CC BY
16
УДК 811.352.3:81'373
ББК 81.602-3
Д 40
Джанкылыч Аднян
Аспирант кафедры русского языка и общего языкознания Кабардино-Балкарского государственного университета им. Х.М. Бербекова, e-mail: [email protected]
О способах образования адыгских онимов, обозначающих место, инструменты и вещественные наименования аффиксом и чередованием звуков АДЫГЭБЗЭМ АФФИКСКО, МАКЪ ХЪУЭЖЫНЫГЪЭКО ЩШШЭ, ГЭМЭПСЫМЭ, ХЬЭПШЫП ФОЩЫГЪЭЩЭХЭР КЪЫЗЭРЫЩЫХЪУ ЩШКГЭХЭР
(Рецензирована)
Аннотация:
Анализируется проблема способов образования различных частей речи, которая до сих пор привлекает внимание исследователей адыгских языков, в частности Х.Ш. Урусова, Ю.А. Тхаркахова и других. Однако остаются еще вопросы, которые требуют своего изучения. Выявляются новые способы образования слов в адыгских языках. Исходя из этого, акцентируется внимание на некоторых сторонах, позволяющих выявить новые, наиболее продуктивные способы образования слов. К сожалению, словообразовательные возможности адыгских языков не нашли полного отражения в существующих научных исследованиях по данной теме. Предпринимается попытка подробнее рассмотреть фонетические изменения в процессе словообразования. Результаты исследования могут быть использованы при изучении современного кабардино-черкесского языка и в лексикографической практике.
Ключевые слова:
Чередование звуков, словообразование, сложение корней, аффиксы, прилагательные, местность, орудие труда, предметы утвари, одежда, наречие.
Cankilic Adnan
Post-graduate student of the Kabardino-Balkarian State University named after Kh.M. Berbekov, e-mail: [email protected]
On ways of formation of the Adyghe onyms designating the place, tools and material names with an affix and sound alternation
Abstract:
The problem of ways of formation of various parts of speech in the Adyghe languages still draws attention of researchers of the Adyghe languages, in particular Kh.Sh. Urusov, Yu.A. Tkharkakhov, etc. However, there are still questions which demand the studying. New ways of word formation in the Adyghe languages are revealed. Proceeding from it, we focus our attention on some aspects that make it possible to reveal new, most productive ways of word formation. Unfortunately, word-formation opportunities of the Adyghe languages have not found full reflection in the existing scientific researches on this subject. We have made attempt to consider in more detail phonetic changes in word formation process. Results of our research can be used in higher institution course «Modern Kabardino-Circassian Language» and in a lexicographic grammar.
Keywords:
Sound alternation, word formation, addition of roots, affixes, adjectives, area, tool of labor, pieces of utensils, clothes, adverb.
Адыгэбзэм щы1эц1э къызэригъ-эхъу хабзэхэр грамматикэ тхылъхэм къы-щыгъэлъэгъуащ, ауэ щы1эц1эхэр иджы-ри къыщок1уэ абыхэм къащхьащык1ыу, щ1ып1эц1эрэ 1эмэпсэмэ-хьапшътыц1эрэ къагъэлъагъуэу. Дэ мы лэжьыгъэмк1э морфемит1 хъууэ макъ хъуэжынк1эрэ щы1эц1э, плъыфэц1э, наречиехэм къащхьащык1ыу щ1ып1эц1эрэ 1эмэпсэмэ-хьэпшыпыц1эхэр къызэрыхъу щ1ык1эхэр къэдгъэлъэгъуэнущ.
«Адыгэбзэм псалъэхэр зэщхьащок1 псалъэ лъэпкъыгъуэхэу: щы1эц1э, плъыфэц1э, бжыгъэц1э, глагол, причастие, наречие... Адыгэбзэм псалъэ лъэпкъыгъуэр т1ууэ зэщхьащыбгъэк1 хъунущ формэк1э - ц1эрэ (щы1эц1э, плъыфэц1э, бжыгъэц1э, ц1эпапщ1э) гла-голрэу» [1: 95]. Урыс Хьэтэлий апху-эдэу жи1э щхьэк1э щы1эц1эхэр ахэм къинэмыщ1у щ1ып1эц1эрэ 1эмэпсэмэ-хьэпшыпыц1эхэуи бгуэш зэрыхъуным и гугъу ищ1ыркъым.
