Научная статья на тему 'ОЛАМ АҲЛИ БИЛИНГИЗКИМ, ИШ ЭМАС ДУШМАНЛИҒ'

ОЛАМ АҲЛИ БИЛИНГИЗКИМ, ИШ ЭМАС ДУШМАНЛИҒ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

528
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
комиллик / Ҳақ / ҳақиқат / Фарҳод / Ширин / Искандар / Ойинаи Жаҳоннамо / Чин / Ҳиндистон / Юнонистон / Эрон / Жомий / халқлар дўстлиги / perfection / God / truth / Farhod / Shirin / Alexander / Mirror of the World / China / India / Greece / Iran / Jami / friendship of people

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Нодира Холиқова

Навоий халқлар дўстлиги ғоясининг улуғ куйчисидир. У халқлар дўстлиги ғоясини ―Фарҳод ва Ширин‖ достонида марказий масалалардан бири қилиб қўяди. Бу ғоя айниқса, достоннинг турли миллат вакилларига тааллуқли образларида ѐрқин ифодаланади. ―Хамса‖ таркибидаги ҳар бир достоннинг асосий ғояси инсон камолотидир. Шоир жамият ҳаѐтини синчковлик билан таҳлил қилар экан, инсоният тарихига назар ташлайди. Шу кузатишлар асносида ниятнинг эзгулиги, комиллик сари интилиш инсонни юксалтиришига ишора қилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Navoi is a great singer of the idea of friendship between peoples. He makes the idea of friendship between peoples one of the central ones in the epic "Farhod and Shirin". This idea is especially clearly expressed in the images of the epic belonging to different nationalities. The main idea of each epic in "Hamsa" is human perfection. The poet looks at the history of mankind, carefully analyzing the life of society. In the course of these observations, he indicates that a good intention, striving for perfection elevates a person

Текст научной работы на тему «ОЛАМ АҲЛИ БИЛИНГИЗКИМ, ИШ ЭМАС ДУШМАНЛИҒ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 2 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 ОЛАМ АХЛИ БИЛИНГИЗКИМ, ИШ ЭМАС ДУШМАНЛИГ

Нодира Холикова

Тошкен вилояти Чирчик давлат педагогика институти nodira.79@inbox.ru

АННОТАЦИЯ

Навоий халклар дустлиги гоясининг улуг куйчисидир. У халклар дустлиги гоясини "Фарход ва Ширин" достонида марказий масалалардан бири килиб куяди. Бу гоя айникса, достоннинг турли миллат вакилларига тааллукли образларида ёркин ифодаланади. "Хамса" таркибидаги хар бир достоннинг асосий гояси инсон камолотидир. Шоир жамият хаётини синчковлик билан тахлил килар экан, инсоният тарихига назар ташлайди. Шу кузатишлар асносида ниятнинг эзгулиги, комиллик сари интилиш инсонни юксалтиришига ишора килади.

Калит сузлар: комиллик, Хдк, хакикат, Фарход, Ширин, Искандар, Ойинаи Жахоннамо, Чин, Х,индистон, Юнонистон, Эрон, Жомий, халклар дустлиги.

Nodira Kholikova

Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent region nodira.79@inbox.ru

ABSTRACT

Navoi is a great singer of the idea of friendship between peoples. He makes the idea of friendship between peoples one of the central ones in the epic "Farhod and Shirin". This idea is especially clearly expressed in the images of the epic belonging to different nationalities. The main idea of each epic in "Hamsa" is human perfection. The poet looks at the history of mankind, carefully analyzing the life of society. In the course of these observations, he indicates that a good intention, striving for perfection elevates a person.

Keywords: perfection, God, truth, Farhod, Shirin, Alexander, Mirror of the World, China, India, Greece, Iran, Jami, friendship of people.

