РУССКИЕ НИГИЛИСТЫ ПО ОСМАНСКИМ ДОКУМЕНТАМ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

RUSAD 5, 2021, 35-58

Geli? Tarihi: 09.03.2021, Kabul Tarihi: 12.04.2021, Yayin Tarihi: 30.06.2021 doi: http://dx.doi.org/10.48068/rusad.893712

OSMANLI BELGELERiNE GÖRE RUS NiHiLiSTLER

© Ismail BÜLBÜLa Öz

Nihilizm, XIX. yüzyilin ikinci yansinda Rus £arliginda etkili olmaya bajlayan ve temeli Sosyalizme dayanan bir düjünce akimidir. Bu düjünce akiminda mevcut sosyal ve siyasi düzen reddedilmektedir. Bu düzen mutlak monarjinin bir ürünüdür. Bu baglamda Nihilistler mutlak monarjiyi ortadan kaldirmayi amaflamijlardir. Bu amaci gerfeklejtirmek ifin halkin destegine ihtiyaf duymujlar, ancak halktan destek alamamijlardir. Nihilistler halk üzerindeki etkililerini arttirmak ifin teröre bajvurmujlar ve bajta Rus fari II. Aleksandr olmak üzere devlet ileri gelenlerine suikastlar düzenlemijlerdir. Bu suikastlar Rus yönetiminin Nihilistler üzerindeki baskisini arttirmasina neden olmujtur. Bunun üzerine Nihilistler bajta Fransa ve Isvifre olmak üzere Kita Avrupasi'ndaki fejitli ülkelere ve Osmanli Devleti'ne firar etmijlerdir. Nihilistler Kita Avrupasi'nda terör eylemlerinin artmasi üzerine Avrupa hükümetleri tarafindan yakin takibe alinmijlardir. Nihilistler bu takibattan dolayi Kita Avrupasi'ndan Ingiltere'ye gefmijlerdir. Ingiltere'de kendilerine güflü destekfiler bulan Nihilistler basin-yayin ve konferanslar yoluyla mücadelelerini sürdürmüjlerdir. Osmanli Devleti'ne firar eden Nihilistler ise sadece Rus £arligi ile mücadele etmek amacini tajimamijlar, ayni zamanda Nihilizmi Bulgaristan'a ihraf etmek ve büyük bir kismi Osmanli topraklarinda olan bagimsiz bir Sosyalist Ermeni Devleti kurmak istemijlerdir. Bu yüzden Nihilistler Kita Avrupasi'nda oldugu gibi Osmanli Devleti'nde de yakin takibe alinmijlardir.

Bu falijmada Nihilistlerin faaliyetleri ele alinarak Nihilistlerin Rus siyasi hayatindaki yeri ve Osmanli Devleti'ndeki etkileri ortaya konulmaya falijilmijtir. £alijma yürütülürken Devlet Arjivleri Bajkanligi Osmanli Arjivi'ndeki fejitli fonlarda yer alan belgelerden yararlanilmijtir. Bu falijmada, Nihilistlerin düjüncelerini yaymak ifin ilk önce basin-yayin yolunu seftikleri, bu propaganda yönteminin ije yaramamasi üzerine terör eylemlerine yöneldikleri, bu terör eylemlerinin Nihilistler üzerindeki baskinin artmasina ve onlarin yurt dijina kafmasina neden oldugu, Avrupa'ya firar eden Nihilistlerin Rusya ifin tehdit olujturmaya devam ettikleri, Osmanli Devleti'ne firar eden Nihilistlerin ise Osmanli-Rus ilijkilerinde gerginlige yol aftiklari ve Osmanli Devleti'ni if ve dij politikada zora sokan problemlerle karji karjiya getirdikleri görülmüjtür.

Anahtar kelimeler: Rusya tarihi, nihilist, suikast, terör, II. Aleksandr, Rus £arligi, Osmanli Devleti.

^ ^ ^

RUSSIAN NIHILISTS ACCORDING TO OTTOMAN DOCUMENTS

Abstract

Nihilism is a concept that began to be influential in the Russian Tsarism in the second half of

a Dr. Ögr. Üyesi, Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, [email protected]

the XlXth century and was based on Socialism. The current social and political order is denied in this current of thought. This order is a product of absolute monarchy. In this context, Nihilists aimed to abolish absolute monarchy. They needed public support to achieve this goal, but could not get support from the public. Nihilists Tsar Alexander II. These assassinations caused the Russian administration to increase its pressure on the Nihilists. Upon this, the Nihilists deserted to various countries in the continental Europe, especially France and Switzerland, and to the Ottoman Empire. Nihilists have been closely monitored by European governments on the increase in terrorist acts in the Continental Europe. Nihilists crossed from Continental Europe to England because of this monitoring. Finding strong supporters in England, Nihilists continued their struggle through the press and conferences. The Nihilists who escaped to the Ottoman Empire did not only aim to fight the Russian Tsarism, but also wanted to export Nihilism to Bulgaria and establish an independent Socialist Armenian State, most of which was in the Ottoman territory. For this reason, Nihilist were also followed closely in the Ottoman Empire like in the Continental Europe.

In this study, Nihilists' place in Russian political life and their effects on the Ottoman Empire have tried to be revealed by considering the activities of Nihilists. While the study was carried out, documents in various funds in the Ottoman Archives of the Presidency State Archives were used. As a result of the study, it was seen that Nihilists first chose the media to spread their thoughts. They turned to terrorist acts when this method of propaganda did not work. These terrorist acts increased the pressure on the Nihilists and caused them to flee abroad, and the Nihilists who fled to Europe continued to pose a threat to Russia. It was observed that the Nihilists who escaped to the Ottoman Empire caused tension in the Ottoman-Russian relations and got the Ottoman Empire into trouble in domestic and foreign policy.

Keywords: History of Russia, nihilist, assassination, terror, Alexander II, Russian Tsarism, Ottoman Empire.

Ж Ж Ж

РУССКИЕ НИГИЛИСТЫ ПО ОСМАНСКИМ ДОКУМЕНТАМ Аннотация

Нигилизм - идейное течение, ставшее влиятельным в царской России во второй половине XIX века и основывалось на принципах социализма. Согласно этому идейному течению отрицается нынешний общественный и политический порядок. Этот порядок, согласно им, есть следствие влияния абсолютной монархии. Поэтому нигилисты ° стремились отменить абсолютную монархию. Им нужна была общественная z поддержка для достижения этой цели, но они не могли ее получить. Нигилисты стали

Q ^ z покушаться на жизнь царя Александра II и высших лиц государства. Эти убийства

< 14

g ° оа заставили российскую администрацию усилить давление на нигилистов. После этого

02 ю ® нигилисты стали уезжать в различные страны континентальной Европы, особенно во 1361 Францию и Швейцарию, а также и в Османскую империю. Европейские правительства

старались установить надзор за деятельностью нигилистов в связи с ростом террористических актов в континентальной Европе. Из-за этого надзора нигилисты перебрались из континентальной Европы в Англию. Найдя сильных сторонников в Англии, нигилисты продолжили идейную борьбу в прессе и на политических собраниях. Нигилисты, сбежавшие в Османскую империю, не только стремились

продолжать бороться с российским царизмом, но также хотели экспортировать свои нигилистические идеи в Болгарию, и, кроме того, призывали основать независимое социалистическое армянское государство, большая часть которого находилась на территории Османской империи. По этой причине в Османской империи, также как и в континентальной Европе, внимательно следили за нигилистами и их деятельностью.

В данном исследовании сделана попытка определить место нигилистов в политической жизни России, а также их влияние на Османскую империю через их непосредственную деятельность. При написании статьи использовались документы из различных фондов Османского архива, ныне хранящегося в Государственном Президентском архиве Республики Турция. В результате исследования выяснилось, что изначально основным способом распространения своих идей нигилисты видели периодическую печать. Переход к террористическим актам был мотивирован их неудачей на поприще распространения идей привычным общественным путем. Эти террористические акты усилили давление на нигилистов со стороны властей и заставили их бежать за границу, а бежавшие в Европу нигилисты продолжали представлять угрозу для России. В работе отмечается, что нигилисты, бежавшие в Османскую империю, своей деятельностью вызывали напряженность в османско-российских отношениях и доставили Османской империи проблемы во внутренней и внешней политике.

Ключевые слова: История России, нигилист, убийство, террор, Александр II, русский царизм, Османская империя.

