Научная статья на тему 'Этико и семантическая интерпретация языковых единиц, выражающих концепцию слова «Дружба» на английском и узбекском языках'

Этико и семантическая интерпретация языковых единиц, выражающих концепцию слова «Дружба» на английском и узбекском языках Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
46
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
концепция / литература / повседневные отношения / дружба / любовь / благополучие / доброта / вежливость / щедрость / толерантность. / Concept / literature / daily relationships / friendship / love / well-being / kindness / politeness / generosity / tolerance.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Нилуфар Абдуназарова

В статье разъясняются лингвосемантические концептуальные особенности, связанные с выражением концепции человеческих эмоций в лексемах, таких как любовь, дружба, счастье, сердце, и их специфические этические (моральные) и семантические аспекты при реализации концепции «дружба». Художественная литература подчеркивает, что для укрепления счастья в повседневных отношениях должны быть определенные условия. Он включает такие качества, как дружба, любовь, процветание, доброта, вежливость, щедрость и терпимость.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Ethical and semantic interpretation of languages under the concept of “Friendship” in english and uzbek languages

This article explains the linguo-semantic conceptual features associated with the expression of the concept of human feelings in lexemes such as love, friendship, happiness, heart and soul, and their specific ethical (moral) and semantic aspects in the implementation of the concept of “friendship”. Fiction emphasizes that there must be certain conditions to strengthen happiness in everyday relationships. It includes such qualities as friendship, love, prosperity, kindness, politeness, generosity, and tolerance.

Текст научной работы на тему «Этико и семантическая интерпретация языковых единиц, выражающих концепцию слова «Дружба» на английском и узбекском языках»

Жамият ва инновациялар -Общество и инновации -Society and innovations

Journal home page: https://inscience.uz/index.php/socinov/index

Ethical and semantic interpretation of languages under the concept of "Friendship" in english and uzbek languages

Nilufar ABDUNAZAROVA1

Kokand State Pedagogical Institute

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Article history:

Received April 2021 Received in revised form 20 April 2021 Accepted 15 May 2021 Available online 25 June 2021

Keywords:

Concept,

literature,

daily relationships,

friendship,

love,

well-being,

kindness,

politeness,

generosity,

tolerance.

This article explains the linguo-semantic conceptual features associated with the expression of the concept of human feelings in lexemes such as love, friendship, happiness, heart and soul, and their specific ethical (moral) and semantic aspects in the implementation of the concept of "friendship". Fiction emphasizes that there must be certain conditions to strengthen happiness in everyday relationships. It includes such qualities as friendship, love, prosperity, kindness, politeness, generosity, and tolerance.

2181-1415/© 2021 in Science LLC.

This is an open access article under the Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)

Инглиз ва узбек тилларида "Дустлик" концептини ифодаловчи тил бирликларининг этик ва семантик талцини

_ АННОТАЦИЯ_

Калит сузлар:

Концепт,

адабиёт,

кундалик муносабатлар,

дустлик,

мех,р-мух,аббат,

фаровонлик,

яхшилик ;илиш,

тарбиялилик,

сахийлик,

багрикенглик.

Мазкур ма;олада "дустлик" концептини жорий ;илишда мех,р мух,аббат, дустлик, бахт, ;алб-юрак каби лексемаларда инсон х,ис-туйгулари тушунчасининг ифодаланиши билан боглик; лингвосемантик концептуал хусусиятлар ва улардаги узига хос этик (ахло;ий) ва семантик жих,атлар тал;ин этилади. Бадиий адабиёт, кундалик муносабатларда бахтни мустах,камлаш учун айрим шартларнинг булиши лозимлиги таъкидланади. Бунда дустлик, мех,р-мух,аббат, фаровонлик, яхшилик ;илиш, тарбиялилик, сахийлик, багрикенглик каби хислатлар кузда тутилади.

Lecturer, Kokand State Pedagogical Institute, Kokand, Uzbekistan.

Science

Этико и семантическая интерпретация языковых единиц, выражающих концепцию слова «Дружба» на английском и узбекском языках

Маълумки, "Webster" лугатида вербал сузи бешдан ортик лексик-семантик ва грамматик маъноларда берилади. Масалан, "тасаввурни сузлар маъноси оркали ифода этиш; тушунча ва асосларни фа;атгина сузлар оркали аниклаб бериш; нут;ни ёзма шаклдан кура огзаки ифода этиш; таржимани огзаки сузлар оркали ифодалаш; грамматик жихатдан эса от, сифатва феълликхусусиятларига эгалиги"кабилар.