«Адыгабзэм игущы1эгъэпсын
шъхьафэу, хэхыгъэу ш1эныгъэлэжьхэр къытегущы1эхэрэп. Научнэ грамматикэу ти1эхэм гущы1эгъэпсыным ехьыл1эгъэ 1офыгъохэр къыхагъэщхэ нахь, ч1ып1э хэгъэушъхьафык1ыгъэ ащарагъэубыты-рэп» [2: 34]. Щы1эц1э къэзыгъэхъу хабзэ и1эхэм щыщу иджыри къэс зи гугъу ящ1у, зэлэжьа псори адыгэ грамматикэ тхылъхэм къыщыгъэлъэгъуащ. Ахэр лексикэ-семантикэ къэхъук1эк1э, псалъэпкъ (лъаб-жьэ) зэпыувэк1эрэ, префикск1э, суффикск1э ик1и нэгъуэщ1 щ1ык1эк1э зэщхьащык1ыу аращ. А тхылъхэм аффикск1эрэ ик1и мор-фемэ хъуэжынк1э щы1эц1э, плъыфэц1э, бжыгъэц1э, наречие адыгэбзэм къызэ-ригъэхъум и гугъу щащ1ами, суффикск1э ик1и макъ хъуэжынк1эрэ щ1ып1эц1эрэ, 1эмэпсэмэ-хьэпшыпыц1эхэр къызэ-
рыхъухэм щытепсэлъыхьыркъым. Яковлев Н., Ашхамаф Д. сымэ зэдатха «Грам-
матика адыгейского литературного языка» тхылъым щы1эц1эм щытепсэлъы-хьу и1э щапхъэ 1ыхьэм аффикск1э е макъ хъуэжынк1э щ1ып1эц1эрэ 1эмэпсэмэ-хьапшыпыц1эхэмрэ къэгъэхъуным теухуа-уэ зыри иткъым [3: 206]. Абы къинэмыщ1у, Рогавэ Г.В., К1эрашэ З.И. сымэ зэдатха тхылъым «Морфология» 1ыхьэм хэту «группа (категория) человека и группа (категория) вещи» жи1эу къыхагъэк1 гупхэм-рэ «неопределенные формы и определенные формы, склонение имен существительных» жыхуи1эхэмрэ щы1эц1э, лексикэ, семантикэ разделхэм хэту щатепсэлъыхь мыхъумэ, адыгэбзэм макъ хъуэжынк1эрэ щы1эц1э къызэригъэхъум щхьэхуэу и гугъу щащ1ыркъым [4: 59-94].
Щы1эц1эхэм иджыри къэс нэхъ зыубгъуауэ тепсэлъыхьар Урыс Хьэтэлийщ. Абы щы1эц1эм теухуауэ мыпхуэдэу етх: «Предмет къэзыгъэлъагъуэ псалъэ лъэпкъыгъуэщ, лексикэ-грамматикэ ц1ыху класс / мыц1ыху класс категориер, бжыгъэ, падеж, грамматикэ категориехэр ик1и белджылыгъэ-мыбелджылыгъэ
категориехэр и1эу, синтаксисилъэныкъуэк1э къалэн зэхуэмыдэхэр-субъект, объект, предикат, определение, обстоятельствэ ихьу...» [5: 103]. Апхуэдэу Урыс Хьэтэлий егуэш ик1и щхьэхуэ-щхьэхуэу класификацэ ещ1 адыгэбзэм щы1эц1э къызэригъэхъу хабзэхэр. Лексикэ-семантикэ къэхъук1эк1э щы1эц1э къэхъуныгъэ: «пхъащ1э (глагол) - пхъащ1э (щы1эц1э), пщаф1э (глагол) -пщаф1э (щы1эц1э), н.» [5: 112]. Псалъэпкъ (лъабжьэ) зэпыувэкЬрэ щы1эц1э къызэрыхъур: джэдкъаз, выгу - вы + гу(ы), тхьэк1умэк1ыхь - тхьэк1умэ + к1ыхь, пхъащ1э - пхъэ + щ1э, къуэк1ып1э, лъакъуэрыгъъажэ, н.» [5: 112], Префикск1э адыгэбзэм щы1эц1э къызэрыхъур: «дэ + лъху = дэлъху». Суффикск1э щы1эц1э къызэрыхъур: «л1ы-гъэ, ц1ыху-гъэ, къуажэ-гъу, тхэ-к1э, тха-к1уэ, н.» [5: 113], «бзы-
пхъэ, хадэ-хэк1, къута-хуэ, бзыхьа-хуэ, сэ-шхуэ, п1эщхьа-гъ, бдзэ-жьей, гъу-сэ, псы-лъэ, мэшы-пкъэ, бжьа-хъуэ, джэдэ-щ, пщ1ыхьа-п1э, н.» [5: 114], «щхъуэнт1а-бзэ, щ1эры-пс, дахэ-к1ей, пщтыры-щэ, ц1ык1у-1уэ, н.» [5: 119]. Урыс Хьэтэлий псалъэ лъэпкъыгъуэ зэхуэмыдэхэм къатек1ыурэ суффикск1э плъыфэц1э къызэрыхъум щытепсэлъыхьк1э ахэр щы1эц1эм, глаголым, плъыфэц1эм, бжыгъэц1эм ик1и наречием суффикск1э къызэрытехъук1ыр тхууэ егуэш ик1и суффиксу зиц1э къри1уахэм щапхъэхэр къахуехь [5: 125-128].