Giri?

Nihilizm, Latince "hiflik" anlamina gelen "nihil" kelimesinden türetilmi§ felsefi ve siyasi bir terimdir. Siyasi literatürde Nihilizm her türlü sosyal ve siyasi düzeni reddeden görü^leri ifade etmektedir. Ayrica Nihilizmin 1860-1917 yillari arasinda Rusya'daki ihtilalci görü^leri ifade eden bir terim olarak kullanimi da söz konusudur.1 Rusya'daki Nihilistler ayni zamanda Narodnik adiyla da anilmi^lardir. Narodnik, Rusfada "halk" manasina gelen "narod" kelimesinden türetilmi^tir ve "halksever" anlamina gelmektedir. Narodniklerin hareketine ise "Narodnifestvo" (Popülizm/Halkseverlik] adi verilmi^tir.2

Nihilistler, Herzen'in 1840'larda Slavyanofiller (Slavseverler] ile Baticilarin3 fati^an fikirleri üzerine in§a ettigi Sosyalizm anlayi^indan ilham alarak Sosyalizme farkli yorumlar getirmi^lerdir. Nihilistler mevcut düzeni reddetme ve yeni bir düzen kurma ^

noktasinda hemfikirdirler. Ancak birbirlerinden ayrildiklari pek fok hususiyet tj

Q ^ ^ < о ^

P rg CQ

ci in ©

|37|

1 Ernest Klein, A Comprehensive Etymological Dictionary of the English Language, I (Amsterdam: Elsevier Publishing Company, 1966), 1047; Hüseyin Aydin, "Nihilizm'in Tarihgesi," Uludag Üniversitesi ilahiyat Fakültesi 1/1 (1986): 2; Ahmet Cevizci, Paradigma Felsefe Sözlügü (Istanbul: Paradigma Yayincilik, 1999), 416.

2 M.G. Kolokoltsev, "istoriografiya Rannego Narodnigestva 1860-x gg. (XX vek)," v Narodniki v istorii Rossii, Red. G. N. Mok§in, V.V. Blohin, V.V. Zbereb, i M.D. Karpagev (Voronej: istoki, 2013), 26.

3 Slavyanofillik ve Baticilik XIX. yüzyilin ilk yarisinda Rusya'da egemen olan iki önemli dü§ünce akimidir. Slavyanofiller, geli§menin Rus tarihinden ve kültüründen yararlanarak saglanabilecegini savunurlar. Baticilar ise Avrupa medeniyetini benimsenmesi taraftaridirlar. (Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi: Baglangigtan 1917'ye Kadar (Ankara: TTK, 1999), 333-334.

_ RUSAD 00 5, 2 0 21 — © BY-NC-ND 4.0

04 O: "Ч

3

re

N

re —

3 %

04 2.

re su

C:

"Ч

re ►ч

3 E

"Ч

CO ui ui

w

re 3

О & и

3 S

§ О

S- ч

О №

re £2

<- 5

re ""

<

re o 3 С 3

04

3:

re" 3

"Ч

3 я ^

re re

œ

SU

re

O

S3. 4"

re и

3 "Ч С

3 с

чл ri-

с

"Ч

I

er с

С:

N

re 3

re ►ч

re

3

►ч' su

41 &

4

E O:

2 3

0 2;

E

3 cr.

1_i. ►ч

3 '

04

4

SU

w

SU

cr с

SU 4J

чл aq cr с

KT* su 3

SU

er su

I 3

5Г 3

С:

N

2 ^

2. рг

3 С:

EL su

re Ef

er 3

С: 3

S- s

re

гг 3

S ^

SU

►ч

3 'S

SU

►ч

SU ri-SU (1 SU

ЙГ

SU

3

su W

Si 3

3 в ir

ï и 3

w a

o"o g

3 & a

4J И —.

re . ^

и <

3'

"и"

2 з

и el

3 ° 3 04<

re ü

re 04<

re ni 3 S}

SU

3

i-s

сл

о S3 S3. 3

►ч' Eire su

- &

re

N re

su a

^ S

-- re

E 3

3 re

O- re

re i-i

43!

чл'

ç; su

E "С

re чл ►4 Ö

su

04 04

re re

■л д-

2 ч"

3 3

CO re

з g

^ з"

ri- R

E з" 5 cr

su и W

3

04

70 С

сл

SU

cr с

û 5"

re

►4

=r

SU CD

w

re 04 re

3

re 3

su nj 3: 3Í

►ч re

c¿ re

и'

re

su SU

►4 3:

N 04 SU ►4

qgc O: W

3 N

У = T3 7T su

3' 3 — SU —

3 <

3 re

3

su 3 =r re

3

w re

su 3 su

su ►4

3 3 3 qa<

R кГ ^ _

su re

S23

— _ Г-:

EL чл

3' "*

3

re и

S.

re"

чл

re

►4 32

ca с

3 ►4 3

3

CO M Ul

3- 3:

I <

3 сл О ►ч 3 3

Е

3 3: ге ►ч

su 3

и 04<

^ 5'

ca re

3 ri-

su

rire su

3

su _

w &

— ш

£2 =ч

3 w

re 04 3 -

O: N

3:

3

re

3

о 3

su ►4 ЧЛ

Ñ'

3

3

re

►4

n 3

3

3-3

re

su su

3-3:

3:

3

re

œ œ

CL

re >

<

►ч 3 T3

SU

в

2. fT

3'

re

3-3:

►4 ►4

re

3 -t

SU <

re

su

CL

SU

3

re

ЧЛ

3

ri-

re

t/i Г+

(Г

•s

5" о

•s

&3 &3

о

S1

ЧЯ

В 04

f1 2

43 re

S S

I 4S

™ 3

< ?

3 ^

SU

►4 g-

3

su

3

>-<

SU

3

и SU

— CL

W я-3 a

S- 3

re

04< 3-

3' s

— ■ СЛ

Br S

04< и

3'

D. S" re 3

w Щ!

= 2 3'

ЧЛ

3

SU

3 3 О

SU

3 о

ri-

Su и

SU

re

3

чл

S 3

3

ЧЛ ri-

3

►4

3 ^

2 ^

g S

та cr

о 2.

P- re

3

E 5Г

su

cr re

ca

3 3

SU

5Г <

re

rire 3 cr 2. 04"

re_

re"

>-<

Cl-re

ca

3

►4

re

^ 3-

3: re

N i-i

o- 3'

re 3

su s-Si 3

re 3

re

04 re

►4

re

и 2

CL 3" re

SU

S3-re

r+

re

3'

re

re чл r+

►ч' re 3_

re" ►ч

3

re д-

з'

41

3- re

3^

re ►ч

re

re

re" ¿l

3 su 3. 'ч

re

04 re ►ч

41

re

Е

re"

4Л

3: чл 3: 3 (1 re

пГ ►ч ге

СУ2 О и

SU

3-

SU

3 Щ.

re &

3

3

re

re

О: N 2.

Ё re"

rire ►ч О: ►Ч

re

4Л

Е 5'

ге ►ч

О

ге 42.

3 g

ге 3

o ■ ге

su SU

►ч

SU N 4Л

СГ re

ста" re

re" ►ч

re

re 3:

N

re

3'

re

3 ►4 3

3

3

cr re

m re

fT

►4

re

3- 3

3. и з;

И SU

~ сь

SU

3

re 3 Ü вз

su ►ч

щ.

пГ ►ч

сг з_

з" 3

3

SU

ri-

SU

ca з

re

3 ** гЗ-

g->5'

re ►ч

3' sr

re 2

EL 3

w £2.

3

чл

3

SU

re — ►4 Г1

ca

3

ri- su

3. i-i

- ju

a- » a

3: 3 f®

3

su 3

su

cr

3:

<<

3:

E

и

3

Si я- O

o 3 3

ri-

re

►4

O:

►4

ca SU

3

41 SU

S3- SU 3

SU

3 ►4

SU ЧЛ

3

3 re

rire 3 ►4

3

2. E

3 a^

о 4'

re со

E

ri-

>

►4

4Л

E

►4

ca

SU

ЧЛ

SU

cra<

О

и 3

3 su

3_

3-

>

►4

4Л

<

3"

re

E

41

re

4Л

12 5:

CL (Ö

> 3

SU ►4 4Л

cr

su

4Л <

3

►4

5Г

►4 SU

04 re

►4 41

re

E

riT

4Л

ca

cr

SU 4Л

su

su re

3-

re

re 32 re 3 re 3

ri-O

'S. з" 3

3:

N

re 3

CL ^

C3 3 C3 3

2"

o

ri-O ►4

►4

re g

<

re и O 3

►4 su и

3

SU

3

►4

5Г

o su

su 3

ri-O

'S. з" 3

SU

3

(i SU

su

3. 3

re

2" Я

<SÏ S'

O: 3 (Ö ■4 (Ö 3

fT

>

3

su ►4 4Л

Ñ'

3

fT

su

E

E

3

SU 04 2 41

re

E E

ЧЛ

< ^S.

