CC BY
8
ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ
УДК 821.352.3 ББК 83.3 (2Рос.Каб) Б 19
Баков Х.И. (Ба^уу Хъ.И.)
Доктор филологических наук, профессор, главный научный сотрудник сектора карачаево-черкесской литературы Института гуманитарных исследований КБНЦ РАН, e-mail: kbigi@mail.ru
ОСОБЕННОСТИ ОБРАЗНОЙ СИСТЕМЫ В ПОЭЗИИ КУРМАНА ДУГУЖЕВА (ДЫГЪУЖЬ КЪУРМЭН И УСЫГЪЭХЭМ Я ОБРАЗ УХУЭ^ЭХЭР)
(Рецензирована)
Аннотация:
Рассматриваются проблемы мастерства талантливого черкесского поэта Курмана Дугужева (1941-1984) на материале лирики. Впервые проведен анализ лиро-эпической поэмы «Танец Асхада» (1эсхьэд и къафэ), с помощью которого выявлены особенности ее композиции и сюжета. Особое внимание уделено вопросам новаторства поэта в использовании оригинальных изобразительных средств: эпитетов, сравнений, олицетворений, метафор. Выявлены основные мотивы лирики поэта, средства индивидуализации образов. Отмечается концепция «малой родины», истоки которой связаны с биографией поэта, с его творческой индивидуальностью. Результаты наблюдений над поэзией К.Дугужева могут быть использованы в практике средней и высшей школы, в которых изучается адыгская словесность.
Ключевые слова:
Лирика, образ, тема, поэма, эпитет, метафора, производственная тема, институт литературы, повесть.
Bakov Kh.I.
Doctor of Philology, Professor, Chief Researcher of the Karachay-Circassian Literature Department, Institute of Humanitarian Researches of Kabardino-Balkarian Science Center of the Russian Academy of Sciences, e-mail: kbigi@ mail.ru
FEATURES OF THE FIGURATIVE SYSTEM IN THE POETRY OF KURMAN DUGUZHEV
Abstract:
The article deals with the problems of mastery of the talented Circassian poet Kurman Duguzhev (1941-1984) based on the lyric material. For the first time, a lyrical-epic analysis of the poem "The Dance of Askhad" is conducted, that made it possible to identify the features of the poem composition and plot. Particular
attention is paid to the issues of the poet's innovation in the use of original visual tools: epithets, comparisons, avatars and metaphors. The main motifs of the poet's lyrics and means of individualization of images are revealed. The concept of a "small homeland" is noted, the origin of which is connected with the poet's biography, with his creative individuality. The results of research of K. Duguzhev's poetry can be used in the practice of secondary and higher school, in which the Adyg literature is studied.
Keywords:
Lyrics, image, theme, poem, epithet, metaphor, production theme, institute of literature, story.
Къэбэрдей-шэрджэс литера-турэм лъэужьыф1 къыхэзынахэм ящыщщ Дыгъужь Къурмэн (19411984). Ар къыщалъхуащ Хъумэрэн (Абыкъухьэблэ) шэрджэс къуажэм, Дыгъужь Къурмэн къытхуигъэ-нащ поэмэ, повесть («Техьэпщ1э»), роман («Бжьыхьэ псыдзэ»), очерк, рассказ хьэлэмэтхэр. Ахэм ящыщ гуэрхэри еджап1эм и программэм ноби хагъэувэр. Ауэ Къурмэн тхэн къызэрыщ1идзари и гъащ1э псом гъуэгу гъуэмылэу и1ари усэхэрщ. Усэхэмрэ поэмэхэмрэ иту тхылъ щхьэхуэхэр къыдигъэк1ащ Къурмэн - «Псыжь и толъкъунхэр», «Тхьэрыкъуэхэм я къафэ», «Журавли» (урысыбзэк1э). Дыгъу-жьым и усыгъэхэр щ1эх-щ1эхыурэ къытрадзэу щытащ газетхэм, жур-налхэм, тхак1уэхэм зэхуэхьэсауэ къыдагъэк1 тхылъхэм.