Ищхьэк1э къэтхьа щапхъэхэмк1э, адыгэбзэ грамматикэм теухуауэ иджыри къэс ятха тхылъхэм языхэзми аффикск1э ик1и макъ хъуэжынк1эрэ щ1ып1эц1эрэ 1эмэпсымэ-хьэпшыпыц1эхэмрэ къызэрагъэхъум
зэрытемытхыхьар къэд^^элъэ^уащ.
Аффиксрэ макъ хъуэжынк1эрэ щ1ып1эц1э, 1эмэпсымэ-хьэпшыпыц1э, плъыфэц1э, наречие къызэригъэхъу щ1ык1эхэм дык1элъыплъынщ.
Урыс Хьэтэлий щ1ып1эц1э жи1эрэ и ц1эр къримы1уэу ик1и къыхэмыгыщхьэхук1ауэ, щапхъэ
къудейхэмк1э -щ-, -п1э- суффиксхэмк1э щ1ып1эц1э къызэрыхъур къегъэлъагъуэ: «хьащ1э-щ, джэдэ-щ, нэхуа-пЬ» [5: 115]. Абы «псалъэ мащ1э къызэрыхъу суффиксхэр» къыщигъэлъагъуэк1э,
адыгэбзэм 1эмэпсымэ-хьэпшыпыц1э къэзыгъэхъу суффиксхэми топсэлъыхь, ауэ ахэр щы1эц1э къызэрыгуэк1ыу къигъэлъэгъуа мыхъумэ, 1эмэпсымэ-хьэпшыпыц1э жи1эу и лэжьыгъэм къыщыхигыщхьэхук1ыркъым, псалъэм папщ1э: суффикс «дэ-д, н-тэ, -лъэ» жыхуи1эхэмк1э къэхъуа мыпхуэдэ псалъэхэр: «уа-дэ, 1э-дэ, джы-дэ, щхьэ-н-тэ, фошыгъу-лъэ» [6: 115].
Суффикск1э щы1эц1э къэхъуныгъэ жыхуи1э 1ыхьэм Урыс Хьэтэлий къыщихьа щапхъэхэм къищынэмыщ1ауи, -дж, н-джэ, джын, ку-хэми 1эмэпсымэ-хьэпшыпыц1э къыщагъэхъу адыгэбзэм, псалъэм папщ1э: сы + дж = сыдж, шэмэ + дж = шэмэдж,
гъу + н-дж = гъунджэ, пчы+пы + джын = пчыпыджын (мыдежым морфемищу псалъэ зэхэлъым къыхуэк1уащ), оды + джын = одыджын (адыгей) [6: 184], хьэ + ку = хьэку, жъо + ку = жъоку (адыгей) [6: 85]. Щапхъэхэм къэтхьахэм щыщу, сыдж 1эмэпсымэц1эр сын глаголым къытехъук1ащ, шэмэдж псалъэр шын глагол лъабжьэм епхьэл1э хъунущ. Пчыпыджынри япэм адыгэхэм зэрахьау щыта 1эщэ лЬужьыгьуэщ [6: 194.].