з;

T3

■4

t (Ö* ■4

C3 ■4

о Ü 3 CL C3

ir-

re

re ►ч

^ S-'

70 3

и <<

SU

CL

SU

O: ►4

3

3:

ЧЛ ri-

3: ►4

^ 41

O:

re >-

O СЛ O:

re n

S- 2 c= s: re 3

►4^3:

re

►4

Cf. re

E "S E

3: re

re <

S- "tí re тЗ о crac re

^ ö -s su

3 3:

О ►4 ri-

SU

чл' 4

3 с:

3

SU

w <

E 3

~ < Я

re < ?4< 2

re

I £ а

3 2? 3 &s

и E ^

p: S3 w

3 41 я

I " I

4Л С-

S S ^

3' 3. сл

r¡ - о

о* и

3- ^

Й » »

E ^ Ñ'

£U i—i м

3: 3 3

er

Е з 3

SU

ri-

SU

О:

3

ге

04 2. пГ 3

3:

4Л

3: 3

3: ^

Е

►ч

ге 3

Е

ЧП ге ►ч 3.

ге <

и

1 03 С: с-03

ve Fransa kar^isinda alinan agir yenilginin ardindan gün yüzüne fikmi§, devlet ricali kapsamli bir reformun gerekli oldugunu dü^ünmeye ba^lami^tir.11 Reformlari gerekli kilan siyasi, sosyal ve ekonomik ko^ullar ayni zamanda Nihilistlerin ortaya fiki^i ifin uygun bir zemin olu§turmu§tur.12

1855'te I. Nikola'nin yerine gefen II. Aleksandr, reformlarina Rus siyasi, sosyal ve ekonomik hayatinin en önemli sorunlarindan birisi olan serflikten ba§lami§, 4 yillik bir fali^manin ardindan 1861'de serfligi kaldirmi^tir. Ancak serfligin kaldirili^ina ili^kin düzenleme köylüleri fiftlik sahiplerine bagimli hale getirmi^tir. Bu durum köylülerin ayaklanmasina sebep olmu^tur. 1863 yilina kadar süren köylü ayaklanmalari Rus yönetimi tarafindan sert bir §ekilde bastirilmi^tir. Toprak reformu köylülere özgürlük getirmedigi gibi farlik rejimine duyulan nefreti de arttirmi^tir.13 Nihilistler bu nefreti fikirlerini yaymak ifin bir araf olarak görmü^ler ve Rus köylüsünün arasina girerek propaganda yapmi^lardir. Ancak fara itaat etmeyi bir gelenek haline getiren Rus köylüsü Nihilistlere ku^kuyla yakla§mi§ ve Nihilistlere kar§i mesafeli durmu^tur.14 Bunun üzerine Nihilistler hedef kitle olarak Rus genfligini, özellikle de üniversite ögrencilerini sefmi^tir. Rus köylüsü üzerinde ba^ari saglayamayan Nihilist propagandacilar §a§irtici bir §ekilde ögrenciler üzerinde etkili olmu^lardir.15 Durumun ciddiyetini anlamakta gecikmeyen Rus yönetimi Nihilistleri siki bir takibe almi§, bazi kigileri tutuklayarak Sibirya'ya sürgüne göndermi^tir. Alinan sert tedbirler radikal Nihilistler arasinda §iddetli tepkilere neden olmu§ ve Nihilistler ba§ta far olmak üzere devlet ricaline yönelik suikastlar düzenlemi^lerdir.16

Nihilistler, suikast eylemlerini Bakunin'in "eylemle propaganda fikrini teorik temellere oturtmasiyla" me§ru bir yöntem olarak görmeye ba§lami§lardir. Nihilistler eylemle propagandada, gerfekle^tirilen bir eylemin halk üzerinde basin-yayin yoluyla yapilan propagandadan daha fazla etkili olacagini dü§ünmü§ler, hanedan üyelerine ya da ileri gelen devlet adamlarina düzenlenen suikastlarin halk üzerinde büyük bir etki yaratacagini öngörmü^lerdir.17 Aslinda bu öngörüden ziyade Nihilistler ifin bir zorunluluk olarak degerlendirilebilir. £ünkü Nihilistler ifin fara ya da devlet ileri gelenlerine suikast düzenlemek Rusya gibi güflü geleneklere sahip bir ülkede halk üzerinde etki yaratabilecek belki de tek yoldur.18 2) Nihilistlerin Düzenledikleri Suikastlar

Nihilistlerin ilk suikast giri^imi II. Aleksandr'a yöneliktir. Önce Kazan

Üniversitesi'nde, daha sonra da Moskova Üniversitesi'nde okuyan Dmitri Vladimirov ^

z

_ ö

a ^ ^

11 Vernadsky, Rusya Tarihi, 272. < o ^

12 BOA, HR.TO. 344-59; BOA, Y.A.HUS. 235-6/3. g ©

13 Kurat, Rusya Tarihi, 338, 340, 356; Vernadsky, Rusya Tarihi, 272-274; Murray Bookchin, 1905'ten 1917'ye Rus Devrimleri, gev. Ali ihsan Ba§gül, (Ankara: Dipnot Yayinlari, 2013), 44.

14 BOA, Y.EE. 84-122/1; Kurat, Rusya Tarihi, 345; Bookchin, 1905'ten 1917'ye, 45-46.

15 BOA, HR.SYS. 1364-96, 6.

16 Vernadsky, Rusya Tarihi, 286.

17 ilkay Yilmaz, Serseri, Anargist ve Fesadin Peginde (istanbul: Tarih Vakfi Yurt Yayinlari, 2014), 96; R.B. Jensen, "Daggers, Rifles and Dynamite: Anarchist Terrorism in Nineteenth Century Europe," Teorrorism and Political Violence 16/1 (2004): 121-122.

18 BOA, HR.SYS. 1364-96, 8.

|39|

Karakozov 1866 Nisan'inda Yaz Bahçesi'ndeki gezintisini tamamlayip arabasina binmek üzere olan II. Aleksandr'a iki el ateç etmiç, ancak isabet ettirememiçtir. Karakozov olay yerinde yakalanmiç ve uzun bir sorgunun ardindan 3 Eylül sabahi idam edilmiçtir. Olayla iliçkili olarak 34 kiçi de hapis ve sürgün olmak üzere çeçitli cezalara çarptirilmiçtir. Karakozov'un arkadaçlari ve akrabalari, Karakozov'u hayatindan sürekli çikâyet eden bir kiçi olarak tanimlamiçlardir. Üniversite yillarinda ruh sagligi bozulan Karakozov'un, bir süre Moskova Üniversitesi'nin kliniginde tedavi gördügü, Petersburg'da da kimligini gizleyerek farkli doktorlarla tedavisini sürdürdügü bilinmektedir. Karakozov'u Nihilistlere yaklaçtiran ve onun suikastta tetikçi olarak görev almasina yol açan en önemli etken de muhtemelen bu ruh hali olmuçtur.19

Karakozov olayindan sonra Nihilistler bir süre sadece propaganda faaliyetlerinde bulunmuçlardir. Bu propaganda faaliyetleri onlarin hükümet tarafindan yeniden takibata ugramalarina ve tutuklanip sürgüne gönderilmelerine yol açmiçtir. Nihilistler bu tutuklama ve sürgünlere tepki olarak 1875'te tekrar terör eylemlerine yönelmi^lerdir. Nihilistlerin terör faaliyetleri 1870'lerde meçrutiyet taraftarlarinin güçlenmesi ve Osmanli-Rus Savaçi'nda (1877-1878] elde edilen kazanimlarin 1878'deki Berlin Kongresi ile kaybedilmesiyle hiz kazanmiçtir.20

Odessa'da 1878 yilinin Ocak ayinda Ivan Kovalsky'nin önderligindeki 7 kiçilik bir Nihilist grup askerî bir birlige saldirmiç, birkaç askeri de yaralamiçtir. Olay, Rusya'da büyük yanki uyandirmiçtir.21 için ilginç yani olayin araçtirilmasi için görevlendirilen gizli polisin Nihilistler tarafindan alenen katledilmesi ve katilin Rus polisi tarafindan yakalanamamasidir.22 Bu durum Nihilistlerin polis teçkilati içerisinde gizlice yapilandiklarini akla getirmektedir.