Дыгъужь Къу. яхэтащ хамэ къэ-ралхэм щыпсэу ди лъэпкъэгъухэм япэу запызыщ1ахэм. Хэхэс гъа-щ1эм теухуауэ абы итхащ усэ зыб-жани: «Тыркум щыпсэу адыгэм и гупсысэхэр», «Тенджыз ф1ыц1эр», «Сыфлъыхъуащ», нэгъуэщ1хэри. Ди лъэпкъэгъу хэхэсхэм яхуэтхэрт, я гур къи1этырт. Адыгэ лъэпкъ гуп-сысэр, хэкум хуи1э лъагъуныгъ-эр пхырок1ыр Дыгъужь Къурмэн и 1эужь псоми. Сатырипл1 ф1эк1 мыхъу и усэм абы къыщигъэлъ-эгъуащ образ хъарзынэ: адыгэм и жьыр нэхъ ину къыщ1ихумэ, езым и «маф1эр нэхъри гуащ1эу зэщ1эп-лъэнущ», адыгэм папщ1э ямыгъэп-сэумэ, «адыгэм папщ1э зигъэл1э-нущ». Адыгэ лъэпкъым теухуауэ итхахэм имызакъуэу, Къурмэн еш имыщ1эу телэжьащ дунейм тепхъа
ди лъэпкъыр зэщ1экъуэжыным, зы гупсысэм хуэунэт1ыным. Аращ Дыгъужьым и 1эдакъэщ1эк1хэм Адыгейми, Къэбэрдейми, Тырку-ми, Абхъазми, Иорданиеми къы-щыщ1эупщ1эу, езыми сэлам гуапэ къыхуагъэхьу дунейм щ1ытетар.
Нэхъыжьхэм ящ1эжыр Совет зэманым тхак1уэхэм ц1ыху лэ-жьак1уэм нэхъ гулъытэ хуащ1ын хуейуэ партым къызэригъэуву щытар, уеблэмэ «план къытралъ-хьэу» къэплъытэ хъунут. «Производственная тема» зыф1ащамк1э (нобэ тхак1уэхэм ящыгъупщэжащ а темэр, ц1ыхур лэжьэн зэрыху-ейр телевизорым къитхэми хэты-жыхэкъым, я зэш трагъэун закъуэ щхьэк1э дунейм къытехьауэ куэ-дым яф1ощ1ыр).
Дунейпсо литературэм ухэплъэ-мэ, усак1уэ, тхак1уэ куэд псэуащ зытетхыхь темэр ф1эщхъуныгъэ хэлъу къагъэлъэгъуэн щхьэк1э 1эщ1агъэ гугъухэм зыхуагъасэу. Золя Эмиль, псалъэм папщ1э, ф1а-мыщ1 къыщ1эзыххэм теухуа роман итхыным ипэк1э шахтхэм мызэ-мыт1эу щ1ыхьащ, Ибсен Генрик лэжьап1э зыбжанэ ихъуэжащ. Апхуэдэт Горький Максим.
Зыкъомк1э абыхэм ещхьт Дыгъужь Къу. Курыт еджап1эр къимы-ух щ1ык1э мэлыхъуэу илъэсит1 лэжьащ, балигъ хъуа иужьк1э, блынзэтелъхьэу, штукатурщикыу щытащ. Москва Литературэ инсти-тутыр къыщиухри, «джанэ къаб-зэхэм» ярихэтыну къулыкъу зыб-жани и1ащ: «Ленин нур» газетым и корреспонденту, радиом, Тхак1уэ-хэм я союзым и къулыкъущ1эу, тхылъ щащэ тыкун нэхъ ин дыдэу
Черкесск дэтым и унафэщ1у щы-тащ, ауэ Къурмэн а псор 1эщ1ыб ищ1ри, Химзаводым и хьэлъэ-зехьэу илъэс куэдк1э лэжьащ, ф1ыуэ ц1ыху къызэрыгуэк1хэм къалъагъуу, пщ1энт1эпсым и уа-сэр ищ1эу. А псор сэбэп къыщыху-эхъуащ и творчествэм, езы Къурмэн и хъэт1, и тхэк1э, и дамыгъэ зэригъэпэщыжынымк1э. Тхак1у-эм и поэмэхэр, повестыр, романыр зэриухуэм ф1эщхъуныгъэ хэлъщ, сыту жып1эмэ авторым гъащ1эр зищ1ысыр езым игъэващи, ар зэ-рищ1эр хъыбарк1экъым, ат1э инэ-к1э илъэгъуахэмк1эщ, и псэмк1э зыхищ1ахэмк1эщ.
