / фарзандларни дунёга келтирувчи аёл / луғат состави / инвариант луғавий бирлик / муқобил луғавий бирлик / супплетивлик / супплетив муносабат / гипоним(ик) / этимология ва б. / Lexical unit / “a woman who is one of the parents of children” / vocabulary / invariant lexical unit / functional-semantic equivalent / suppletiveness / suppletive relation / hyponymic / etymology / etc.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Бурҳонова, Д.И.

Мақолада вертикаль чизиқ қариндошликка қарашли “фарзандларни дунёга келтирувчи аёл” маъноси ва унинг ифода воситалари тизимида инвариант луғавий бирлик саналувчи “она” сӯзининг қариндошлик атамалари тизимига мансуб бошқа луғавий бирликлар билан супплетив муносабати ва унинг этимологияси ҳақида маълумот берилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ABOUT THE PLACE OF THE MOTHER LEXEMA IN THE SYSTEM OF TERMS THAT EXPRESSES THE MEANING OF "WOMAN WHO GIVES CHILDREN"

The article considers the plan of expressive means of the meaning of the female parent “she” (“mother”) in the Uzbek language, which refers to the plan of the content of the vertical line of kinship; its place is determined in relation to other functional-semantic equivalents in the paradigm of expressive means of “female parent”, as well as the etymology of the word “she”

Текст научной работы на тему «“ОНА” ЛЕКСЕМАСИНИНГ “ФАРЗАНДЛАРНИ ДУНЁГА КЕЛТИРУВЧИ АЁЛ” МАЪНОСИНИ ИФОДАЛОВЧИ АТАМАЛАР ТИЗИМИДАГИ ӮРНИ ҲАҚИДА»

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 3 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

"ОНА" ЛЕКСЕМАСИНИНГ "ФАРЗАНДЛАРНИ ДУНЁГА КЕЛТИРУВЧИ АЁЛ" МАЪНОСИНИ ИФОДАЛОВЧИ АТАМАЛАР ТИЗИМИДАГИ

УРНИ ХДКВДА

Бур^онова Д.И.

Мукимий номидаги Кукон давлат педагогика институти мустакил тадкикотчиси.

Мацолада вертикаль чизиц цариндошликка царашли "фарзандларни дунёга келтирувчи аёл" маъноси ва унинг ифода воситалари тизимида инвариант лугавий бирлик саналувчи "она" сузининг цариндошлик атамалари тизимига мансуб бошца лугавий бирликлар билан супплетив муносабати ва унинг этимологияси уацида маълумот берилади.

Таянч суз ва иборалар: Лугавий бирлик, фарзандларни дунёга келтирувчи аёл, лугат состави, инвариант лугавий бирлик, муцобил лугавий бирлик, супплетивлик,супплетивмуносабат, гипоним(ик), этимология ва б.

В статье рассматривается план выразительных средств значения родитель женского пола "она"("мать") в узбекском языке, которое относится к плану содержания вертикальной линии родства; определяется его место в отношениии других функционально-семантических эквивалентов в парадигме выразительных средств "родителя женского пола", а также и этимология слова "она"

Ключевые слова и выражения: Лексическая единица, "женщина, которая является одним из родителей детей", словарьный состав, инвариантная лексическая единица, функционально-семантический эквивалент, супплетивность, супплетивное отношение, гипонимический, этимология и др.

The article considers the plan of expressive means of the meaning of the female parent "she" ("mother") in the Uzbek language, which refers to the plan of the content of the vertical line of kinship; its place is determined in relation to other functional-semantic equivalents in the paradigm of expressive means of "female parent", as well as the etymology of the word "she"

Key words and expressions: Lexical unit, "a woman who is one of the parents of children", vocabulary, invariant lexical unit, functional-semantic equivalent, suppletiveness, suppletive relation, hyponymic, etymology, etc.

АННОТАЦИЯ

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 3 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

КИРИШ

Жахоннинг барча халклари тилларида "фарзандни дунёга келтирувчи аёл" маъносини билдирувчи лугавий бирлик "фарзандни дунёга келтирувчи эркак" маъносининг зид мукобили булиб, тил лугат составининг фаол катламига тегишли булади. М., Циз эрталаб туриб, дарров онасига разм солди.(Ойбек, Танланган асарлар).

Лисоний жихатдан мухим томони шундаки, деярли барча тилларда хам "она" тушунчасининг ифода плани мураккаб булиб, унинг парадигмаси бир неча лугавий бирликларни уз ичига олади. "Фарзандни дунёга келтирувчи аёл" маъноси инвариант семантик бирлик сифатида туркий тилларда хам бир неча мукобил лугавий вариантлар воситасида ифодаланган. Чунончи, туркий ёзма манбаларда, жумладан, М.Кошгарийнинг машхур "Девон-ул лугатит турк" асарида "фарандни дунёга келтирувчи аёл " маъносида апа (опа) сузи ва унга "ла" кушимчасини кушиш билан ясалган апалади сузи хакида маълумот учрайди [1, 19].

