Praise words to Circassian men and women in Turkish songs

Джанкылыч Аднян

УДК 801.5:398

ББК 81:82

Д 40

Джанкылыч Аднян

Аспирант кафедры русского языка и общего языкознания Кабардино-Балкарского государственного университета им. Х.М. Бербекова, e-mail: [email protected]

Хвалебные слова, обращенные к адыгским мужчинам и женщинам,

в турецких песнях ТЫРКУ УЭРЭДХЭМ АДЫГЭ ЩЫХУХЪУМРЭ ЩЫХУБЗЫМРЭ ХУЖАНА ЩЫТХЪУ ПСАЛЪЭХЭР

(Рецензирована)

Аннотация:

Впервые рассматриваются хвалебные слова в турецких песнях, обращенные адыгским мужчинам и женщинам. В них отразились многие эпизоды взаимоотношений двух народов. В одних турки выступают против адыгов, в других восторгаются одеждой, орудием, предметами быта, внешностью (голубоглазые, светловолосые, стройные и намного отличающиеся красотой от прочих). В предлагаемом материале анализируются четыре песни, так как подобных композиций намного больше, их исследование имеет большое значение для истории и для лингвокультурологии. В работе также приводится подробный разбор исследуемых текстов с точки зрения грамматических и семантических особенностей. Актуальность работы заключается в том, что до настоящего времени нет исследований, освещающих данную область. В научный оборот впервые вводятся песни, где описываются установленные события и отношение к черкесам. Установлено, что подобные песни несут в себе огромную информационную нагрузку, которую необходимо переработать, пока они не утеряны.

Ключевые слова:

Песни, национальный костюм, черкеска, стройность женщины, хвалебные слова, песни-плачи, Турция, черкесы, адыги.

Dzhankylych A.

Post-graduate student of Kabardino-Balkarian State University named after Kh.M. Berbekov, e-mail: [email protected]

Praise words to Circassian men and women in Turkish songs

Abstract:

The article is devoted to the study of praise words to Circassian men and women in Turkish songs in which many relationship episodes of the two peoples are reflected. In some of the songs, the Turks oppose the Circassians. They ask to send them back as the Circassians occupy their territories. In others, they admire their clothes, tools, objects of everyday life, appearance (they are blue-eyed, fair-haired, slim and much more beautiful than others). In the proposed article, only four songs are analyzed, but there are much more similar songs, the study of which is of great importance for both history and linguoculturology. The relevance of this work lies in the fact that until now there are no studies on this subject. The scientific and practical significance is determined by the fact that the analyzed songs, where

the established events and attitude to the Circassians are described, are studied from the scientific point of view for the first time. We arrive at the conclusion that such songs are of great information load, which needs to be processed until they are lost.

Keywords:

Songs, national costume, chokha, woman's slimness, praise words, weeping songs, Turkey, the Circassians, Adyghes.

Урыс-Кавказ зауэм и [эужьу шэрджэсхэр Тыркум щагъэ1эпхъуам адыгэхэмрэ тырку лъэпкъымрэ зэхущытык1э гъэщ[эгъуэн зэхуа1ауэ щытащ. Тыркухэр хэку жыжьэу Кавказым къик1а шэрджэсхэм цIыхугъэкIэ къабгъэ-дыхьахэщ, ик[и, къэралыр къазэрыкъу-этам нэмыщ[, яшхыни, щыпсэуни, зыте-лэжьэн щ[ы и лъэныкъуэк1и лъэк[ къа-мыгъанэу къадэ1эпыкъуащ [1: 119]. Ауэ [уэхур сыт щыгъуи апхуэдэу дахэу, ма-мыру ек[уэк1ауэ, зэгурымы1уэныгъэ гу-эрхэри я зэхуакум къыдэмыхъуауэ щыт-къым. Щ1ыгур яхузэрымыгъэгуэшу лъэпкъит1ым зэщыхьи, зэрыужэгъуи, лъы