Odessa'daki hadiseler güncelligini korurken bir baçka olay daha meydana gelmiçtir. Petersburg Polis Teçkilati'nin baçkani olan Fedor Fedoroviç Trepov, propaganda suçundan dolayi sürgüne gönderilen üniversite ögrencisi A. Petroviç Bogolubov'u kendisine hakaret ettigi gerekçesi ile kirbaçlatmiçtir. Olayin duyulmasi üzerine Bogolubov'un arkadaçi Vera Zasuliç Petersburg'a gelmiç, öldürmek amaciyla Trepov'a silahla ateç etmiç, ancak Trepov'u sadece birkaç k^ük yara almiçtir. Kendisini tutuklamak için gelenlere direnmeyen Zasuliç suçunu da itiraf etmiçtir. Zasuliç, Bogolubov'un sevgilisi oldugu dedikodularindan dolayi daha önce hiçbir siyasi davaya bakmamiç olan siradan bir mahkeme tarafindan yargilanmiçtir. Mahkeme Zasuliç'i suçsuz

о

2 bulup serbest birakmiçtir. Mahkemenin karari baçta Zasuliç olmak üzere birçok kiçi de ^ çaçkinlik yaratmiçtir.23 Petersburg'daki Osmanli elçisine göre Zasuliç'in serbest

Si? S ш

g @ 19 B. Basilevskiy, Gosudarstvenniye Prestupleniya v Rossii v XIX veke, 1 (S.Petersburg: Russkaya Skoropeçatnya,

1906), s. 134-136, 144-146; A.A. §ilov, Karakozov i Pokushenie 4 Aprelia 1866 goda (Petrograd: Gosudarstvennoye izdatelstvo, 1919), 41-47; Kurat, Rusya Tarihi, 356; Larisa Zakharova, "The reign of Alexander II: a watersheld?" in Russia-Imperial Russia 1689-1917, Ed. Dominic Lieven, II (Cambridge: Cambridge University Press, 2006), 610.

20 Vernadsky, Rusya Tarihi, 286; Konni Zilliacus, The Russian Revolutionary Movement (New York: E.P. Dutton and Company, 1905), 69-71.

21 Zilliacus, The Russian, 79.

22 BOA, Y.PRK.EÇA. 24-30.

23 A. L. Bauman, Rukovoditeli Sankt-Peterburga (Moskva: Neva, 2003), 215; Zilliacus, The Russian, 80; Kurat, Rusya Tarihi, 356-357; Daniel Gaido-Constanza Bosch Alessio, "Vera Zasulich's Critique of Neo-Populism Party

birakilmasi Nihilistlerin mahkeme üzerinde ne kadar etkili olduklarini göstermektedir ve bu durum Nihilistlerin daha büyük eylemler gerfekle^tireceklerinin bir i^aretidir.24

Gerfekten de Trepov'a düzenlenen suikast giri^iminin ardindan fok ses getirecek bir ba§ka olay daha meydana gelmi^tir. Ivan Kovalsky' nin 14 Agustos'ta Odessa'da kur^una dizilmesinden iki gün sonra, ayni zamanda Ki^lik Saray adiyla da bilinen Ye§il Saray'in önünde Osmanli elfisinin "imparatorun görür gözü ve tutar eli" §eklinde tanimladigi ve Rusya'nin ikinci adami olarak kabul edilen General Nikolay Mezentsov, Sergey Kravchinsky tarafindan hanferlenerek öldürülmü^tür. Hanferlemenin otoriter idarecilerin öldürülmesinde gelenekselle§mi§ bir yöntem oldugu ve bu yöntemin halk üzerinde büyük bir etkisinin bulundugu dikkate alindiginda Kravchinsky'nin suikast silahi olarak neden hanferi seftigi daha iyi anla^ilmaktadir. Osmanli elfisine göre Mezentsov'a düzenlenen suikast bir "Vakia-yi azime"dir ve Rus kamuoyundan daha ziyade II. Aleksandr'i etkilemi^tir. Hükümet taraftari bazi gazeteler Mezentsov'un ki^isel bir meseleden dolayi öldürüldügünü ve katilinin yakalandigini yazmi^lardir. Fakat kamuoyunda cinayetin daha önceden planlandigi ve siyasi bir amaf dogrultusunda gerfekle^tirildigine dair bir kanaat olu§mu§tur.25

Mezentsov'un öldürülmesi üzerine bütün siyasi tutuklular sorguya fekilmi§ ve Üfüncü Daire'nin ba^ina Aleksandr Romanovif Drenteln getirilmi^tir. Drenteln, Mezentsov suikastinin faili Kravchinsky'yi ele gefiremese de sadece Petersburg'da iki bine yakin ki§iyi tutuklatmi^tir. Tutuklamalar imparatorlugun Moskova, Kiev, Odessa ve Harkov gibi diger önemli §ehirlerinde de gerfekle§mi§tir. Nihilistlerin tutuklamalara kar§i ilk tepkisi Harkov'daki tutuklulara ve ögrencilere kar§i sert bir tavir sergileyen Harkov Valisi Prens Krapotkin'i 22 §ubat 1879'da öldürmek olmu^tur. Nihilistlerin Krapotkin'den sonraki hedefi Drenteln'dir.26 Drenteln, 26 Mart'ta Lebyajya Kanali'nin kiyisindaki yoldan Bakanlar Kurulu toplantisina giderken Leon Mirsky adindaki bir Nihilistin silahli saldirisina ugrami^tir. Drenteln hafif bir §ekilde yaralanmi^tir. Mirsky pe^ine dü§en polislerden kurtulmayi ba§armi§sa da daha sonra yakalanmi^tir.27

Drenteln'e düzenlenen suikast Romanov hanedanliginda korkuya sebep olmu§, sarayin ifinde ve di^inda bazi tedbirler alinmi§, II. Aleksandr'in her zaman kullandigi yollar üzerinde Kazak askerleri görevlendirilmi^tir. Alinan siki tedbirlere ragmen II. Aleksandr her zaman yürüyü§ yaptigi Yaz Bahfesi'ne nadiren ugramaya ba§lami§tir. Nihilistlerin yarattigi korku sadece hanedanlik ifin geferli degildir. Polis ve jandarma

o

memurlari da kendilerini güvende hissetmemi^lerdir. Bunlar yolculuklarini iki^er ^

z

_ Ö

a ^ ^

Organisation and Individual Terrorism in the Russian Revolutionary Movement (1878-1902)," Historical < o ^

Materialism 23 (2015): 94-95. g ©

24 BOA, Y.PRK.EgA. 24-30. |

25 BOA, Y.PRK.EgA. 24-30; BOA, HR.SYS. 2769-51, 9; Zilliacus, The Russian, 82; Lynn Ellen Patyk, 1 1 "Remembering 'The Terrorism': Sergei Stepniak-Kravchinskii's Underground Russia," Slavic Review 68/4(2009):

764-765.

26 Zilliacus, The Russian, 82; O. N. Kvasov, "Terroristigeskie Tendentsii Narodnigeskogo Dvijeniya Vtoroy Polovinni XIX veka," v Narodniki v istorii Rossii, Red. G.N. Mok§in, V.V. Blohin, V.V. Zbereb, i M.D. Karpagev (Voronej: istoki, 2013), 132.