Концептни урганиш учун зарур булган асосий тушунчалар унинг вербал хусусиятлари булиб, улар С.Г. Воркачев, Л.Э. Кузнецова, Г.В. Кусов, Д.Ю. Полиниченко, М.А. Хузова, Л.Л. Нелюбин, А.В. Кунин ва В.Г. Гак каби олимларнинг ишларида уз аксини топганлиги диссертацияда тал;ин этилган. Масалан, хал; огзаки ижоди шаклида юзага келган, паремиологиянинг урганиш объекти хисобланган, авлоддан авлодга инсон сузлашуви оркали кучиб келаётган ва кейинчалик ёзма адабиётда янада ривожланиб, ихчам, киска ва содда хамда мазмунли, манти;ий жихатдан умумлашган, "куйма фикрлар" (маълум грамматик "колипга" солинган манти;ан мазмун мохияти уткир-таъсирли фикрлар - паремиялар) асосида юзага келган ма;ол, матал ва афоризм каби хикматли ибораларни тахлил ;илиш мумкин. Паремиологияда "куйма" фикрни ифодаловчи энг майда бирлик паремия деб номланади. Бу хакда диссертацияда батафсил маълумот берилган.

Паремиологик лугат ва бадиий асарларда икки шахс мехр-мухаббати ха;ида хикматлар (паремиялар) акс этади. Масалан: Мухаббатда куз булмайди, юрак булади. Мухаббат кузда булмайди, юракда булади. Инглиз тилида: Love is blind; Love is never without jealousy; Love will creep where it may not go; Love loughs at locksmiths; There is not one to be had for love or money.

Кузатишлар шуни курсатадики, хар иккала (инглиз ва узбек) тилининг паремиологик фондида дустлик билан ботли; паремиялар катлами умумийликка, универсалликка эга. Бу катлам асосан ма;ол шаклидаги хикматлар булиб, улар купинча хар иккала тил семантикаси, хатто, синтактик структураси учун хам деярли мос келади. Мисол тари;асида киёслаш учун яна инглиз ва узбек тилида кулланилган куйидаги паремияларни келтириш мумкин: The best of friends must part; Энг яхши дустлар хам ажрашмокдиги мукаррар. A, friend to everybody is a friend to nobody; Х,аммага дуст булган, %еч кимга дуст булмайди. Friendship is not to be bought at a fair; Дустликни бозордан сотиб

АННОТАЦИЯ

Ключевые слова:

концепция,

литература,

повседневные отношения,

дружба,

любовь,

благополучие,

доброта,

вежливость,

щедрость,

толерантность.

В статье разъясняются лингвосемантические концептуальные особенности, связанные с выражением концепции человеческих эмоций в лексемах, таких как любовь, дружба, счастье, сердце, и их специфические этические (моральные) и семантические аспекты при реализации концепции «дружба». Художественная литература подчеркивает, что для укрепления счастья в повседневных отношениях должны быть определенные условия. Он включает такие качества, как дружба, любовь, процветание, доброта, вежливость, щедрость и терпимость.

олиб булмайди, Better an open enemy than a false friend"; "Х,ийлагар дустдан, щщщй душман афзал - Greater love hath no man than this, that a man lay down his life for his friends" "Бир -бирлари учун курбон булишдан купроц мухаббат булмайди кабилар шулар жумласидандир.

Инглиз адабиётида happiness (бахт) концептининг узига хос туйгу муносабатларида вербаллашувни кузатиш мумкин. Инглизларда happiness (бахт) концептининг инсон такдири, унинг бахт-саодатга эришиши узгалар бахти хисобидан булмаслиги, калбаки бахтнинг хеч кимга керак эмаслиги мухим урин эгаллайди. Масалан, Your unselfishness cannot entirely comprehend how much my mind has gone on this; but, only ask yourself, how could my happiness be perfect, while yours was incomplete?

Инглиз адабиётида бундай мисолларни куплаб куришимиз мумкин. Жумладан, инглиз ва узбек тиллари адабиёти маколларида (паремияларида) happiness (бахт) туйгуларга хос хусусуят мухим урин эгаллагани кузатилди. Саломатлик шундай бахтки, уни хеч кандай бойликка тенглаштириб булмас-лигини барчамиз тугри англаймиз. Бу хакда инглиз ва узбек тилларида куп-лаб маколлар мавжуд: Happiness is something to do,, something to love, some-thing to hope for... Health is better than wealth. Health is not valued till sickness come. Happiness takes no account of time. Узбек тилида эса куйидагича. Бемор тузалгиси келса, табиб уз оёти билан келар. Бахтсизнинг бурни цонар, огзи ошга етганда. Бу паремияларда "бахт" омад туйгусига ухшатилади. К,алб-юрак лексемасида инсон туйгулари жойлашган жой-урин, инсонга маълум даражада мойиллик, хамдардлик билдириш, кайгуга шерик булиш; хаётий мухим ёки ундан хам кимматрок тушунчаларга, матонат ва жасорат каби инсоний туйгуларга эга булган вербал маънолар ифодаланади: I know Marianne's heart: I know that she dearly loves me, and that I shall not be the last to whom the affair is made known, when circumstances make the revealment of it eligible.