Адыгэхэм фащэу ящыгъри, [эщэу, хьэпшыпу зэрахьэри ямыгъэщ[эгъуэн тыркухэмялъэк1акъым.Апхуэдэ псэук1эмрэ [эщэ-фащэмрэ я щыпэлъагъут аушархэм. Зэраф1этелъыджэм къыщымынэу, абы зэригъэшынар усэхэм, уэрэдхэм къыхэщу урохьэл1э. «Кърым зауэм нэужь Пащтыхь Абдулазизым Кавказым къик1а черкесхэр Узун-яйла щигъэт1ысам аушархэр утыку къинахэщ. Илъэс щищ лъандэрэ зэрахьауэ щыта я хъуп1эхэр къазэрытрахар я

гъажи, зэрыук1и я зэхуакум къызэрыдэхъ-уар зэхуахьэсыжа уэрэдхэм, гъыбзэхэм ик[и а зэмыным теухуауэ къахутэжа ма-териалхэм къыдагъащ1э. Тыркум къэрал 1уэхущ1ап1эхэм къыдагъэк1 документхэм, языныкъуэ уэрэдхэм, усэхэм, романхэм, рассказхэм «черкес» псалъэм ип1эк1э «черкез»-уэ къызэрагъэсэбэпым дыщагъ-эгъуазэ [2: 409].

Абы и щыхьэтщ, адыгэпщ гуэр дунейм щехыжам, гъыбзэ жрагъэ1эну къраджа аушар (Тыркум щыпсэу лъэпкъ) ц[ыхубзым мыпхуэдэу хуиусауэ зэрыщы-тар, тыркухэм адыгэхэр къызэраужэгъуар къигъэлъагъуэу:

жагъуэ хъуауэ аушар тырку лъэпкъымрэ, черкесхэмрэ (адыгэхэмрэ) я зэхуакум зауэ-банэ куэд къыдэхъухьащ. Черкес-аушар зэныкъуэкъур тк[иуэ ек[уэк[т. Уеблэмэ, черкесхэри аушархэм хуэдэу быдэт ик[и зэуак[уэт. А зэгурымы[уэныгъэхэм къыпкъырык1ыу аушархэм баб-ы Алим (Осмэнлы пащтыхьым) лъэ[у тхылъ хуагъэхьау щытащ черкесхэр къыздик1ам ягъэк[уэжыным щ[элъэ[уу, лъэ[у тхылъым мыпхуэдэ усэ гуэри щ[ыгъужт:

Yedikleri dari; Яшхыр хугуу,

giydikleri deri, Ящыгъыр фэуэ,

gözü g Я нэхэр нащхъуэу,

benzi sari, Я фэхэр сырыхущ.

el-aman padi§ahim Маржэ хъужын, зиусхьэн пащтыхь!

sür gitsin geri» [4: 129]. Гъэк1уэж мыхэр къыздик1ам.

Ne deyim de, ne söyleyim, Сыт жыс1эн, дауэрэ сыгъын,

Olü bizim olmayinca. Хьэдэр дэ дымеймэ.

Birer, birer Qerkez mi biter Зырызурэ Черкезыр ухын,

Be§er, be§er ölmeyince [3: 132] Пщ1ырыпщ1у мыл1эмэ.

Ныбжьэгъу зи1эм жэгъуэгъуи зэри1эм хуэдэу, щытхъу зыхуэфащэм убэ имы1энк1э 1эмалыншэщ. Абы къыхэкЫэ, къэдгъэлъэгъуа щапхъэхэм адыгэр зэрыщаубыр апхуэдизуи гъэщ1эгъуэнкъым.