27 V. Jerve, "Drenteln, Aleksandr Romanovig," Russkiy Biografigeskiy Slovar, v Red. A. A. Polovtsova, 6 (S. Petersburg: Ob§estvennaya Polza, 1905), 685.

süvarinin eçliginde yapmaya baçlamiçlardir. Bütün bu korkuya ve Mirsky'nin suikast giriçimini itiraf etmesine ragmen sikiyönetim mahkemesinin Mirsky'ye vermiß oldugu idam cezasi II. Aleksandr'in istegi üzerine 10 yillik kürek cezasina çevrilmiçtir. Osmanli elçisinin Istanbul'a gönderdigi rapora göre cezanin yumuçatilmasindaki en önemli etken II. Aleksandr'in suikast giriçiminin arkasinda Nihilistlerden ziyade meçrutiyetçilerin28 bulundugunu dü^ünmesidir. II. Aleksandr'in olaydan sonra vermiß oldugu demecinde "benden meprutiyet isteyecek adam elini kanla, cinayetle leke-dâr etmemelidir" çeklindeki ifadesi bu dü^üncenin bir ürünüdür. Bu noktada alinan tedbirlerle sadece Nihilistlerin degil ayni zamanda meçrutiyetçilerin de tehdit edildigi ileri sürülebilir. Baçta Petersburg olmak üzere bazi çehirlerdeki valilerin -ki bunlarin bir kismi meçrutiyet yanlisidir- yerine askerî valilerin atanmasini bu tehdit kapsaminda degerlendirmek gerekir.29

II. Aleksandr meçrutiyetçilere gözdagi vermekle birlikte onlarin tamamen karçisinda yer almamiçtir. Bunda ^üphesiz meçrutiyetçilerin siyasette etkili olmalari ve en azindan Slavyanofillerin ve Liberallerin fikirlerinin hanedanligin varligini tehdit etmemesi önemli rol oynamiçtir. Öte yandan II. Aleksandr'in meçrutiyeti kaçinilmaz bir gerçek olarak kabul etmesi de muhtemeldir. Nitekim II. Aleksandr saraydan bekledigini bulamayan aristokratlarin, politikacilarin veya varlikli kiçilerin meçrutiyetin ilanini dört gözle beklediklerini ve ülkede meçrutiyet fikrinin giderek yayginlaçtigini fark etmiç, bu baglamda bir anayasanin hazirligina da giriçmiçtir. II. Aleksandr'in meçrutiyete giden yolda meçrutiyetçilere boyun egdigi de söylenemez. O, silah zoruyla ilan edilecek bir meçrutiyete karçi çikmiç, nüfuzunu ve harcamalarini kisitlayan bir meçrutiyete de asla izin vermemiçtir.30

Rus kamuoyuna göre meçrutiyet Nihilistlerin eylemlerinin son bulup bir yili açkin bir süre herhangi bir terör eylemi gerçekleçmedigi zaman ilan edilecektir. Fakat Nihilistler de meçrutiyetçiler gibi meclisin açilmasi taraftaridir ve bu ugurda canla baçla çaliçtiklari gibi her türlü çiddete de baçvurmaktadirlar. Dolayisiyla Nihilistlerin eylemlerine son vermek gibi bir niyetleri bulunmamaktadir. Meçrutiyetin kaderinin Nihilistlere baglanmasi, meçrutiyetçilerle Nihilistlerin birlikte hareket etmelerini önlemeye yönelik bir giriçim ve Nihilistlere verilen destegin kesilmesi için atilmiç bir adim olarak degerlendirilebilir.31

Rus yönetiminin meçrutiyet konusundaki tavri Nihilistlerin ne eylemlerini sonlandirmiç ne de gttç kaybetmelerine yol açmiçtir. Nihilistler giderek g^lendikleri gibi

о

2 eylemlerini de arttirmiçlardir. Osmanli Devleti'nin Nikolayev çehbenderi Nihilistlerin g güçlenmesini rü^vetin yaygin bir çekilde devam etmesine, adalet sisteminin

9 £ 5 içleyemeyiçine, egitim sisteminin çagin geride kalmasina, kanunlarin dönemin çartlarina

g ° « _

Pi uï ©

28 Me§rutiyet yanlilari belirli bir siyasi guruba dahil degildir. Bu yüzden sadece Nihilistlerin degil ayni zamanda Slavyanofillerin ya da Liberallerin arasinda da me§rutiyeti savunanlar bulunmaktadir. Mesela II. Aleksandr'in devlet i§lerini emanet ettigi liberal çizgideki Loris Melikov bunlardan birisidir. Fakat me§rutiyetin ilan edilmesi konusunda Slavyanofiller ve Liberaller Nihilistler gibi sert yöntemlere ba§vurma taraftari degillerdir. Bununla birlikte bu durum, onlarin Nihilistlere destek olmayacaklari anlamina gelmemektedir. (BOA, Y.PRK.EÇA. 24-30; Zilliacus, The Russian, 101-110.)

29 BOA, Y.PRK.EÇA. 24-30.

30 BOA, Y.PRK.EÇA. 24-30; BOA, Y.PRK.EÇA. 1-55.

31 BOA, Y.PRK.EÇA. 24-30.

uygun olmayi^ina ve agir vergi yüküne baglamaktadir.32 Anla^ilan II. Aleksandr döneminde yapilan reformlar da halkin sorunlarini fözecek nitelikte degildir. Bu yüzden Nihilistler sorunlarin temeli olarak gördükleri farlik rejimini yikmayi hedeflemi^ler, bu dogrultuda farlik rejimini temsil eden II. Aleksandr'i ortadan kaldirmayi amaf edinmi^lerdir. Aleksandr Konstantinovif Solovyev isimli bir Nihilist bu amaci gerfekle^tirmek ifin 14 Nisan'da Ki^lik Saray'in önünde II. Aleksandr'a bir suikast giri^iminde bulunmu^tur. Solovyev, II. Aleksandr'a be§ el ate§ etmi^se de isabet ettirememi§ ve tutuklandiktan sonra mahkemeye fikarilmi^tir.33

Osmanli elfisi, Solovyev'in muhakemesine dair bilgi almak ifin Petersburg valisi General Iosif Gurko ile görü§mü§tür. Gurko, elfiye fok az bilgi vermi^tir. Bu bilgi de Nihilistlerin te^kilat yapisi ile alakalidir. Buna göre Nihilistler Fransa ve Lehistan'daki ihtilalciler gibi 10'ar ki^ilik gruplar halinde örgütlenmi^lerdir. Balkan harif her bir grup üyesi yalnizca bu 10 ki^iyi, ba^kan ise diger grubun sadece ba^kanini tanimaktadir. Grup üyelerinden birisinin de^ifre olmasi halinde diger üyeler bulunduklari §ehri hizli bir §ekilde terk etmektedir. Bu durum polisin 10 ki^iden daha fazlasini tespit etmesini zorla^tirmaktadir. Bu yüzden Solovyev'den sadece 9 ki^inin ismi ögrenilebilmi^tir. Vali'nin afiklamalarinin Osmanli elfisini tatmin etmedigi elfinin görü^meden sonra Solovyev olayi ile ilgili ayrintili bir ara^tirmaya giri^mesinden anla^ilmaktadir.34 Bu ara^tirmanin 1878'den itibaren ba§ta Avrupa ülkeleri olmak üzere fe^itli ülkelerdeki §iddet olaylarinin arti§ göstermesinden endi^elenen II. Abdülhamid'in emri dogrultusunda gerfekle^tirildigi dü^ünülebilir.35 Elfi, yaptigi ara^tirma sonucunda Gurko'nun Solovyev hakkinda söylemedigi pek fok bilgiye ula§mi§tir. Gurko'nun bu bilgileri elfiden saklamasi muhtemelen bu bilgilerin uluslararasi alanda Rusya'nin güfsüz bir devlet olarak algilanmasina yol afabilecek nitelikte olmasindan ileri gelmi^tir. Nitekim elfinin Solovyev olayina ili^kin Istanbul'a gönderdigi raporunda Rus yönetiminin Nihilistler kar^isinda aciz kaldigi vurgulanmi^tir.36

Mahkeme, Solovyev'in idamina karar vermi^tir. Idam 28 Mayis'ta saat 10'da gerfekle§tirilmi§, infaz sirasinda Adalet Bakani ile soru^turmayi yürüten savci da hazir bulunmu^tur. Üst düzeyde gerfekle^tirilen katilim, meselenin ciddiyetini göstermektedir.37 Idamdan birkaf gün sonra Solovyev'in vermiß oldugu isimler de birer birer idam edilmi^tir. Suikastin ardindan II. Aleksandr muhafiz alayindaki Kazak sayisini arttirmi^tir. Nihilistler ise bu muhafizlari a^manin yollarini arami^lar ve nihayet II. Aleksandr'in tren yolculuklarinda muhafizlarindan ayrildigini tespit etmi^lerdir. 2 Aralik °

1879'da Nihilistler II. Aleksandr'in Yalta'daki yazlik sarayindan Moskova'ya trenle i

dönecegini ögrenmi^ler ve tren yolu üzerine bomba dö§emi§lerdir. II. Aleksandr bindigi Q ^ z

< ö P rg CQ

CÄ in ©

32 BOA, HR.TO. 344-59; BOA, Y.A.HUS. 235-6/3. |431

33 Zilliacus, The Russian, 83.

34 BOA, Y.PRK.EgA. 24-30; BOA, Y.PRK.EgA. 1-55.

35 Yilmaz, Serseri, 97. XIX. Yüzyilda Avrupa'daki terör eylemlerine ve bu eylemler kar§isinda Osmanli Devleti'nin tutumuna ili§kin degerlendirmelerin yapilmasina katki saglayan Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü ögretim üyelerinden Dog. Dr. Özer ÖZBOZDAGLI'ya te§ekkür ederim.