Шунингдек, мазкур комусий манбада "фарзандни дунёга келтирувчи аёл" маъносида араб тилидан узлашган ума сузининг ишлатилганлиги хам айтилади [2, 303]. Бу сузнинг бирлик шаклидаги ум, куплик шаклидаги уммахот мукобиллари Алишер Навоий асарлари тилида хам учрайди [3, 624].

В.В. Радлов лугатида "фарзандни дунёга келтирувчи аёл" маъносини ифодаловчи сузлар сифатида модар, мама, wawa кабилар хам келтирилиб, улардан "мама" мукобилининг "она кукраги, яъни эмчак" маъносида хам ишлатилиши алохида кайд этилади [4, 1975, 1911, 2048].

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Узбек тили ва унинг шеваларида "фарзандни дунёга келтирувчи аёл" маъноси она, эна,ойи, ая // оя, бува, диал. опа // апа, оча сингари бир катор сузлар ёрдамида ифодаланадики, уларнинг она мукобили адабий тил учун меърлашган инвариант, яъни доминант лугавий бирлик макомида лисоний расмийлашган. Шунингдек, ушбу маънонинг ифода планига хос юкоридаги парадигма араб тилидан узлашган волида, форс -тожик тилидан узлашган модар сузлари хисобига яна кенгаяди [5].

Узбек тилида она лексемаси куп маъноли лугавий бирликдир. Бу лексема "фарзандни дунёга келтирувчи аёл" инвариант маъносидан ташкари, куйидаги маъноларда хам кулланади:

а) "умуман фарзандли аёл";

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 3 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

б) "оила бошлиги", "тарбияловчи";

в) "аёллар исмига хурмат маъноси билан кушилувчи аффиксоид";

г) "бола туккан хайвон" ва б.

Узбек адабий тилида, юкорида хам айтилганидек, "она" лексемаси "фарзандни дунёга келтирувчи аёл" маъносида расмийлашган булса-да, фарзандлар томонидан айни шу маънодаги шахсга нисбатан ойи лексемаси ишлатилади; бадиий нуткда эса, бу маънода араб тилидан узлашган волида сузи меъёрий лугавий бирлик хисобланади [6, 180].

Узбек тилининг купгина шеваларида "фарзандни дунёга келтирувчи аёл" маъносида ая лексемаси хам ишлатиладики, у она, эна сузлари билан бир маънодош парадигмани хосил килади. Бу парадигма узбек тилининг купгина шеваларида ишлатилувчи бува, ая, оя, оча сингари лексемалар хисобига яна кенгаяди: она-эна-ая-оя-оча-бува.

"Фарзандни дунёга келтирувчи аёл" маъносининг ифода планини ташкил этувчи парадигматик каторнинг доминант лугавий бирлиги макомидаги она лексемаси семантик курилишида "жинсга хос фарк" семаси нейтраллашган бола сузи билан баркарор супплетив алокада мазкур суз билан гипонимлик (вертикаль чизик кариндошлик маъносига кура) ва гетеронимик муносабатларга киришади: гетеронимик муносабат таъсирида "она-бола" жуфт сузи хосил булади. Шунингдек, она лексемаси кучли ассоциация таъсирида ота сузининг баркарор супплетив мукобили характерида мазкур суз билан гетеронимик муносабатда блиб, "ота-она" жуфт сузининг постпозитив корреляти характерини касб этади.

"Она" лексемаси кучсиз ассоциация таъсирида хола (она, хола), тога(она, тога сузлари билан хам гипонимик характердаги супплетив муносабатда булади. Чунки хола, тога сузлари гипонимик муносабатга кура она сузи билан бир функционал-семантик микросистема дирасида булади.

Она сузининг ота сузи билан гетеронимик муносабатидан ташкил топувчи "ота-она" жуфт сузи "фарзандларни дунёга келтирувчи шахслар" маъносидан ташкари, "оилани бошкарувчи икки жинсга хос шахслар", яъни "эр-хотин" жуфт сузи англатган маънони хам билдирадики, бу маъно билан мазкур лугавий бирликлар (она, ота) кариндошликни билдирувчи лугавий-маъновий майдон доирасидан четга чикади, никох билан боглик шахслароаро ижтимоий якинликни билдирувчи лугавий-мазмуний майдон ихтиёрига утади.

Энди бир неча суз "фарзандни дунёга келтирувчи аёл" инвариант маъносидаги "она" лексемасининг этимологияси хакида. Мазкур суз

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 3 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

умумтуркий эмас, у кадимги лотин тилида "аёл", яъни "хотин" маъносидаги генъ сузи билан этимологик боглиликка эга. "Аёл"("хотин") маъноси гот тилида gino, gens сузлари билан ифодаланадики, бу сузлар санскрит (кадимги хинд) тилидаги айни ана шу маъноларда ишлатилувчи jani, gna сузларининг фонетик вариантларидир. Бу сузлар "она" маъносида кддимги рус тилида genna, эски славян тилида zena (жена) сузлари билан хам этимологик умумийликка эгадир. Ана шу далиллар асосида айтиш жоизки, узбек тилидаги "она" сузининг фонетик мукобили булган "эна" умумбашарий лугавий бирлик сифатида юкорида айтилган санскрит, лотин, гот, эски славян, кадимги рус тилларида "она" маъносида ишлатилган юкоридаги сузлар билан генетик умумийликка эга

Узбек тилидаги "фарзандни дунёга келтирувчи аёл" маносининг ифода планида инвариант саналувчи "она" лексемасининг фонетик мукобили булган "эна" сузининг юкоридаги тиллардаги шу маънони ифодаловчи лугавий бирликлар билан бир этимологик асосга эга эканлигини далилловчи лисоний шарт-шароитлар хам йук эмас, албатта.