Тыркухэр адыгэм жэгъуэгъу псалъэ защ1э ф1эк1а хужаТэу зэрыщымытам и

Мы уэрэдым адыгэ ц1ыхубзым теухуауэ къыщыхьа щытхъу псалъэхэр нэхъ убгъуауэ зэпкърытхынщ:

Qerkesin dilberi [Черкесин дилбери]

- псалъэ зэпхащ. «Шэрджэсу удэзыхьэхыр (хъыджэбз нэр п1эпызыхыр)» мыхьэнэ и1эщ. (erkesin [Черкесин] псалъэм «in» [6: 66] суффиксым белджылагъ къегъэлъагъуэ, еигъэ ц1эпапщ1эм и ет1уанэ щхьэм итщ, «шэрджэсым и...» жыхуи1эщ. Dilberi [дилбери] псалъэм «гур зы1эпызышэ (гуащэ)», «ц1ыхубз нэр п1эпызых» мыхьэнэ къе1уатэ [7: 502]. Суффикс <«»-м белджылы формэм, еигъэ ц1эпапщ1эр ещанэ щхьэм, именительнэ падежым ирегъэувэ [8: 66].

Afitab cemal [Афитаб джэмал] -псалъэ зэпхащ, «дыгъэ нэху», «зи нэгу лыд» мыхьэнэхэр къик1ыу аращ. Псалъит1ри иминительнэ падежым итщ. Afitab [афитаб]

- персыбзэм къыхэк1ри тыркубзэм къыхыхьа «дыгъэ» мыхьэнэ зи1э псалъэщ [9: 80]. Пасэрей тырку усэхэм хъыджэбзхэм я дахагъым щытепсэлъыхьым метафорэу къагъэсэбэпу щытащ. Cemal [джэмал]-р хьэрыпыбзэм къыхэк1ри тыркубзэм къыхыхьа псалъэщ, «нэгу», «нэк1у» гуры1уэгъуэ къегъэлъагъуэ [10: 363]. Езы тыркубзэм «нэгу» мыхьэнэм хуэк1уэу «yüz» терминыр хэтщ, ауэ литературэбзэм пщащэм и дахагъэм щытепсэлъыхьым нэхъ къыщахьыр Cemal-ращ.

Kametleri bir selvi nihal [Каметлери бир селви нихал] - «Пкъы ишауэ уэздыгъей захуэ», фразеологизмщ. Ka-

щыхьэту щытхъу уэрэд куэди дрохьэл1эр. Уэсмэн империем ис лъэпкъхэм я ц1ыхубзхэм тепсэлъыхьурэ усэ щитхым, шэрджэс хъыджэбзым мыпхуэдэ щытхъу псалъэхэр хужи1ауэ щытащ лъэпкъ усак1уэ Токатлы Нури (1820-1882гъ.гъ.).

metleri [камэтлери], «ипкъхэр» жы1эгъуэр авторым куэд бжыгъэм иригъэувами, зи гугъу ищ1ыр зы ц1ыху закъуэщ [11: 363]. Пщ1э зэрыхуищ1ыр къыхигъэщу «ler» [12: 220] куэд бжыгъэм и суффиксыр къегъэсэбэп, «i» суффиксымк1и [13: 66] именительнэ падежым, белджылы формэм, еигъэ ц1эпапщ1эр ещанэ щхьэм ирегъэувэ.

Selvi nihal [Селви нихал], литературабзэм, уэрэд щаусым псалъэухахэр ек1уу, купщ1э и1эу, дахэу гъэпса хъун папщ1э къагъэсэбэп псалъэ зэпхащ. Псалъит1ри именительнэ падежым итщ. Selvi [селви] - уэздыгъей жыг [14: 628]. Уэздыгъейм ещхьу пкъы псыгъуэ, 1эпкълъэпкъ зэк1уж зи1э хъыджэбз жыхуи1эщ. Nihal [нихал] псалъэм мыхьэнит1 и1эщ: зым «жыг хасагъащ1э» [15: 1453] къегъэлъагъуэ, адрейр мыхьэнэ зэдзэк1а зи1э лъагъуныгъэ зыхуащ1а хъыджэбзыр жыг захуэ псыгъуэ к1ыхьым ирагъэщхьу къыхуахь гуры1уэгъуэщ. Мы усэм къыщык1уэр ет1уанэращ.