КИРИШ

Инсониятнинг бахтли яшаши йулидаги орзу ва максадларини куйлаган асарлар борки, улар мангу яшайди ва унинг кахрамонлари хам улмас булиб колади. Алишер Навоийнинг туркий халклар маънавий хазинасига кушган хиссаси бекиёсдир. Дунёда Алишер Навоий каби асарлари кенг таркалган, жахоннинг деярли хар бир чеккасида китобларининг нусхалари сакланаётган бошка бир ижодкорни учратиш кийин. Асарларнинг шаклан гузал ва баркамол, мазмунан пурхикмат ва сержило экани, хар бир ташбих ва образ заминида катта фалсафий хаётий тушунча мавжудлиги, хар бир мисра-байт эса неча маъни ифодалай олгани - булар барчаси Навоий асарлари умрбокийлиги нишонасидир.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Утган асрнинг 20-30 йилларидан бошлаб юртимизда Алишер Навоий ижодини чинакам илмий мезонлар асосида урганишга киришилди. Бу сохадаги дастлабки кадам сифатида Абдурауф Фитратнинг маколаларини курсатиш мумкин, кейинчалик С.Айний, В.Абдуллаев, Е.Э.Бертельс, Х,.Олимжон, Х.Зариф, П.Шамсиев, Н.Маллаев, И.Султон, АДаюмов, С.Ганиева, А.Хдйитметов, А.Абдугафуров, С.Эркинов, И.Хдккул, Н.Комилов, Ш.Сирожиддинов, Д.Юсупова сингари адабиётшунослар навоийшунослик тараккиётига алохида хисса кушдилар [1].

МУХОКАМА

Х,азрат Алишер Навоий асарлари ва кахрамонларининг юз йиллардан бери яшаб келаётганининг сири Х,азрати инсон булиб яратилмиш зотнинг асрлар утса-да, у даврда хам, хозир ва кейин хам маслагию матлаби муштарак -инсонийлик, комиллик ва хакикат эканидадир. Навоий асарларида акс этган комил инсон бу диний ва дунёвий илми мукаммал булган, Хдкни таниган шахсдир. Булар кимлар? Булар соф мухаббатни узида акс эттирган, маънавий такомилга эришган Фарход ва Ширин, Лайли ва Мажнун, одил подшох Искандар ва вафоли ёр Дилором, карамию саховати чексиз Хотами Тойлардир. Бири чин, бири арман, бири араб, бири юнон, бири хинд, яна бири форс миллатига мансуб бу кахрамонларни бирлаштириб турган восита максаднинг бирлиги, чин инсонийликдир. Инсониятнинг дахо шоири, мутафаккир Алишер Навоий асарларида тараннум этилган маънавий тамойиллар, эзгу гоялар барча халклар ва барча даврлар учун бирдай ахамиятлидир.

Аллакачонлар бизнинг онгу шууримизга миллий кахрамон, идеал образ, баркамол шахс киёфаси булиб урнашган Фарход, Ширин, Искандар, шох Нуъмон, Мехр, Сухайллар эришган мавкеи, ютуклари, инсонийлик мартабалари илм-маърифат билан чамбарчас богликдир. Фарходнинг барча диний-дунёвий фанларни узлаштириб булгач, хунар урганишга бел боглаши ва Корун, Боний, Моний каби даврининг етук усталаридан хунар сирларини кунт билан эгаллаши, айникса, уни Ширин яшаётган мамлакатда одамларнинг огирини енгил килиш учун тог казиб, сув чикаришда куллагани бизга ибратдир.

Навоийнинг кахрамонлари турли халкларга мансуб. Чин улкасининг фарзанди Фарход, арман гузали Ширинга кунгил беради. Араб элида огизга тушган афсонавий севги киссасига Навоий узбек тилида абадий хаёт багишлайди. Дилором Чин элидан, Жуна ва Масъуд Х,индистондан, Сухайл Ямандан, Фаррух Сарандиб (Шри Ланка)дан.

Навоий халклар дустлиги гоясининг улуг куйчисидир. У халклар дустлиги гоясини "Фарход ва Ширин" достонида марказий масалалардан бири килиб куяди. Бу гоя айникса, достоннинг турли миллат вакилларига тааллукли уч ижобий образ - Фарход, Ширин ва Шопур образларида ёркин ифодаланади. Уларнинг фаолияти, дунёкараши, орзу-интилиши бир-бири билан чамбарчас богланган. Маълумки, Урта Осиё халклари билан Кавказ, Хитой халклари ва бошка халклар уртасида жуда кадим замонлардан бошлаб дустона муносабатлар, иктисодий-маданий алокалар пайдо булган. Навоий асарларидаги халклар дустлиги мана шу реал замин асосида тугилган ва уни мустахкамлаш хамда кенгайтиришга каратилган эди. Шу билан бирга, Фарход, Ширин ва Шопур каби образлар, достонда кайси бир улка ёки халкнинг фарзанди сифатида тасвирланишидан катъи назар, улар инсонийликнинг энг яхши сифат ва фазилатларини тажассум этган кишилар булиб, барча халкларга манзурдир.