Къэтщтэнщ Къурмэн и «1эсхьэд и къафэ» поэмэр. 1уэхур щек1уэ-к1ыр бэзэрырщ, зауэм ипэ зэманщ. Бэзэрым темылъ щы1экъым. «Ей, мамырыгъэр анэ бгъафэщ, Абы дэтхэнэ ц1ыхури хуейщ», - же1э усак1уэм. Поэмэм къыщы1эта гупсысэхэр къэзы1уэтэж л1ыхъу-жьым бэзэрыр къызэхек1ухь, абы зэхехыр адыгэ пшыналъэ дахэм и макъамэ:
Макъамэр пф1ощ1 бэзэрым щ1иф,
Зэми жьэражьэу хьэуа бамп1эм
Жьы щ1ы1эты1эу ар къыщ1иху.
Ц1ыху минхэм сэ сак1уэц1ырок1,
1эсхьэд и къафэр пшынэм къок1.
Сюжетыр пыщ1ащ 1эсхьэдрэ абы и щхьэгъусэ Мардиерэ. 1эс-хьэд мэкъуауэ гупым я пашэщ, ар лэжьак1уэшхуэщ, зыгъэпсэхугъу-эм дежи ц1ыхухэм къахощ и къэ-фэк1э дахэмк1э. Мардие пшынауэ 1эзэщ. Дыгъужь Къурмэн а зэма-ныр къегъэлъэгъуэжыр ф1эщхъу-ныгъэ хэлъу, ц1ыхухэр лэжьак1уэ к1уэхэрт уэрэд жа1эу, апхуэдэуи къуажэм къыдыхьэжырт. Мар-дие и пшынэм гугъу ехьахэм «псэ-щ1э къахилъхьэжырт», «фызхэми гущэ щ1аупск1эрт пшыналъэм те-хуэу». Гъащ1э дахэм и теплъэр зы махуэ гуэрым екъутэр шум къихьа хъыбарым. Шым и лъакъуэм ищ1 макъыр «автомат уэк1эм ещхьт», щыблэм хуэдэт къихьа хъыбарри: «Зауэ». 1эсхьэд зауэм хок1уадэр.
Илъэсхэр мак1уэ, Мардие къыхуэ-нэр «1эсхьэд и къафэрщ».
Зы махуэ гуэрым зи щхьэр тхъуа, зи ныбжьыр хэк1уэта фы-забэм пшынэр бэзэрым ехьыр, абы щегъэбзэрабзэр. Пшынэм и уасэм 1эджи къыщ1оупщ1эр, япхъуэтэну хьэзырщ, ауэ ищэркъым. Къыщ1э-упщ1эхэр пшынэм зэреуэм к1элъ-оплъ, «Пшынэм уасэ и1экъым, ар гъащ1э пэлъытэщ, мы пшыналъэр ек1уу къизыгъэк1ым тыгъэ хуэс-щ1ынущ», - яжре1э. Зы хъыджэбз ц1ык1у и адэшхуэр и гъусэу къы1-уохьэри, «1эсхьэд и къафэр» 1эзэ дыдэу кърегъэк1ыр. Мардие хуогу-ф1эри пшынэр абы иретыр 1эсхьэд щхьэк1э иуса къафэм, езы 1эсхьэд хуи1а лъагъуныгъэм и фэеплъу, мы псалъэхэри щ1егъур:
Си пщащэ ц1ык1у, иджы мы пшынэр, Уи джэгу хыхьэгъуэщи, ууейщ, Мы къафэм тек1уэныгъэ иныр Ирибгъэлъап1эу тет дунейм. [1: 14]