36 BOA, Y.PRK.E§A. 24-30.

37 BOA, Y.PRK.E§A. 24-30.

treninin lokomotifi arizalaninca bombali suikasttan kurtulmuçtur.38 Bu, dünyada bomba kullanilarak gerçekleçtirilen ilk suikast giriçimi olmuçtur.39

5 §ubat 1880'de Nihilistler bir baçka bombali saldiri daha düzenlemi^lerdir. Bomba, suikasti gerçekleçtirmek için bir yil önce sarayda garson olarak içe giren Stepan Halturin tarafindan II. Aleksandr'in her zaman yemek yedigi masanin tam altinda bulunan bodrum kata yerleçtirilmiçtir. II. Aleksandr, patlamadan yara almadan kurtulurken saray çaliçanlarindan ve muhafizlardan 10 kiçi ölmü§, 45 kiçi de yaralanmiç, suikasti gerçekleçtiren Halturin ise kaçmayi baçarmiçtir.40 II. Aleksandr, devlet düzenini ve kamu huzurunu saglamak adina geniç yetkilerle donatilmiç bir yüksek idarî komisyon oluçturmuçtur. Komisyonun baçkanligina ise Harkov valiligi sirasinda Nihilistlere karçi büyük baçarilar saglamiç olan Loris Melikov atanmiçtir.41

Melikov, önceden ne yapacagi kestirilemez bir kiçi olarak nitelendirilmektedir. Bununla birlikte sert tedbirler alacagi göreve gelmesinden kisa bir süre sonra anlaçilmiçtir. 20 ^ubat'ta kendisine karçi suikast düzenleyen bir çahsi yirmi dört saat içinde idam ettirmiçtir. Hizla gerçekleçtirilen yargilama ve idam onun Nihilistlere karçi asla taviz vermeyeceginin ilanidir. Buna karçilik halkin çikayetlerini de sonuna kadar dinlemiç ve magduriyet yaratan konulara çözüm üretmeye çaliçmiçtir. Osmanli Devleti'nin Nikolayev çehbenderinin raporunda "kâbûs-i belâ" olarak nitelendirilen ve sadece siradan halkin degil ayni zamanda ileri gelenlerin de korkup çekindigi, halki birbirine dü^ürüp suçsuz insanlarin yillarca hapiste yatmasina neden olan ^üncü Daire'yi kapatmasi Melikov'un en önemli icraatlarindan birisidir. Buna ilaveten egitim ve sansür konusundaki uygulamalari ile Rus yönetiminin açikça eleçtirilmesine yol açan ve halkin reform beklentisi üzerinde olumsuz bir etki yaparak halk arasinda huzursuzluga neden olan dönemin Egitim Bakani Dmitry Tolstoy'u da görevden almiçtir.42

Alinan tedbirler kapsaminda bazi çehirlerde sikiyönetim ilan edilip çehirlerin idaresi askeri valilere birakilmiç, askeri mahkemeler kurulmuç ve suçlu bulunanlar idam edilmiçtir. Ancak tutuklularin sorgulanmalari sirasinda gösterdikleri metanet ve verilen idam cezalarina karçi hakaret edercesine sergiledikleri rahat tavirlari mahkemelerin Nihilistleri kontrol altina alamadigini ortaya koymaktadir. Üstelik Nihilistler propaganda yoluyla fikirlerini yaymaya devam etmiçlerdir.43 Özellikle Sosyalizmi anlatan eserlerin elden ele dolaçmasi ve halkin bati basinini yakindan takip ederek Rusya ile Batiyi kiyaslayip Rusya'nin ne kadar geride kaldigini anlamasi Nihilistlerin fikirlerinin

о

2 yayilmasina büyük bir katki saglamiçtir. Böylelikle Nihilistler toplumun hemen hemen her g kesiminden destek görmeye baçlamiçlardir. Osmanli Devleti'nin Nikolayev çehbenderi 9 £ 5 Nihilizmin yayginlaçmasiyla birlikte Nihilizmin ^ farkli yorumunun ortaya çiktigini

g ° 03 Pi 1Л ©

|44|

38 Vsemirnaya Illyustratsiya 570 (1879): 471; Zilliacus, The Russian, 84, 95.

39 Yilmaz, Serseri, 98.

40 Stepan Halturin, 1882'de Kiev Bölgesi Askeri Savcisi olan General V. S. Strelnikova'ya suikast düzenleyen ekibin içerisinde yer almi§, suikast sonrasi yakalanarak Mart 1882'de idam edilmi§tir. (Vsemirnaya Illyustratsiya 692 (1882): 314.)

41 Zilliacus, The Russian, 97-100; Vsemirnaya Illyustratsiya 579, 580, 581 (1880): 131, 155, 170, 178.

42 BOA, Y.PRK.EÇA. 24-30; Vsemirnaya Illyustratsiya 581 (1880): 174; Zakharov, "The reign of Alexander II," 615.

43 BOA, Y.PRK.EÇA. 24-30.

belirtmektedir. Anayasanin ilani ve meclisin afilmasi bu yorumlarin ortak yönüdür. Birinci yorumda hanedanin mevcudiyeti kabul edilmi^tir ki bu noktada §ehbender ya me^rutiyetfileri Nihilistlerle kari§tirmi§tir ya da bu yorumun savunuculari Nihilistleri destekleyen me^rutiyetfilerdir. ikinci yorumda mevcut rejimin cumhuriyet rejimi ile degi^tirilmesi, üfüncü yorumda ise halkoyu ile sefilmi§ bir ba^kanin idaresi altinda ba§ka bir ba^kanin ve hükümetin yönetimi söz konusudur. Rus yönetimi bu fikirlerin benimsenmemesi ifin her türlü yolu denemi^tir. Nihilistlerin Sibirya'ya ya da ba§ka yerlere sürülmesi, idam edilmesi veya "revolver dinamit müeyyidciligi" gibi ölüm riski yüksek olan i^lerde fali^tirilmalari bu yollardan bir kafidir.44

Nihilistleri ortaya fikaran siyasi, sosyal ve ekonomik sorunlar devam ettiginden Rus yönetiminin Nihilistlere yönelik politikasi ba^arisizlikla sonuflanmi§ ve Nihilistler dü^üncelerini yaymaya devam ettikleri gibi terör eylemlerinden de vazgefmemi^lerdir. Bu eylemler II. Aleksandr'da büyük bir korku yaratmi^tir. II. Aleksandr'in daha önce tasarlanmi§ olan Berlin seyahatini e§i Mari Alexandrova'nin hafif seyreden hastaligini ileri sürerek iptal etmesi ya^adigi bu korku ile ili^kilidir.45

1880'in sonlarina gelindiginde II. Aleksandr "bir insan avinin ana hedefi haline" gelmi^tir.46 Daha önceki ba^arisiz giri^imlerinden ders fikaran Nihilistler stratejilerini degi§tirmi§lerdir. Buna göre tek bir eylem üzerine kurgulanan suikast planinin alternatifleri de olu§turulmu§, ba^arisizlikla sonuflanan bir eylemin hemen ardindan gerfekle^tirilecek bir ba§ka eylemle ba^arisizligin telafi edilmesi öngörülmü^tür. 1881'de II. Aleksandr'in her zaman kullandigi güzergah üzerinde bulunan Malaya Sadovaya Sokagi'ndaki bir peynirci dükkanindan afilan tünel ile yolun altina bomba dö^eme ve II. Aleksandr'in arabasi oradan geferken ayrica arabasina da bomba atma plani bu stratejinin bir parfasidir. II. Aleksandr'in kullandigi diger güzergahlar ifin de birer plan söz konusudur.47