Навоий кадимий Юнон маданиятини, араб адабиётини, ^индистонни жуда яхши билган. Хусусан, Юнон мамлакатини кадимий маданиятнинг бешиги деб мадх этган. Унинг асарларида Клавдий Птолемей, яъни Батлимус, Арасту, Сукрот, Афлотун каби алломалар, Искандар каби подшох образлари катта уринни эгаллайди.

Навоий Хамсасининг юзага келишида Хитой маданияти, тили, тарихининг хам таъсири борлиги сезилади. Масалан, "Сабъаи сайёр" достонидла Эрон шохи Бахром сайёх Монининг кулида Хитойлик Дилоромнинг суратини куриб, уни яхши куриб колади ва уни Хитойнинг бир

йиллик хирожи хисобига сотиб олади. Хитой тарихига оид манбаларда чиндан хам Хитойда 7, 8, 9 асрларда тирик одамларни товар сифатида сотиш ва сотиб олиш ривожланган булгани маълум булади [2]. Яъни Навоийнинг ёзганлари тарихий асосга эга.

Алишер Навойи халклар дустлигини факатгини уз асраларида куйлаш билан чекланмаган. У уз даврининг буюк форс шоири Абдурахмон Жомий билан якин дустона алокада, устоз-шогирд макомида булган. Навоий уз "Хамса"сини айни шу устозининг матлаби билан ёзган дейилади.

Алишер Навоийнинг серкирра ижодида халклар, миллатлар уртасидаги дустлик ва хамкорлик мавзуси асосий уринлардан бирини эгаллайди. Шоир жахон халкларига мурожаат этиб, уларни бир-бирига кумакдош, елкадош, хамкор ва дуст булишга чакиради:

Олам ахли билингизким, иш эмас душманлиг, Ёр улунг бир-бирингизгаким, эрур ёрлиг иш.

Алишер Навоий асарларида кузга яккол ташланиб, барчага ибрат булгулик яна бир хусусият борки, у хам булса багрикенглик ва олижанобликнинг улугланишидир. Чунончи улуг шоир инсониятни жинси, ирки, миллати ёки диний эътикодига караб эмас, балки уларнинг хислатларига караб бахолаш лозимлигини таъкидлаб утади. Шунга биноан, Навоий асарларида хар хил ирк ва эътикодга мансуб кишилар куйланган, у уз кахрамонларини турли улка ва халкларнинг фарзандлари сифатида тасвирлайди:

Кунгулни олса малохат била тафовут йук, Хитойи улсину ё армани ва ё хинду. Хусн чун жилва килур, оку корада йук фарк, Кишига келса бало-хохи Хито, хохи Хдбаш. Мен тилаб хусн, вале шох тилаб аслу насаб Менга лули била хинду, анга кунгироту киёт...

Алишер Навоий турли халк ва миллат вакилларини самимият билан севади, уларни хурмат килади. Унинг кайси бир асарини олманг, турли халк вакиллари образига дуч келасиз, унда уларнинг дустлик, биродарлик гоялари жушкин ифода этилганлигини курасиз. Бу каби оташин мисраларда у халкларни бир-бирига якинлаштирувчи, тенгма-тенг куювчи белгиларга эътиборни жалб этади хамда инсонни ирки, элати, эьтикодига караб, унга турлича муносабатда булиш каби ёмон иллатларга карши курашади.

Бугун дунёда баъзи халклар, давлатлар ва миллатлар орасида булаётган турли можаролар, биродаркушлик урушларининг олдини олиш, халкларни дустликка чорлаш гояларини шоир олдиндан башорат килгандек туюлади. Миллати, элатидан катъи назар, барча инсон дунёда эркин яшаши керак деган гоя шоир ижодининг асосини ташкил этади.

Адолатли жамият, адолатли хукмдор гояси азалдан миллатлар орзуси булиб келган. Инсониятнинг буюк вакиллари Платон, Аристотель, Сукрот, Эразм Роттердамский, Абу Наср Форобий, Томас Мор, Вольтер, Никколо Маккиавелли, Томмазо Кампанелла уз шох асарларини айнан шу гояга багишлаганлар.