Узбек тили бадиий матнларида юрак концептига хос ментал маънолар инглиз тилидан фаркли равишда калб, кунгил, дил каби лексемалар оркали хам ифодаланади: Масалан, Хумоюннинг цалбида суниб цолган гузаллик туйгусини шу щз бирдануйготиб юборди, Хумоюн нима щлиб булса хам уни яна куришга харакат цилди. Куриниб турибдики, инсон к,алби,дили лексемалари "юрак" концепти ментал маъноларига мос келади ва инсон хис-туйгусига хос кадриятларни ифодалайди.

"Дустлик" концептини реализация килишда мехр мухаббат, дустлик, бахт, калб-юрак каби лексемаларда инсон хис-туйгулари тушунчасининг ифодаланиши билан боглик лингвосемантик концептуал хусусиятлар ва улардаги узига хос этик (ахлокий) ва семантик жихатлар хам талкин этилади. Инсон туйгуларига муносабат, аникроги, уларни тушуниш инсон маънавий тушунчаларининг мавжудлигини аникловчи хусусиятлар деб каралади. Бу эса инсон туйгулари концептини семантик тахлил килиш эхтиёжини тугдиради. Бундан максад "унинг дистинктив белгиларини аниклаш, чунки бу белгилар унинг предмет сохаси чегараларини, иерархик системалашни амалга оширадиган мухим (эссенциал) белгиларни кайд килиш имконини беради". Маълумки, инсон туйгулари табиатан турлича булади. Жумладан, мухаббат концепти шулардан биридир. М.М. Маковскийнинг лугатида Love - мухаббат концептининг этимологик маънолари асосан "богланиш", кисман "йигиш, интилиш", шунингдек, "сехргарлик, сехр килиш, олов, сув, суюклик, харакат" каби илохий оламдаги барча унсурлар билан богланган булади, деган изохлар хам мавжуд. Чунончи, мехр-мухаббат концептига хос хистуйгуларнинг узаро мунсабати талкинида эркак ва аёл уртасидаги оилавий муносабат инсонга хос туйгуларининг типик намунасидан бири сифатида хам кузатилади. Инсондаги турли туйгуларининг акс этишида, айникса,