"Эна" рус тилида "фарзандни дунёга келтиришда эркак кишига биологик жихатдан хамрохлик килувчи аёл" маъносидаги "жена" (бу суз "гена" сузи билан узакдош) сузига фонетик жихатдан жуда якин лугавий бирликдир. Чунки туркий тилларда ж — й товуш алмашуви конуний фонетик жараён хисобланади: жена — йэна. Негаки узбек тилининг айрим шеваларида (масалан, Тожикистоннинг лакай узбеклари шевасида, шунингдек, Конибодом туманининг Кучкак кишлок шевасида "эна" "йэна" шаклида талаффуз килинади) "й" товушли сузлар "ж"товушли сузлар билан талаффуз килинади: йуц - жуц, юр - жур каби.

Узбек тилида "фарзандларни дунёга келтирувчи аёл" маъносида расмийлашган "она" сузининг "эна" мукобили гот, санскрит, эски славян, кадимги ва хозирги рус тилларидаги айни шу маънодаги юкорида келтирилган сузлар билан муштарак этимологик манбага эга булгани учун, умумбашарий, яъни байналмилал характердаги лугавий бирлик хисобланади.

"Фарзандни дунёга келтирувчи аёл" маъноси форс-тожик тилига мансуб "модар " сузи билан хам ифодаланадики, бу суз этимологик жихатдан кадимги хинд-оврупо тилида "эмизувчи" маъносида пайдо булган "ma" узагидан таркалган matur (тожик тилида: модар) сузи билан богланади [7].

Айни ана шу фикрларга асосланган холда, проф. А.Бердиалиев хам "она" ("эна") сузининг этимологияси хакида "Подшо"ликка чек куйган "поччалар" (Хужанд: "Меърож", 2017) илмий-оммабоп рисоласида куйидагиларни ёзади:

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 3 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

"Эна (она) сузининг маъноси шу суз англатган тушунча (шахс, хайвон ва бошкалар)нинг вазифаси асосида вужудга келган. Бу вазифа тугиш ва тарбиялашдир. Она сигир, она йилци, она мушук ибораларининг маъносига эътибор беринг-а".

ХУЛОСА

Мазкур сузнинг рус тилидаги жена сузи билан этимологик муштараклиги хакида олим яна шуларни ёзади: "...эна ва жена сузларининг..хар иккиси ...грекча «гена»дан таркалган. Унинг эна (айрим шеваларда йена дейилади) шакли туркий тиллар учун, жена шакли эса, славян тиллари учун хосланган" А.Бердиалиев "гена" унсури билан боглик яна куйидагиларни кайд этади:

"Эна (гена) сузи семантик таркибида «бошлик» маъноси хам мавжуд. Бу маъно генерал сузида анчайин тиник ва кучли. Хдрбий унвонни билдирувчи бу калима оддий аскардан полковниккача белган харбий шахслар устидан бошчилик килиш маъносини англатади.

Эна_сузида эса, фарзандларга нисбатан «хоким»лик маъноси мавжуд. Тарихдан маълумки, кишилик жамияти шаклланган илк даврда оилани, жамоани бошкариш аёллар-оналар зиммасида булган, у матриархал давр деб аталган. Эрларнинг якка хукмронлиги (патриархал давр) кейин пайдо булган"

REFERENCES

1. Девону луготит турк. Индекс. Тошкент, 1970.

2. Девону луготит турк. Индекс. Тошкент, 1970.

3. Навоий асарлари лугати. Тошкент, 1972.

4. Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. T.IV. Ч.1. -С.-Пт., 1911.

5. Махмуд ^ошгарий лугатида "фарзандни дунёга келтириб, вояга етказувчи аёл" маъносида "ака", "аба" сузлари хам ишлатилган . "Тунгус- манчжур тиллари киёсий лугати"да ("Словарь тунгусо-манчжурских языков") мазкур маънода "мэмэ", "мамэнэ мэмэ > энэ" сузларининг ишлатилганлиги кайд этилади.

6. Узбек тилининг изохли лугати. Икки жилдлик. Ж.11. Москва, 1981.

7. Гухман М.М. Доиндоевропейские термины родства в германских языках // Памяти академика Н.Я. Марра. - М. - Л., 1978. -с.99.

8. Бердиалиев А. «Подшо"ликка чек куйган "почча"лар. Сузлар хаётидан лавхалар. Хужанд: "Меърож", 2017, 58-60 - б.

[8].

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.