Шох Искандарнинг фаолиятини кайта куз олдимизга келтирайлик. Подшох отасидан унга тахт билан катта бойлик, мол-мулк, улкан мамлакат мерос колди. Искандар уни акл билан истифода килиш пайида булди. Тахтга утиргач, атрофига оз эмас, куп эмас, турт юз донишмандни йигди, уларнинг насихатига кулок тутиб давлат бошкарувини янгилади. Уларнинг маслахатига биноан мамлакатнинг мудофаа тизимини кучайтиришга уринди. Душманлар давлат чегараларига якинлашаётгани хакида хабар берувчи машхур Искандар кузгуси - Ойинаи Жахоннамони яратишни олимларга фармон берди. Денгиз ости сирларини билиш пайида булди. Тафаккур нури ила Искандар деворини куриб, жахолатнинг, ёвузликнинг йулини тусди. Улкани маърифат билан бошкаргани учун хам милоддан олдин яшаб утганига карамай, 3 минг йилдан ортик вакт утибдики, унинг номи тилдан-тилга утиб, афсонавий тарзда яшаб келмокда.

Адолатли подшо образини куйлаган Алишер Навоий уз достонларида маишату нафс амрига берилган подшохларни хам тасвирлаб беради. Булардан бири Бахромшохдир. Бахромшохнинг бутун лашкари билан узи туккан конлар гирдобида ер каърига кириб кетишини тасвирлайди ва бундай ишлардан четлашишга ундайди. Дархакикат, инсоннинг бахти унинг ватани билан чамбарчас боглик эканини хеч качон унутмаслигимиз даркор.

Хрзирги даврда инсоният олдида турган умумбашарий муаммолар ечими авваламбор инсоннинг маънавияти, маърифати ва соглом фикри билан бевосита боглик. XXI аср инсоният ва тамаддун олдида турган барча муаммоларни тафаккур кучи, узаро хурмат ва келишув йули билан хал килиниши лозим. Бу йул барча халклар ва миллатлар уртасидаги бахамжихатлик ва тенг хукуклиликка асосланган, шунингдек, умуминсоний хавфсизликка тахдид

солаётган кучларни бартараф этиш, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатларини таъминлайдиган истикбол йулидир.

Х,азрат Мир Алишер Навоийнинг инсоният бахт-саодати йулида яратган илмий-маънавий меросининг бугунги кун учун канчалик ахамиятли эканлигига эътибор каратар эканмиз, умумбашарий муаммоларни хал этиш, умумбашарий кадриятларни тиклаш ва ривожлантириш, хар томонлама уйгун ривожланган, фаол фукаролик позициясига эга булган шахсларни камол топтиришда инсоният тараккиётининг мухим омили эканини яхши тасаввур этамиз.

Дархакикат, утмишдаги буюк зафарлар ва дунёни лол колдирган марраларга орзу-ният килиш ёхуд хавасланиш билангина эришиб булмайди. Булар астойдил мехнат, интизом билан укиш, гайрат-шижоат билан кулга киритилишини узимизга ва ёш авлод онгига кайта-кайта сингдириш лозим. Ва яна дунё тажрибаси шуни курсатадики, билим олишдаги мунтазамлик ва укилганларни кайта мулохаза килиш, мустакил фикрлаш ва янгиликка интилиш туйгуси барча ютукларга эшик очади.

Инсониятнинг зулматдан кутулмоги, бахтга, саодатга етишмогининг кафолати, шаксиз, маърифатда эканлигини минг йиллар олдин айтган эди. Инчунин, улуг шоиримиз, миллатимиз фахри Алишер Навоий асарларини, улар яратган адабий кахрамонлар фаолияти синчиклаб кузатилса, билим олмокка даъват гояси энг куп тилга олингани равшан булади.

Утган асрда яшаб утган шоир Собир Абдулланинг мана бу сатрларини хар кандай укувчининг диккатини тортади, деб уйлаймиз.

Билмак Навоийни - бу зур маърифат нишони, Билмак Навоийни - бу юксакка элтар они. Билмак Навоийни - бу уз нафъи, йук зиёни, Билмак Навоийни - бу ойнаи жахони.

Устоз Иброхим Хдккул ёзганларидек, "Навоийни билиш маърифат, юксаклик ва жахонни куриш «хужжати»дир. Аммо Навоий ижодиётининг мохият ва рухоният оламига кириш, гузаллик сир-асрорини бахоли кудрат англаш осон эмас.