Урыс Хьэтэлий макъ хъуэжынк1э псалъэ къызэрыхъум «морфонологие зэхъуэк1ыныгы»-к1э йоджэ [6: 80]. Морфемэр ихъуэжурэ щы1эц1э къызэрыхъум ф1ыуэ ук1элъыплъмэ, абыхэм языныкъуэхэм макъ закъуэ ф1эк1а имыхъуэжу щы1эц1э къыщыхъу щы1эщ: «фонемэзешэ э-к1э иух псалъэ лъабжьэм (пычыгъуэ закъуэу щытмэ) э-к1э иухыу пычыгъуэ хъу суффикск1э псалъэ къыщыхъум деж лъабжьэ морфым пыт э-р а-м хуэк1уэ хабзэщ, щапхъэ: дзэ -дзэ + гуэ - дзагуэ, пэ - пэ + пц1э - папц1э, фэ - фэ + ф1э - фаф1э... Зэпыувэ лъабжьэ морфит1ым, дэтхэнэри пычыгъуэ закъуэрэ фонемэзешэ э-к1э иухыу щытхэм щыщу япэ итым э-р а-м хуэк1уэнк1э мэхъу: шэ + бзэ » ша-бзэ, вэ + к1уэ > > ва-к1уэ» [6: 80]. Урыс Хьэтэлий «морфонологическэ зэхъуэк1ыныгъэ»-кЪ еджэ щхьэк1э мыбдежым макъ хъуэжыныгъи, морфемэ хъуэжыныгъи, псалъэ хъуэжыныгъи щок1уэк1, уеблэмэ псалъэухар хъуэжа хъуауи жып1эфынущ. Ауэ апхуэдэм деж макъ закъуэ ф1эк1а имыхъуэжамэ, сытк1э еджэн хуей абы?! Сэ сызреплъымк1э, апхуэдэм деж зызыхъуэжахэм щыщу нэхъ ц1ык1ум и ц1эращ къи1уэн хуейр. Нэгъуэщ1у жып1эмэ, морфемэм хэт макъзешэм ф1эк1а зимыхъуэжауэ щы1эц1э къигъэхъуамэ, абы - макъ хъуэжыныгъэк1э, щы1эц1э къэхъуныгъэк1э деджэмэ, нэхъ къезэгъыу къызолъытэ.
Макъ хъуэжынкГэрэ щкшГэцГэ къызэрыхъур
Адыгэбзэм морфемэ зырызу щыТэцТитТ, щы1эц1эрэ глаголрэ, глаголрэ
щы1эц1эрэ, зэпыувэрэ япэ морфемэм пыт э-р а-м хуэк1уэурэ е морфемит1 нэхъыбэ хъууэ глаголрэ щы1эц1эм макъ хъуэжынк1эрэ щ1ып1эц1э къегъэхъу: а) Морфемит1ри щы1эц1эрэ, япэ итым «э» макъзешэ и1эм «а» макъзешэм хуэк1уэрэ щ1ып1эц1э къызэрыхъур: кхъэ + щхьэ = кхъащхьэ, пэ + щхьэ = пащхьэ, щхьэ + пэ = щхьапэ, гъуэ + нэ =гъуанэ, къуэ + пэ = къуапэ, ч1э + пэ =ч1апэ (адыгей), 1уэ + щхьэ = 1уащхьэ, хэ + п1э = хап1э, н.; б) япэ морфемэр щы1эц1эрэ ет1уанэр глаголу, япэ морфемэ э макъзешэк1э иухыр а макъзешэм хуэк1уэрэ щ1ып1эц1э къегъэхъу: хэ + сын = хасэ, хэ + дэн = хадэ, хьэ + сэн = хьасэ (адыгей), н. в) япэ морфемэр глаголрэ ет1уанэр щы1эц1эу щ1ып1эц1э къызэрыхъур: щ1эн + п1э = щ1ап1э, к1уэн + п1э = к1уап1э, шхэн + п1э = шхап1э, н.; г) морфемит1 нэхъыбэ хъууэ макъ хъуэжынк1э щ1ып1эц1э къегъэхъу глаголым ет1уанэ морфемэм къыхуэк1уа суффикс «н»-р пыхуу къэна «э» макъзешэр «а»-м хуэк1уэурэ, ет1уанэ псалъэр щы1эц1эу: ч1эхьэн + гъуэ = ч1эхьагъу (приход мыхьэнэ и1эу тыркум щыпсэу хьатыкъуехэм щызрахьэ), е + джэн + п1э = еджап1э, лъэ + сэн + п1э=лъэсап1э, те + йэн + п1э = тейап1э (тейап1э-р япэм гуэдз лъэсар щагъэгъун щхьэк1э ящ1у щыта щ1ып1эщ, псалъэр тыркум хьатыкъуейхэм зэрахьэ), н.