Güzellikte dersen bir Yusuf missal [Гюзеллик дерсен бир юсуф мисал] «Дэхагъэк1э юсуф жэнэтбзум ещхьщ» - шэрджэс хъыджэбзыр пасэрей тырку литературэм «юсуфк1э» зэджэу щыта жэнэтбзум хуегъадэ.

Hublukta gelmemi§ misli cihana [Хублукта гелмемиш мисли джихана] «Дэгъуагък1э хуэдэ къытемыхьа (темыт) дунейм». «Hublukta» [16: 473] псалъэм щыщу «hub» «дэгъуэ» персыбзэ псалъэ

'((erkesin dilberi afitap Cemal, Sanki kametleri bir selvi

Güzellikte dersen bir Yusuf missal Hublukta gelmemi§ misli cihana [5].

Шэрджэс гуащэр дыгъэ нэхуу, Nihal, Уеблэмэ, пкъы ишауэ, уэздыгъей захуэу,

Дахагъ жып1эмэ, жэнэтбзууэ. Дэгъуагък1э хуэдэ темыт дунейм.

лъабжьэм къытек1ауэ «дэгъуагъ» мыхьэнэ къэзы1уатэ щы1эц1эщ, «luk.» суффиксым (дэгъуа+гъэ+к1э) щы1эц1э къегъэхъу [17: 172.], «ta» суффиксми ар урысыбзэм и предложнэ падежым ирегъэувэ [18: 67]. Gelmemiç «къытемыхьа» жыЬгъуэм «mi§» суффиксым ипкъ итк1э глаголыр блэк1а жыжьэ зэманым иту къок1уэ [19: 465-466].

Шэрджэс пщащэм и пкъым, и теплъэм тепсэлъыхьхэм нэмыщ1, и хьэл-

Хъыджэбзыр щ1алэ дэзыхьыха Али йолъэ1у «Ali'm de gitme pazara» [Алим де гитмэ пазара] «умык1уэ, си Али, бэзэрым», Ugratirlar nazara [Угратырлар назара] «нэ къыптырагъэхуэнщ». И теплъэр егъэлеяуэ ф1эдахэщ. Псалъэухам хэт «ugratirlar» [21: 667] псалъэр «къыптрагъэхуэнщ» мыхьэнэ и1эу сказуемэщ, «lar» [22: 220] суффиксым куэд бжыгъэм ирегъэувэ. Усэм хэт «nazar» [23: 580] хьэрып псалъэм «ней» гуры1уэгъуэ къигъэлъагъуэу наречиещ. Уэрэдым хэт «Yandim hop çerkez hop çerkez» [Яндым хоп черкез, хоп черкез] «Сыдихьэхащ, хоп (уей) черкез, хоп (уей) черкез» ежьу псалъэхэмк1э къыдощЬ Али зэрышэрджэсыр. Yandim [йандым] псалъэр «yanmak» [24: 694] глаголым къытек1ауэ «дэхьэхын» мыхьэнэ и1эщ, «dim» [25: 298] суффиксым блэк1а зэманым ирегъэувэ.

Зи гугъу тщ1а уэрэдхэр зытхари, макъамэр зэхэзылъхьари белджылыкъым.

щэным щытхъу псалъэхэр щыхужа1э тырку уэрэдхэри мащ1экъым. Ауэ, гъэщ1эгъуэныращи, уэрэдхэм щыщу нэхъыбэр и дахагък1э дунейпсом щыц1эры1уэ шэрджэс ц1ыхубзыр аракъым зытеухуар, ат1э ц1ыхухъуращ. Абы и щхьэусыгъуэри, нэр п1эпихыу, ц1ыхухъур теплъэкЬ зыгъэдахэ адыгэ лъэпкъ фащэ цейрауэ къыщ1эк1ынщ.