концептуал ва семантик белги орасида богланиш борлиги сезилади. Чунончи, дустлик туйгусининг ядроси мухаббат хисобланади. Бир-бири билан хурмат асосида танишишга муяссар булган эркак ва аёл уртасидаги ахиллик, як;инлик, мехр мухаббат ана шу дустлик туфайли пайдо булади. Масалан, инглиз тилида My friend is died, my neighbor is died, my love, the darling is my soul, is died it is the inexorable consolidation and perpetuation of the secret that was always in that individuality, and which I shall carry in mine to my life's end. Узбек тилида эса куйидагича, Саодат шахарда к;олди. Мен к;ишлок;к;а кетдим. Кетдим-у, шахарда юрагимнинг бир парчаси узилиб ;олгандек булди. Кунлар утиб уша дустлик мухаббатнинг дебочаси эканлигига и;рор булдим. Келтирилган мисолларда нафа;ат дустлик, балки юрак концептининг мухаббат туйгуси билан ало;адорлиги хам сезилади. Бу холат матндаги "шахарда юрагимнинг бир парчаси узилиб ;олгандек булди" ;исмда акс этган. Бу бирикмада "юрагимнинг бир парчаси" "мухаббатимнинг бир парчаси узилиб ;олгандай булди" каби прагматик маъно хам англашилади. Лекин дустликдаги мехр-мухаббат бир неча киши уртасида шаклланиши мумкин. Икки жинс уртасидаги мухаббат эса фа;ат эркак ва аёл уртасидагина содир булади. Демак, эркак ва аёл уртасидаги оилавий муносабат билан дустлик концепти уртасида ало;адорлик мавжуд булса-да, узига хос фар; хам сезилади. Р.Г. Апресяннинг "Любовь. Этика; Энциклопедический словарь" номли лугатида "дуст" ёки "дустлик" лексемаси грек-лотин тилидаги "дуст" - "amicitia" "мухаббат" - "amor" ор;али уз мазмунига эга булади. "Узбек тилининг изохли лугат"да эса "дуст" форс тилида -шаф;атли урто; ёр, ошна, махбуб(а) деган маъноларни англатади. Бунда дуст концепти куйидаги семантик маъноларни ифодалаган: 1. Царашлари, дили, иш фаолияти я;ин булган, ино;лик, ахиллик билан богланган икки ёки ундан орти; кишининг хар хил муносабатда булиши, яъни чин дуст, ;адрдон дуст, ;иёматли дуст, вафодор дуст каби семантик маъноларни ифодалайди. 2. Я;ин, таниш,ошна каби маънолар англашилади. Шу уринда, энг аввало, сунгги бир неча юз йилликлар давомида инглиз тилида friend сузи билан содир булган семантик узгаришларни ;айд этиш зарур. Жумладан, companion, comrade, crony, associate кабиларни мисол ;илиб курсатишимиз мумкин. Дустлик ха;ида мустахкам доимий муносабат сифатидаги тасаввур (friendship) инглиз-америка маданиятида янги инсонлар билан танишишнинг янги идеалига жой бушатиб берди. Америкаликларга хос булган "тез ё;иш" ва "унутиш" усуллари дустлик тугрисидаги эски классик тасаввурларга мос келмайдиган хусусиятлардир. Илгари friend сузи билан берилган маънолар эндиликда "close friend" ёки 'best friend" суз бирикмалари ёрдамида, худди шу сузнинг дастлабки маъносини химоя ;илгандек ифода этилмокда. Дустликка нисбатан доимий нарсадек муносабатда булиш купинча swearing (;асам) ёки vowing (ваъда) сузлари билан бирга ишлатиладиган eternal friend бирикмасида акс эттирилган. Бу ерга steady friendship ва constant friendship, шунингдек faithful friend, steadfast friend, old friend сингари бирикмаларни хам киритиш мумкин. Шунингдек, "дустлик" концептидаги узаро ахиллик, бошга тушган кулфатлар жараёни билан ботли; синовларда ёрдам кулини чузиш каби бир ;анча маънолар ма;ол ва фразеологизмларда уз аксини топган. Масалан, A friend in need is a friend indeed, A friend is never known till a man have need, сингари. Авваллари мазкур концепт дустлар севимлилиги, яъни мехр-мухаббат билан ботланган булишини назарда тутган булса, хозирги пайтда дустлик кувонч, рохат багишлашини хам ифодалайди. Бизнинг тушунчамизда "friend" концептида "огайничилик" томонга бироз семантик узгариш содир булган, бундай шароитда куп friends (дустлар)га эга булиш нормал холат хисобланади. Friendship концептига хос булган бу холат инглиз-америка жамиятида содир булаётган узгаришлар, улар хаётининг жадаллиги, шахсий муло;от учун