Макъ хъуэжынк1эрэ Гэмэпсымэ-хьэпшыпыц1э къызэрыхъур
Макъ хъуэжынк1рэ 1эмэпсымэ-хьэпшыпыц1эхэр щы1эц1ит1, щы1эц1эрэ глаголрэ, щы1эц1эрэ суффиксрэ, глаголрэ щы1эц1эрэ, глаголрэ суффиксрэк1э, морфемит1ым япэ итым э макъзешэк1э иухыр, макъзешэ а-м хуэк1уэурэ къегъэхъу: а) морфемит1ри щы1эц1эу къызэрыхъур: гъуэ + пэ = гъуапэ, фэ + щэ = фащэ, 1э + нэ = 1анэ, бэ + цэ = бацэ, н.; б) япэ морфемэр щы1эц1эу, ет1уанэр глаголу: 1э + дэн = 1адэ (адыгей), бэ + нэн = банэ, гуэ + хъуэн = гуахъуэ, кхъуэ + хьын = кхъуахь (адыгей), лъэ + фын = лъафэ, лъэ + хъэн = лъахъэ, кхъуэ+ фэн
= кхъуафэ, шэ + лъын = шалъэ, пэ + 1ун =па1уэ, щ1э + к1уэн = щ1ак1уэ, н.; в) япэ морфемэр глаголрэ ет1уанэр суффиксу глаголым «н» суффиксыр пыхурэ э макъзешэ морфемэм пытыр а макъзешэм хуэк1уэурэ: жьэн + пхъэ = жьапхъэ, (иу) цуэн + къэ = цуакъэ (адыгей) (иу)вэн + къэ = вакъэ (къэбэрдей), уэн + дэ = уадэ, хъэн + гъэ = хъагъэ, н.; г) япэ морфемэр щы1эц1эрэ, ет1уанэр суффиксу, щы1эц1эм къыпыт макъзешэ «э»-р макъзешэ «а»-м хуэк1уэурэ: пщэ + п1э = пщап1э, дэ + гъэ = дагъэ, н. д) морфемит1 хъууэ глагол закъуэм япэ морфемэу «э»-к1э иухыр «а»-м хуэк1уэурэ 1эмэпсымэц1э къегъэхъу: ф1э + нэн = ф1анэ, бэ + нэн = банэ, лъэ + фын = лъафэ, хъэ + гъэн = хъагъэ, мэс+ тэн = мастэ, бэ + тэн = батэ, н.
Макъ хъуэжынк1эрэ плъыфэц1э къызэрыхъур
Щы1эц1э е глагол морфемит1ым е глаголрэ суффикск1э къэхъунк1э хъунущ: а) щы1эц1э морфемэ закъуэрэ глагол морфемэ закъуэм щыщу, щы1эц1э япэ итым э макъзешэк1э иухыр, а макъзешэм хуэк1уэу, глаголым пыт «н» макъ дэк1уашэр пыхуурэ плъыфэц1э къегъэхъур: 1э + шэн = 1ашэ, лъэ + шэн = лъашэ, пэ + шэн = пашэ, 1э + хъуэн = 1ахъуэ, пхъэ + щ1эн = пхъащ1э, 1э + гъун = 1агъуэ, е + бгэн = ябгэ, лъэ + пц1ан = лъапц1э, н.; б) щы1эц1эрэ суффиксрэ плъыфэц1э къагъэхъуу: нэ + зэ = назэ, щхьэ + зэ = щхьазэ, пэ + къэ = пакъэ, жьэ + къэ = жьакъэ, пэ + гэ = пагэ, нэ + гъуэ = нагъуэ, н.; в) морфемит1 хъууэ глагол закъуэм япэ ит морфемэм и1э э макъзешэр а-м хуэк1уэрэ макъ хъуэжынк1э плъыфэц1э къегъэхъу: хуэ + бэн = хуабэ, , дэ + хэн = дахэ, гъуэ + зэн = гъуазэ, щ1э + лэн = щ1алэ, къэб + зэн = къабзэ, джэ + дэн = джадэ (адыгей), джэ + фэн = джафэ, зэ + дэн = задэ = зандэ, лъэ + лъэн = лъалъэ, лъэ + хъшэн = лъахъшэ, бзэ + джэн = бзаджэ, н.; г) т1ури щы1эц1эу, япэ итым къыпыт э макъзешэр а макъзешэм хуэк1уэрэ плъыфэц1э къегъэхъу: нэ + щхъуэ = нащхъуэ, н. д) т1ури глагол морфемэ
зырызыуэ япэ къихуэм и суффикс «н» макъ дэк1уашэр пымыхуу, ет1уэнэм и1эр пыхуауэ макъ хъуэжынк1эрэ плъыфэц1э къэхъун лъэк1ынущ: жъон + а + к1у = жъонак1у (адыгей) [19: 6], вэн + а + к1уэ = вэнак1у (къэбэрдей), бэн + а + к1уэ = бэнак1уэ, н.