Шушанян Н. С. и статьям къызэрыхэщымк1э, ц1ыхубз/ц1ыхухъу гуры1уэгъуэхэр, абы я теплъэр, щыгъыныр къызыхэщ текстхэм куэду ущрохьэл1э 1уэры1уатэм. Абыхэм япкъ итк1э зэхэщ1ык1ыгъуэ мэхъу лъэпкъыр зэтеувэным лъабжьэ хуэхъуа хъыбархэр, къэрал псом, абы и ухуэк1эм хэлъхьэныгъэ хуащ1ар, къэралым и зыужьыным еплъык1э хуи1ахэр [26].

Ди лэжьыгъэм дызытепсэлъыхьар уэрэдипл1 къудейщ. Ауэ ахэр ф1ыуэ нэхъыбэ мэхъу. Дэ дызэреплъымк1э, адыгэхэм хуэунэт1ауэ ятха уэрэдхэр зэпкърыхыным мыхьэнэшхуэ и1эщ тхыдэтххэм, бзэрылажьэхэм, щэнхабзэм, 1уэры1уатэм и лажьак1ухэм папщ1э, сыту жып1эмэ ахэм адыгэхэмрэ тыркухэмрэ я зэхущытык1эм, я зэдэпсэук1эм, я 1уэху зэдэщ1эк1эм ехьэл1ауэ къэхъукъащ1э куэд къагъэнахуэ. Уэрэдхэм зыщ1еттам и щхьэусыгъуэри

HOP ÇERKES ХОП ЧЕРКЕС

Умык1уэ, си Али, бэзэрым,

Ali'm de gitme pazara Нэ къыптырагъэхуэнщ.

Ugratirlar nazara Си Али л1ащ жызы1эхэри,

Ali'mi de öldü diyenler Езыр далъхьэ бэным.

Kendisi girsin mezara Сыдихьэхащ, уей черкез, уей черкез.

Yandim hop çerkez hop çerkez (Черкесым) дехьэхыр псори.

Yaniyor herkes

Си Али фащэ щыгъщ,

Ali'min abasi var И пл1эм щ1ак1уэр телъщ.

Sirtinda libasi var Си Али егъэлеяуэ дахэщ, ауэ

Ali'm de pek güzel ama Сыту анэ бзаджэ и1э.

Ne hain anasi var Сыдихьэхащ, уей черкез, уей черкез.

Yandim hop çerkez hop çerkez (Черкесым) дехьэхыр псори.

Yaniyor herkes [20].

аращ - ящымыгъупщэж, мык1уэдыж иджыри и зы лъэныкъуэк1э тырку-адыгэ

щ[ык1э цккухэм ялъэдгъэ1эсын, зэпыщ1эныгъэхэм д^ггетх^гхьын папщ[эщ.

Примечания:

1. Yüksel H. Kafkas Gö9men Vakiflari // Vakiflar Dergisi. № XXIV Ankara: Vakiflar Genel Müdürlügü Yayinlar, 1994. С. 117-126.

2. Столетная Г. Asian М. Турецко-русский стандартный словарь. istanbul: Fono Yayin Dagitim, 2011. 717 с.

3. Önkol A. Fatma Önkol'un Masai Anlaticiligi ve Masallarin Anlatici-Dinleyici ve Anlatim Ortami A^sindan incelenmesi. Yüksek Lisans Tezi. Gazi Ünv. Sos. Bil. Enst. Türk halk bilimi Anabilim Dali. Ankara, 2015. 339 с.

4. Aydin S. Toroslarda Yaylacilik ve £ukurovanin önemi // Kebike9 Dergisi sayi № 21. Kebi9ek Yayinlari, 2006. С. 129-134.

5. Üstün H. Edebiyatin Perkes Kahramanlari. URL: http://hulusiustun3.blogcu.com/ edebiyatin-cerkes.kahramanlari/13297388 (Дата обращения: 5.04.2018)