Поэмэм и к1эухым филосо-фие къызэрык1 гупсыси щ1элъщ: лъагъуныгъэр щ1эблэ къэс зы1э-пах, зи насып къэк1уэгъуэхэм къы-хуагъанэ гурыщ1э дахэщ, ц1ыхубэ мылъкущ. Мы поэмэми «Нэгъуей шыхъуэхэр» поэмэми, и усэхэми Дыгъужь Къурмэн къыщигъэсэбэ-пащ эпитет щ1эщыгъуэхэр, зэгъ-эпщэныгъэ шэрыуэхэр, метафорэ гукъинэжхэр. И прозэми, и усэхэ-ми псалъэ къыщигъэсэбэпхэм я ку-эдагъым гу лъумытэу къанэркъым. Бзэм елэжьхэм къыщагъуэтынущ адыгэбзэм и жы1эк1э гъэщ1эгъуэн 1эджи. Псом хуэмыдэу пейзажыр къэгъэлъэгъуэным хуэ1эзэт Къурмэн. «Соплъэ къуршымк1э» усэм щыщ сатыр зыбжанэ къэтхьынщ:
Къуршыжь бэмп1ахэм ягу хэхъуэнущ, Уэшх щ1ы1эты1эк1э затхьэщ1ынущ. Нэхъыжь-нэхъыщ1эк1эщи хабзэр, Напэ1элъэщ1 пшэ хужьыр бгым Нызэ1эпахыурэ къабзабзэу Уэшхым иужьк1э залъэщ1ынущ
[2: 59].
Адэк1э «жыгхэр уэшх тк1уэп-ск1э» (гуф1эгъуэ нэпск1э къригъэ-к1ыу) зыр адрейм хуэгуф1энущ,
«Псыкъелъэ иныр зи жьак1эхуу, Бгы дадэр псыхъуэм къыдэплъэ-нущ». Мы дуней тхъэжыгъуэм «пащ1э1уант1эу» хуегъэувыжыр и къуажэ Хъумэрэныр, «Тхьэм и гуф1ак1эм дэсым ещхьу» а псыхъуэр зыгъэдахэр. Дунейм и щытык1эр 1эзэу псалъэ сурэтк1э къегъэщ1ыр усак1уэм: «Мазэр изу къыщ1эк1ащи, зыхуегъаф1э пшэм. Гъащ1эр гъащ1эк1э гъэнщ1ащи, и гуф1эгъуэщ пшэм.
Къурмэн, ищхьэк1э зэрыжы-с1ащи, Псыжь и образыр гуэ-хып1э имы1эу хиухуэнащ итха псоми, а псым «нэхъыжьып1эр» хуагъэфащэр Инжыджит1ми, Уарпи, Лаби, абы йоджэр «ди Псыжь-гъуэмылэжь»-к1э. Уса-к1уэм Псыжь «1э къыхуещ1» и толъкъунхэмк1э. Псыжь и образыр хэтщ Дыгъужь Къурмэн уэсят пэлъытэу итха «Лъэ1у»-ми. Уса-к1уэм же1эр «зы махуи пщ1эншэу зэримыгъак1уэр», «лэжьыгъэр псом япэ зэрыригъэщар», «лъэп-къым и адыгагъэр дэни щигъэлъа-п1эу къызэрек1уэк1ар, и къару зэ-рыщымысхьар» (нэгъуэщ1 1уэху илэжьахэри къребжэк1ыр). Ц1ыху псоми я1эщ п1алъэ, бгыжьхэм тес жьындур къеджэмэ, зы лъэ1ук1э къанэхэм зыкъытхуегъазэ:
Уэ сынолъэ1у, къуажэм и нэхулъэм Щыщ т1эк1ук1э си хьэдащхьэри
гъэпск1ыж, Хъумэрэныжь и уафэм ит пшэ
хужьхэм Си 1еи, си ф1и зыми жремы1э, Ефэнды гуэри тхьэ схуремылъэ1у, Си кхъаблэр зыхьхэр т1эк1у
фызэтеувы1и, Сэ си хьэтырк1э Псыжь уэр
фыщ1эдэ1у [3: 34].