вакт етишмаслиги билан ботлик. "To make friends" бирикмаси дустлашиш маъносида хам ишлатилади. Шу каби "Just stood friends" ибораси хам эътиборга лойик. Бунда жанжалдан сунг ярашиб дуст булиб колиш каби маъно ифодаланади. Мазкур иборалар асосида Friend маъноси кенгайиб Friendship концептига хос хусусиятлар юзага келаган. Узбекларнинг онгида дустлик концептининг мундарижавий минимуми узаро инсоний муносабатлар, маънавий якинлик, кизикишларнинг умумийлиги, хурмат, мехр - окибат ва хоказолар тушунилади. Узбек тилида кишиларни бирлаштирувчи куч сифатида дустлик хар доим мухим ижтимоий-ахлокий кадрият хисобланади. Кенг маънода дустлик тушунчаси бугунги кунда социал муносабатлар шахслараро муносабатларни хам англатади. Тури хозирги вактда халкаро муносабатларда бу мазмун иккала тилида хам мавжуд. Инглиз ва узбек тилларида инсон туйгуларини ифодаловчи тушунчалардан бири happiness (бахт) лексемаси саналади. Бахт лексемаси алохида концепт сифатида узига хос инсон туйгуларини англатса-да, мухаббат, шодлик, кувонч, бахтиёрлик, дустлик туйгулари билан хам ботланади. Этимологик лугатлардаги тавсифга кура, happiness лексемасининг узаги "hap" (ходиса, омад) дан хосил булган Шунингдек, "hap"инглиз тилига скандинаф тилидан кириб келганлиги кайд этилган. Узбек тилининг изохли лугатида бахт концептига хос семантик маъно аслида форс тилидан олинган булиб, насиба-улуш маъносини англатиб келади. Маълумки, бахт концепти мазмунида инсон учун кадр-кийматга эга булган туйгу ётади. Бахт концептида бахтсизлик, яъни карама-каршилик (дуаллик) каби маъно хам мавжуд. Бахтсизлик бахтнинг акси сифатида намоён булади. Инглиз ва узбек отзаки нущида One happiness scatters a thousand sorrows, Unhappiness can be abridge to happiness,бахт инсонга омад, бахтсизлик эса кулфат келтиради, деган ибора бор. Омадсизлик маъноси инглиз тилида Unhappiness атамаси билан ифодаланади. Лугавий изохлар ва компетент-дефиницион тахлил шуни курсатадики, бахт инглизча happiness дейилади. Юкорида кайд этилган мисолдан сезиладики, омадсизлик бахтсиз ходисадир. Бунда кутилмаган кунгилсизлик намоён булади. Бадиий адабиёт, кундалик муносабатларда бахтни мустахкамлаш учун айрим шартларнинг булиши лозимлиги таъкидланади. Бунда дустлик, мехр-мухаббат, фаровонлик, яхшилик килиш, тарбиялилик, сахийлик, багрикенглик каби хислатлар кузда тутилади. Бахт концептига хос бундай туйгулар инглиз тили материалларида мавжуд. Then, all the good you bring to him, all the relief, all the happiness you bring to him, begin.Mr. Stryver having made up his mind to that magnanimous bestowal of good fortune on the Doctor's daughter, resolved to make her happiness known to her before he left town for the Long Vacation.

Дустликконцепти, бошка концептлардан фаркли уларок, аксиологик, яъни инсонни бахоловчи тушунча сифатида каралади. Дустлик концептининг лексик-семантик макомини аниклашда баъзи иккиланишларга дуч келинди. Чунончи, дустлик концепти, бир томондан, лисоний шахс коммуникатив муносабати характерини, бошка томондан эса, мохиятан мухаббат оркали уз эмотивлигини ифодалайди. Дустлик концепти этик ходиса деб характерланади. Талкин килинган турли хил дискурсларнинг (бадиий, фалсафий, этик, кундалик) тахлиллари асосида таъкидлаш мумкинки, дустлик концепти лексик-семантик белгисининг ядроси мухаббат хисобланади. Лекин дустликдаги мехр-мухаббат бир неча киши уртасида хам шаклланиши мумкин.

Шундай килиб, дустлик концептининг асоси узаро инсоний муносабатлар, маънавий якинлик, кизикишларнинг умумийлиги, хурмат, мехр - окибат ва хоказоларда намоён булади. Миллати, дини, иркидан катъий назар кишиларни бирлаштирувчи куч сифатида дустлик хар доим мухим ижтимоий-ахлокий кадрият хисобланиб колаверади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ:

1. Воркачев С.Г. Методологические обоснования лингвоконцептологии // Теоретическая и прикладная лингвистика. Межвузовский сборник научных трудов. Выпуск 3. Аспекты метакоммуникативной деятельности. - Волгоград.: 2002. -С. 39, 233.

2. Маковский М.М. Историко-этимологический словарь современного английского языка. - М.: Изд-во. Диалог, 2000. - C. 645.

3. Charles Dickens, A tale of two cities. Web site at http://www.planetpdf.com. - P. 331.

4. Апресян Р.Г. Любовь //Этика; Энциклопедический словарь - М.: 2001. - C. 245.

5. Кунин А.В. Англо-русский фразеологический словарь 1 том. - М.: СЭ, 1984. - C. 942.

6. Караматова К., Караматов Х.С. Proverbs, Маколлар, Пословицы. - Т.: Мехнат, 2000. - Б. 398.

7. Webster's - Webster's New World Dictionary of the American Language. - New York: Simant Schuster, Inc., 1984. - P. 1613.

8. Бердиёров Х., Расулов Р. Узбек тилининг паремиологик лугати. - Т.: Укитувчи, 1984. - Б. 288.

9. Узбек халк маколлари. - Т.: Шарк, 2000. - Б. 512.

10. Узбек тилининг изохли лугати. - М.: УЗСЭ, 1981. - Б. 632.

11. Longman Activator - Longman Language Activator. The World's First Production Dictionary. Ninth Impression. - H.: Longman, 1999. - P. 1587.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.