6. Göksel A., Kerslake C. Turkish: a Comprehensive Grammar. London and New York: Taylor & Francis Group, 2005. S.510.

7. Cem§id S. Fars9a-Türk9e Genel Sözlük. Tebriz: Lale Yayinevi II Cilt. S.1593.

8. Göksel A., Kerslake C. Turkish: a Comprehensive Grammar. London and New York: Taylor & Francis Group, 2005. S.510.

9. Cem§id S. Fars9a-Türk9e Genel Sözlük. Tebriz: Lale Yayinevi II Cilt. S.1593.

10. Cem§id S. Fars9a-Türk9e Genel Sözlük. Tebriz: Lale Yayinevi II Cilt. S.1593.

11. Cem§id S. Fars9a-Türk9e Genel Sözlük. Tebriz: Lale Yayinevi II Cilt. S.1593.

12. Ergin M. Türk Dil Bilgisi. istanbul: Bayrak Basim-Yayim-Tanitim, 2009. 407 с.

13. Göksel A., Kerslake C. Turkish: a Comprehensive Grammar. London and New York: Taylor & Francis Group, 2005. S.510.

14. Cem§id S. Fars9a-Türk9e Genel Sözlük. Tebriz: Lale Yayinevi II Cilt. S.1593.

15. Cem§id S. Fars9a-Türk9e Genel Sözlük. Tebriz: Lale Yayinevi II Cilt. S.1593.

16. Cem§id S. Fars9a-Türk9e Genel Sözlük. Tebriz: Lale Yayinevi II Cilt. S.1593.

17. Göksel A., Kerslake C. Turkish: a Comprehensive Grammar. London and New York: Taylor & Francis Group, 2005. S.510.

18. Göksel A., Kerslake C. Turkish: a Comprehensive Grammar. London and New York: Taylor & Francis Group, 2005. S.510.

19. Göksel A., Kerslake C. Turkish: a Comprehensive Grammar. London and New York: Taylor & Francis Group, 2005. S.510.

20. Sag A. Hop Perkes. Dost Arasi Albümü. Bay Müzik istanbul. 2002. URL:http://www. turkuler.com/nota/albumler.asp?nid=915&harf=Ali%92m%20%20Gitme%20Bazara (Дата обращения: 6.04.2018)

21. Столетная Г. Aslan М. Турецко-русский стандартный словарь. istanbul: Fono Yayin Dagitim, 2011. 717 с.

22. Ergin M. Türk Dil Bilgisi. istanbul: Bayrak Basim-Yayim-Tanitim, 2009. 407 с.

23. Столетная Г. Aslan М. Турецко-русский стандартный словарь. istanbul: Fono Yayin Dagitim, 2011. 717 с.

24. Столетная Г. Aslan М. Турецко-русский стандартный словарь. istanbul: Fono Yayin Dagitim, 2011. 717 с.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

25. Ergin M. Türk Dil Bilgisi. istanbul: Bayrak Basim-Yayim-Tanitim, 2009. 407 с.

26. Шушанян Н. С. Гендерный стереотип в фольклоре как отражение менталитета народа (на примере былины) // Вестник Адыгейского государственного университета. Серия

«Филология и искуствоведение». 2013. Вып. 2 (121). С. 198 - 201.

References:

1. Yüksel H. Kafkas Gö9men Vakiflari // Vakiflar Dergisi. № XXIV. Ankara: Vakiflar Genel Müdürlügü Yayinlar, 1994. С. 117-126.

2. Stoletnyaya G., Aslan М. Turkish-Russish standart dictionary. istanbul: Fono Yayin Dagitim, 2011. 717 с.

3. Önkol A. Fatma Önkol'un Masal Anlaticiligi ve Masallarin Anlatici-Dinleyici ve Anlatim Ortami A9isindan incelenmesi. Yüksek Lisans Tezi. Gazi Ünv. Sos. Bil. Enst. Türk halk bilimi Anabilim Dali. Ankara, 2015. 339 с.

4. Aydin S. Toroslarda Yaylacilik ve £ukurovanin önemi // Kebike9 Dergisi sayi № 21. Kebi9ek Yayinlari, 2006. С. 129-134.

5. Üstün H. Edebiyatin Perkes Kahramanlari. URL: http://hulusiustun3.blogcu.com/ edebiyatin-cerkes.kahramanlari/13297388 (Date of access: 5.04.2018).