Усак1уэр 1эзэу щытащ образ къыгъэщ1ынк1э, абы къигъэсэбэпт эпитет, зэгъэпщэныгъэ, метафора
щ1эщыгъуэхэр, псом хуэмыдэу къехъул1эрт пейзажым теухуа ли-рикэр. Зы строфа къыхэтхынщ «Гъатхэ махуэ» усэм:
Дыгъэр быдэу щ1ым и Ьупэм Уафэм къыЬуилъхьащ, ЩЬылъэр нур-быдзышэ хуабэм ЗигъэнщЬыху ефащ [4:81]. Нэгъуэщ1 усэ, гъатхэм теухуам гъащ1э гуф1уэгъуэр «къраш бзу-хэми, мэзми, ахэм джэгу ящ1ыр, кхъужьей хужьыбзэр» нысащ1эу итщ утыкум. Гуэдз хьэсэм еплъу-рэ, усак1уэм упщ1э зыхуегъэу-выр: «Рояль мы ди щ1ыр? Хьэмэ пщ1ыхьэп1э?.. Къыпф1ощ1 щхьэ-мыжхэр ц1ыхум и 1эпэу, ныбгъуэ мэкъамэр къраш!».
Философие гупщысэ зыщ1элъ усэ к1эщ1хэри и1эщ Дыгъужь Къур-мэн. Апхуэдэщ сатырипл1 хъу «Хаб-зэр хабзэщ» зыф1ищар: Хэти ещ1э, хабзэр хабзэщ, Хъуэхъум хъуэн щЬагъужкъым. Ф1ыуэ ялъэгъуа хъыджэбзым Пылъхьэ хуалъыхъуэжкъы [5: 90].
Удэзыхьэх, гум къинэж лъагъ-уныгъэ усэ куэд итхащ Къур-мэн. Апхуэдэщ: «Нап1э1этыгъуэ телъыджэ» (Мотивыр къыхихащ А.Пушкин и усэ ц1эры1уэм); Дзыхь къысхуэпщ1ынщ; Си щхьэгъусэ; Насып гъащ1э.
Усак1уэм лъэпкъыр, хэкур ф1ы дыдэу илъагъурт, а лъагъуэ-ныгъэр хуэфащэ усэбзэк1э къигъ-элъэгъуащ. Абы и щыхьэтщ и усэ сатырипл1ри: Адыгэм уи жьыр сэ къысщЬихукЬэ Сэ мафЬэ гуащЬэу сыблэнщ. Адыгэм папщЬэ самыгъэпсэумэ, Адыгэ папщЬэ сылЬэнщ [6: 88]. Хэкум, адыгэм, хабзэм теухуа Дыгъужь Къурмэн и усэхэр гу къи-нэжщ, гупщысэ куу зыщ1элъщ. Ахэр ухуащ ритм 1упщ1эк1э, рифмэ зэщ1эжьыуэк1э, макъ зэпэджэжк1э.
Примечания:
1. Дыгъужь Къу. Тхьэрыкъуэхэм я къафэ = Дугужев К. Танец голубей. Поэмы и стихи. Черкесск, 1989. С. 14.
2. Соплъэ къуршымк1э = Смотрю на горы. Черкесск, 1989. С. 59.
3. Там же. С. 34.
4. Там же. С. 81.
5. Хабзэр хабзэщ = Обычай есть закон. Черкесск, 1989. С. 90.
6. Адыгэм папщ1э = Ради адыгов. Черкесск, 1989. С. 88.
References:
1. Duguzhev K. Dance of pigeons. Poems and verses. Cherkessk, 1989. - P. 14
2. I am looking at the mountains. Cherkessk, 1989. - P. 59
3. Ibid. - P. 34
4. Ibid. - P.81
5. Tradition is a law. Cherkessk, 1989. - P. 90.
6. For the sake of Adyghes. Cherkessk, 1989. - P. 88.