Nihilistlerin yeni stratejisi onlari ba^ariya ula§tirmi§tir. II. Aleksandr, Malaya Sadovaya Sokagi'na ugramasa da 13 Mart 1881'de askeri birlikleri tefti§ ifin Ki^lik Saray'dan fikip Katerine Kanali boyundaki sokaga girmi^tir. I§in ilginf yani II. Aleksandr'in sokaga giri^ini elindeki mendili sallamak suretiyle suikastfilara haber veren Sofya Perovskaya'nin 1741'den 1762'ye kadar Rusya'da hüküm sürmü§ olan imparatorife Yelizaveta Petrovna'nin torunlarindan gelen Perovski ailesine mensup olmasidir. Perovskaya'nin i^aretinin ardindan suikastfilardan Nikolay I. Risakov, birinci sinif bir

o

kimyager olan Nikolay Kibalfif'in elde gizlice ta^inabilecek §ekilde imal ettigi bombayi II. ^

Aleksandr'in arabasina atmi^tir. II. Aleksandr §ans eseri bu saldiridan küfük yaralarla g

kurtulmu§, ancak saraya dönmek yerine olayi incelemeyi tercih edince orada bulunan Q g ^ ikinci suikastfi Ignatiy I. Grinevisfki'nin atmi§ oldugu bombadan dolayi ölümcül yaralar g @ almi^tir. Bomba II. Aleksandr'in sag bacagini koparmi§, sol bacagini ise parfalanmi^tir. Bu |45| agir yaralarin sonucunda II. Aleksandr olayin gerfekle^tigi gün Ki^lik Saray'da hayatini

44 BOA, HR.TO. 344-59.

45 BOA, HR.TO. 344-59; BOA, Y.PRK.EgA. 24-30; BOA, Y.PRK. E§A. 1-55; BOA, Y.A.HUS. 235-6/3.

46 Vernadsky, Rusya Tarihi, 286.

47 Zilliacus, The Russian, 106-107; Onur I§gi ve Onur Önol, Rusya imparatorlugu'nun Qökü§ü (1881-1917) (Istanbul: Kronik Kitap, 2019), 15.

kaybetmi^tir. Ölürken yaninda daha sonra sirasiyla tahta gefecek olan oglu III. Aleksandr ve torunu II. Nikola da bulunmaktadir. II. Aleksandr'in fekmi§ oldugu ölüm sancisi her iki hükümdar adayinin da zihninde silinmez bir tablo olarak yer edinmi^tir. Bu tablo III. Aleksandr'in ve II. Nikola'nin ülkeyi nasil idare edeceklerini belirleyen en önemli etkenlerden birisi olmu^tur.48

II. Aleksandr'a düzenlenen suikastin ardindan Petersburg'daki bütün tren istasyonlari, köprüler ve sokaklar polis, jandarma ve Kazak muhafizlari tarafindan tutulmu^tur. Bunlar iki gün iferisinde sadece Petersburg'da 800'den fazla ki^iyi tutuklami^lardir. Suikasti tertip edenler, II. Aleksandr'in öldürülmesiyle amaflarina ula^acaklarini zannettiklerinden Petersburg'u terk etmemi^ler ve bir ay iferisinde yakalanarak idam cezasina farptirilmi^lardir.49 Idam cezalari birer birer infaz edilmesine ragmen Nihilistler Rusya ifin tehdit olu^turmaya devam etmi^tir. Bu yüzden Rus yönetimi Nihilistlere kar§i tedbir almayi sürdürmü^tür. On binlerce ki^inin meydanlarda toplanip bir araya gelmesini saglayan Paskalya etkinliklerinin yasaklanmasi bu tedbirlerden birisidir. Ancak bu tarz etkinlikler halkin vazgefemedigi ali^kanliklar arasinda yer almaktadir. Ayrica bu etkinliklerden ekonomik fikar saylayan bir esnaf zümresi de bulunmaktadir. Insanlarin hem eglencelerinden hem de i^lerinden mahrum birakilmasi bu gibi tedbirlerin Nihilistler tarafindan suiistimal edilmesine yol afmi^tir. Nihilistler halk arasinda hükümetin kendilerinden korktuklari dedikodusunu yaymi^lar ve alinan tedbirleri güflerini arttirmak ifin bir araf olarak kullanmi^lardir.50

Nihilistlerin suikasti gerfekle^tirdigi gün II. Aleksandr, "Temsilciler Komitesi'nin bir devlet meclisi olupturulmasi önerisiyle ilgili teklif kararini" onaylami^ti. Fakat II. Aleksandr'in öldürülmesi me^ruti düzene gefi§ konusunda atilan adimlarin akibetini §üpheye dü§ürmü§tür.51 Suikasti takip eden günlerde hükümet, Nihilistlerle nasil mücadele edilecegine dair bir fikir birligine varamami§, bu konuda te^ekkül eden üf görü^ten birisinde Nihilistlerin cezalandirilmasinda hukukun izin verdigi ya da vermedigi her türlü yolun denenmesi, ikincisinde öncelikle me^rutiyetin ilan edilmesi, sonrasinda ise gerekli olursa Nihilistlerin cezalandirilmasi, üfüncüsünde ise ilk iki görü^ün birlikte uygulanmasi savunulmu^tur.52

Hükümetin Nihilistlerle mücadele ve me^rutiyet konularindaki kararsizligina ragmen III. Aleksandr'in Nihilistlere kar§i nasil bir politika takip edecegi gayet afiktir. III. Aleksandr daha iktidara gelmeden önce ögretmeni K.P. Pobedonostsev'in anayasal

o

2 yönetim ve liberal reformlar kar^isindaki menfur telkinlerinin etkisinde kalmi§, tahta ^ geftiginde de liberal hareketlere kar§i afikfa cephe almi§ ve £arlik mutlakiyetini

9 £ 5 güflendirmek ifin fali§mi§tir.53 Bu amafla 1881 Nisan'inda yayinladigi bir manifesto ile

on S m

§ in © "otokrasinin hifbir pekilde kisitlanamayacagini ve otokrasiye karpi giripilecek her türlü |46| _

48 Zilliacus, The Russian, 107, 111, I§çi ve Önol, Rusya, 15-16; A.J. Sack, The Birth of the Russian Democracy (New York: Russian Information Bureau, 1918), 57.

49 Zilliacus, The Russian, 112-114.

50 BOA, HR.SYS. 1342-6.

51 Vernadsky, Rusya Tarihi, 287, Zilliacus, The Russian, 108-109.

52 BOA, HR.SYS. 1342-6.

53 Acar, Baçlangiçtan, 219; Kurat, Rusya Tarihi, 359; Vernadsky, Rusya Tarihi, 287

eylemin sert tedbirlerle bastirilacagini" ilan etmi^tir.54 Bu manifesto, II. Aleksandr döneminin reformlarinin reddi anlamina gelmektedir. Ayrica Nihilistleri zor günlerin bekledigini de haber vermektedir. Nitekim fok gefmeden, "Düzenin Saglanmasi Ifin Özel Önlemler Getiren Kanun" fikartilmi§ ve liberal görü^lü idareciler görevden alinarak yerine reform kar^iti olan otokrasi yanlisi isimler getirilmi^tir.55

III. Aleksandr Nihilistlerle mücadelede kararli görünmektedir. Bu kararin cesaretten ziyade korkuya dayandigi bir gerfektir. III. Aleksandr'in babasinin sonunu getiren bombalardan kendisini uzak tutmak ifin Petersburg yakinlarindaki Gafina'da bulunan yazlik sarayini mesken tutmasi ve devlet ilerini buradan yürütmesi bu korkunun bir sonucudur. Elden ele dola^an bildirilerde III. Aleksandr'in yani sira Tarife Maria Fyodorovna'nin da ortadan kaldirilmasi yönündeki ifadeler, III. Aleksandr'in hayatiyla ilgili kaygilarinda yersiz olmadigini ortaya koymaktadir.56