Навоийни англаш «макоми»га етиш том маъноси ила бир саодат. Факат бунга гоятда секинлик билан, нихоятда куп мутолаа ва мушохада ила, маълум бир хаёт тажрибасига эга булиш билан эришилади. Демокчимизки, Навоий ижодиётини шошилиб ёки кундалик хаёт ташвишларига кумилиб урганиш жуда кийин. Навоий хазратларининг ижод касрларига кириш - мукаддас бир ибодатгохга, улкан бир санъат масканига киришдек махсус тайёргарликни

талаб килади. Навоийнинг рухонияти шу кадар баланд, Навоийнинг тафаккур дунёси шу даражада теран ва махобатли.

Навоий меросини укиб-урганиш бундан ун йиллар мукаддам хам алохида тоифа ёки гурухнинг эхтиёжи эди. Бугун энди бутун бир миллатнинг эхтиёжига айланиб бораётир. Демак, миллат тафаккур мехнатини зиммасига олмокчи. Рухоният учун кайгурмокчи, узлигини танимокчи ва Ватан билан бир жону тан булиб яшамокчи. Бундан хар канча кувонса арзийди [3].

НАТИЖАЛАР

Алишер Навоий инсонийлик мохиятини унинг ижтимоий фаолиятида -жамиятда хар бир киши фойдали касб билан шугулланиши, халкка купрок манфаати тегишида, деб билади. Инсон халк гами билан яшаши ва иложи борича одамларнинг огирини енгил килиши, турмуши фаровон булишига кумаклашуви лозим, деб хисоблайди. Навоий инсонни камолот сари интилишга чорлайди, умр абадий эмаслигига бот-бот ишора килади ва шу боис хеч бир инсон уз хаётида пушаймон булмаслик учун эзгу ишларни амалга ошириши лозимлигини уктиради. Навоий асарлари бутунжахон мулкидир.

ХУЛОСА

Навоий ижодида хаётга мухаббат инсоннинг миллатидан, иркидан ва диний мансублигидан катъи назар, унинг кадр-кимматини улуглаш, халклар уртасида дустлик, биродарлик, тинчлик ва хамжихатлик каби эзгу гоялар билан сугорилган. Айникса, хозирги кунимизда турли минтакаларда руй бериб турган миллат ва элатлараро жанжалу можароларни олдиндан кура билган буюк Навоийнинг безавол угитлари инсоният тарихининг барча даврлари учун хамохангдир. Навоий инсонийлик, тинчликсеварлик, маърифатпарварлик гояларини юксак махорат билан тараннум этган улуг ижодкордир. Шу жихатдан у жахон адабиётининг ёркин сиймолари — Х,омер ва Данте, Рудакий ва Фирдавсий, Низомий ва Саъдий каторидан муносиб урин олган. Навоий асарлари бутунжахон мулкидир.

REFERENCES

1. Юсупова Д. Узбек мумтоз адабиёти тарихи (Алишер Навоий даври). - Т.: Akademnashr, 2013. Б. 11-13.

2. Хдйитметов А. Адабий меросимиз уфклари. - Т.: Укитувчи, 1997. Б. 69.

3. Хдккул И. Навоийни англаш. - Т.: Фан, 2007. Б. 4.

4. Холикова, Н. (2020). УЗБЕК МУМТОЗ АДАБИЁТИДА ХОТИН-^ИЗЛАР ОБРАЗИНИНГ БАДИИЙ ТАДРИЖИ (ШИРИН ОБРАЗИ МИСОЛИДА). Academic research in educational sciences, (3).

5. Kholikova, N. D. (2020). The genesis and poetic evolution of character Shirin. Alisher Navoi and the XXI centure.

6. Kholikova, N. D. (2020). The period of national awakening in uzbek poetry echo of the treasure voice of the nation. International Journal of Psychosocial Rehabilitation, 24(06), 4045-4054.

7. Kholikova, N. (2020). POETIC Features of Uzbek poetry of the national awakening period. Theoretical & Applied Science, (4), 615-623.

8. Sobitova, T. (2020). Alisher Navoiyning "Lison ut-Tayr" dostonida Tazod san'ati.

Academic Research in Educational Sciences, 1 (3), 495-503.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.