Мыбы хуэдэ щШкГэхэмкГэ наречиер къэхъункГэ хъунущ
а) Щы1эц1эрэ суффиксрэк1э наречие къэхъун лъэк1ынущ. Морфемит1 хъууэ щы1эц1эрэ суффиксым япэ ит щы1эц1эр э макъзешэк1э иухыу а макъзешэм хуэк1уэрэ наречие къегъэхъу: п1э + лъэ = п1алъэ, пэ + сэ = пасэ, к1э + сэ = к1асэ, гъэ + блэ = гъаблэ, гъэ + тхэ = гъатхэ, н.; б) Глагол закъуэм япэ морфемэу э макъзешэк1э иухыр а макъзешэм хуэк1уэрэ наречие къегъэхъу: лъэ + гэн = лъагэ, лэ + жьэн = лажьэ, гъэ + сэн = гъасэ, лъэ + п1эн = лъап1э, жэ + гъуэн = жагъуэ, хуэ + бэн = хуабэ, бзэ + джэн = бзаджэ, мэ + щ1эн = мащ1э, н;. в) Морфемит1ри щы1эц1эу япэ итым къыпыт э макъзешэр а макъзешэм хуэк1уэурэ наречие къегъэхъу: гъэ + щ1э = гъащ1э, нэ + ч1э = нач1э (адыгей), нэ + щхьэ = нащхьэ (къэбэрдей), н.; г) Щы1эц1э морфемэ закъуэр глагол морфемэ закъуэм щыщу, щы1эц1э япэ итым э макъзешэк1э иухыр, а макъзешэм хуэк1уэурэ, глаголым пыт «н» макъ дэк1уашэр пыхурэ наречие къегъэхъур: бэ + шэн = башэ, щ1э + гъуэн = щ1агъуэ, н.
Морфемит1 ф1эк1амыхъууаффикск1э ик1и макъ хъуэжынк1эрэ адыгэбзэхэм щы1эц1э л1эужьыгъуэхэмщыщу щ1ып1эц1э, 1эмэпсымэ-хьэпшыпыц1э, плъыфэц1э, наречие къызэригъэхъур щапхъэхэмк1э къэдгъэлъэгъуащ ик1и ахэр иджыри къэсыху зэрагуэшам къыщхьэщык1ыу дгуэшыжащ. Глагол и лъэныкъуэк1э къулейуэ щыт адыгэбзэм, щы1эц1э и лъэныкъуэк1э къызэрык1эрыхуар
икъук1э къегуэуащ. Пасэм 1эмэпсымэ-хьэпшыпыц1эу лъэпкъым къигупсысахэм адыгэбзэк1э ф1эщыгъэц1эхэр ирату щытащ. Ауэ щызэпкърылъэлъа нэужьк1э лъэпкъыр технологиеми къык1эрыхуащ, ик1и гъащ1эм къыздихьа 1эмэпсымэ-хьэпшыпыщ1эхэр урысыбзэ е нэгъуэщ1 европей бзэхэм щызэрахьэ ф1эщыгъэц1эхэмк1э къагъэсэбэпу
щ1адзащ. Аффикск1э е макъ хъуэжынк1эрэ щ1ып1эц1э, 1эмэпсымэ-хьэпшыпыц1э, плъыфэц1э, наречие адыгэбзэм къызэригъэхъум пщ1эшхуэ и1эщ. Сыт щхьэк1э жып1эмэ, морфемит1 е нэхъыбэ хъууэ ахэр къэгъэхъунымк1э 1эмалыбэ адыгэбзэм зэрык1уэц1ылъыр утыку къитлъхьа хъуащ. Абык1э хьэпшыпыщ1э е 1эмэпсымэ къыщ1эк1агъащ1эхэм ф1эщыгъэц1э нэхъ тыншу етын 1эмалхэр къэунэхуауэ къызолъытэ. Псалъищк1э машинэ хьэлъэ зешэ жыт1эху макъ хъуэжынк1эрэ псалъэ зэхэлъу гу + бэ + шэн = губаш, ку + бэ + шэн = кубаш е аффикск1э бэ + шэ + гу = бэшэгу, бэ + шэ + ку = бэшэку жыт1эн 1эмалхэр къет ди бзэм. Псалъищк1э асфалт зыубэ машинэ е урысыбзэк1э «коток» жыт1эн нэхърэ макъ хъуэжынк1эрэ глаголрэ суффикс зэхэлъу убэн + тэ = убатэ жыт1эмэ ди бзэр нэхъ шэрыуэ хъунущ. Яужьрей илъэсхэм аффикс е макъ хъуэжынк1эрэ 1эмэпсымэц1э-хьэпшыпыц1эхэр лъэпкъым зэрыф1ащам ирителъхьэщ лъакъуэрыгъадэ машынэ, 1эрыгъадэ машынэ [7] псалъэхэмрэ щ1ы1э + лъэ = щ1ы1алъэ (холодильник) псалъэр. Адыгэбзэр щы1эц1э и лъэныкъуэк1э бей щ1ыжын щхьэк1э макъ хъуэжынк1эрэ щ1ып1эц1эрэ 1эмэпсымэ-хьэпшыпыц1э, плъыфэц1э, наречие адыгэбзэм къызэригъэхъум бзэрылэжьхэр нэхъ убгъуауэ телэжьыхьын хуейуэ къызолъытэ.
Примечания:
1. Урыс Хь.Ш. Адыгэ грамматикэ. Налшык: Эльбрус, 2001. 232 н.
2. Блипашаова М.Д., Шхалахова Р.А. Гущы1эгъэпсыным иупч1э ч1ып1эу бзэш1эныгъэм
щиубытрэм еплъык1эу фыря1эхэр // Вестник Адыгейского государственного университета. Сер. Филология и искуствоведение. Майкоп, 2016. Вып. 2. С. 33-38.
3. Яковлев Н.Ф., Ашхамаф Д. Грамматика адыгейского литературного языка. М.; Л.: Изд-во АН СССР, 1941. 464 с.
4. Рогава Г.В, Керашева З.И. Грамматика адыгейского языка. Майкоп: Краснодар. кн. изд-во, 1966. 463 с.
5. Урыс Хь.Ш. Адыгэ грамматикэ. Налшык: Эльбрус, 2001. 232 н.
6. Тхаркахо Ю.А. Адыгейско-русский словарь. Майкоп: Адыг. кн. изд-во, 1991. 304 с.
7. Таова А.Х. Некоторые вопросы функционального статуса русских заимствований в кабардинском языке // Вестник Адыгейского государственного университета. Сер. Филология и искуствоведение. Майкоп, 2008. Вып. 10. С. 72 - 75.
References:
1. Urys Kh.Sh. Adyghe Grammar. Nalchik: Elbrus, 2001. 232 pp.
2. Blipashaova M.D., Shkhalakhova R.A. The place of world formation in works of the Adyghe linguists // Bulletin of the Adyghe State University. Ser. Philology and the Arts. Maikop, 2016. Iss. 2. P. 33-38.
3. Yakovlev N.F., Ashkhamaf D. Grammar of the Adyghe literary language. M.; L.: Publishing house of the USSR AS, 1941. 464 pp.
4. Rogava G.V., Kerasheva Z.I. Grammar of the Adyghe language. Maikop: Krasnodar Publishing house, 1966. 463 pp.
5. Urys Kh.Sh. Adyghe grammar. Nalchik: Elbrus, 2001. 232 pp.
6. Tkharkakho Yu.A. Adyghe-Russian Dictionary. Maikop: Adyghe Publishing house, 1991. 304 pp.
7. Taova A.Kh. Some questions of the functional status of Russian borrowings in the Ka-bardian language // Bulletin of the Adyghe State University. Ser. Philology and the Arts. Maikop, 2009. Iss. 1. URL: http://vestnik.adygnet.ru/files/2009.1/815/taova2009_1.pdf (date of access: 26.04 2018)