II. Aleksandr suikasti Nihilistler ifin bir dönüm noktasidir. Nihilistler bu suikastin ardindan Avrupa'daki Sosyalistlerin dikkatini fekmi§ ve Avrupa'daki Sosyalist kongrelerine davet edilmi^lerdir. Öte yandan II. Aleksandr'in ölümü Nihilistler üzerindeki baskiyi arttirmi§ ve halkin da Nihilistlerden sogumasina yol afmi^tir. Bu yüzden Nihilistler giderek güf kaybetmeye ba§lami§lardir. Fakat bu durum onlarin tamamen bir tehdit unsuru olmaktan fiktiklari anlamina gelmemektedir. Baskidan dolayi yurtdi^ina kafan Nihilistler, kendilerine özellikle Avrupa'da nüfuzlu koruyucular bulmu^lar ve Rusya'yi Avrupa devletlerinin müdahalesine afik bir hale getirmi^lerdir.57 Buna ilaveten Avrupa basinini kullanarak Rusya'da korku yaratmaya fali§mi§lardir. Rusya'da kalan Nihilistler ise suikastlardan ziyade propaganda faaliyetleri üzerinde yogunla§mi§lardir.58 Var^ova'da £arifenin himayesinde bulunan bir kiz okulundaki bazi ögretmenlerin ögrencilere Nihilizmi anlatan bildiriler dagitmalari bu propaganda faaliyetleri ifin bir örnek te^kil etmektedir. Nihilistlerin propaganda di^inda suikast giri^iminde bulunmak ifin hazirlik yaptiklari da bilinmektedir. Rus polisinin 1883'de Harkov ve Petersburg'da silah yapiminda kullanin yanici madde ve demir gibi malzemeleri ele gefirmesi, ayrica Petersburg'da bir bomba imalathanesini tespit etmesi Nihilistlerin suikast giri^imi ferfevesindeki hazirliklarindan bir kafidir. 1890'li yillarin ortalarina kadar polisin siki takibati neticesinde propaganda yapan ve suikast hazirliginda bulunan Nihilist gruplari birer birer de^ifre edilmi§, grup üyeleri de tutuklanarak mahkemede yargilanmi^lardir.59

3) Rus Nihilistlerin Avrupa'daki Faaliyetleri

o

Rus Nihilistler, Avrupa'ya 1860'larin ba^inda gelmeye ba§lami§lardir. Bunlardan ^

birisi Nihilistler afisindan önem arz eden Mihail Bakunin'dir. Bakunin, Avrupa'daki 1848- §

1849 ihtilallerine kari^tiktan sonra tutuklanip Rusya'ya iade edilmi§, farlik rejimini < g >-ele^tiren yazilar yazinca Sibirya'ya sürgün edilmi§, 1861'de Sibirya'dan kafmayi ba§armi§ § ¡^ ©

54 ve Önol, Rusya, 23.

55 Acar, Ba$langigtan, 219-220.

56 BOA, HR.SYS. 1342-6.

57 BOA, Y.PRK.AZJ. 4-61/1; BOA, i. DUiT. 145-12.

58 BOA, Y.PRK.TKM. 19-31/4; BOA, Y.PRK.TKM. 30-31/1; BOA, Y.PRK.EgA. 12-92/1; BOA, HR.SYS. 1363-74.

59 BOA, HR.SYS. 1363-74; BOA, HR.SYS. 1363-76; BOA, HR.TO. 344-59.

ve Avrupa'ya firar etmiçtir.60 Bakunin kadar önemli olan bir diger kiçi Petr Kropotkin'dir. Soylu bir aileden gelen Kropotkin orduya katilmiç, 1862'de gittigi Sibirya'da uzun bir süre görev yapmiç, 1872'de gerçekleçtirdigi Avrupa gezisinde Bakunin ile taniçmiç, Rusya'ya döndügünde iççiler arasinda propaganda faaliyetlerine baçlamiçtir. Propaganda faaliyetlerinden dolayi 1874'te tutuklanmiç, iki yil hapis yattiktan sonra bir firsatini bulup hapishaneden kaçmiç, bir süre Isviçre'de yaçamiç, 1886'da da Londra'ya gitmiçtir. Kropotkin, Çaykovsky Devrim Dairesi'nin bir üyesidir.61 Bu grubun lideri Nikolay Vasileviç Çaykovsky'dir. Bir Rus asilzadesi olan Çaykovsky, 1872'de Petersburg Üniversitesi'nden mezun olmuç, 1874'teki tutuklamalarin ardindan grubunu dagitmiç ve Avrupa üzerinden Amerika'ya gôç etmiçtir. 1879'da ailesi birlikte Fransa'ya gelen Çaykovsky bir süre burada yaçadiktan sonra Londra'ya gitmiçtir.62 Avrupa'daki Nihilistlerin önemli temsilcilerinden bir digeri ise Sergey Kravchinsky'dir. Kravchinsky, General Nikolay Mezentsov'u biçaklayarak öldürdükten sonra Isviçre'ye kaçmiç ve Stepnyak takma adini almiçtir. Kravchinsky Avrupa'da, bu takma adiyla taninmiçtir. Stepnyak'in Isviçre'deyken burada bulunan Rus devlet adamlarina karçi suikast hazirligi içerisinde oldugu dü^ünülmektedir. Isviçre polisinin ihbar üzerine Basel'de Stepnyak'in da sik sik ugradigi bir eve düzenledigi baskinda 54 kilogram patlayici madde ele geçirmesi ve bu olaydan sonra Stepnyak'in ortadan kaybolmasi bu dü^ünceyi teyit eder niteliktedir. Stepnyak Isviçre'de kaybolduktan kisa bir süre sonra Londra'da ortaya çikmiçtir.63

Stepnyak'i Isviçre'yi terk etmeye zorlayan sebep, Rusya'nin Stepnyak'i iade etmesi için yapmiç oldugu baskidir. Stepnyak'in "Isviçregibi hain bir ülkede kalmaktansa Rusya'ya gitmeyi... tercih ederim"çeklindeki açiklamasina bakilirsa Isviçre'nin Stepnyak'i iade etme niyetinde oldugu anlaçilmaktadir.64 Halbuki Avrupa'da siyasi suçtan dolayi töhmet altinda bulunan Ruslarin Rusya'ya iade edilmemesi yönünde genel bir egilim bulunmaktadir.65 Isviçre'nin bu egilim diçinda hareket etmesi Avrupa'da 1870'lerin sonlarinda baçlayan ve 1880'lerde tirmaniça geçen terör eylemleridir.66 Bu terör eylemleri Rus Nihilistlerini Kita Avrupasi'nda zor durumda birakmiçtir. Bunun üzerine Rus Nihilistleri kendilerini güvende hissedecekleri bir yer aramaya baçlamiçlardir. Nihayet Stepnyak'in giriçimleri sonucunda Ingilizler 1890'da Londra'da "The Society of Friends of Russian Freedom" adindaki dernegi kurunca Nihilistlerin yer arayiçi sona ermiçtir. Kita Avrupa'sinda bulunan Felix Volkhovsky, Vladimir Bourtzeff, Michel Woiniez-Keltchevsky, Moses Harmidor-Baranoff, Alexander Lavrenius, Polonyali q Stanislas Mendelsohn ve eçi Mary gibi önemli Nihilistler ile daha az önem arz eden diger g Nihilistler Ingiltere'ye gelmiçlerdir.67

« ?5 m

§ in © 60 Acar, Baglangigtan, 215-216.

61 John Slatter, "Kropotkin, Pyotr Alexeyevich," in Encyclopedia of Russian History, Ed. James R. Miller (Newyork: ' ' Gale, 2004), 789-790; Walicki, Rus Dugunce, 422-424; Sack, The Birth, 187, 191-195.

62 I.A. Solovyeva, "Nikolay Vasilyevig ^aykovskiy," Voprosi istorii 5 (1997): 37, 40-41.

63 BOA, HR.SYS. 2769-51, 2, 9, 10.

64 BOA, HR.SYS. 2769-51, 11.

65 BOA, Y.A.HUS. 447-10/2.

66 Yilmaz, Serseri, 97; R. B. Jensen, "The International Campaign Against Anarchist Terrorism, 1880-1930s," Terrorism and Political Violence 21/1 (2009): 90.

67 BOA, HR.SYS. 2769-51, 2, 14.

The Society of Friends of Russian Freedom, Ingiltere'nin etkili siyasetfilerinden Robert Spence Watson tarafindan kurulmu^tur. Watson, anayasal düzen taraftaridir ve Rusya'nin anayasal düzene gefi^ini savunanlara sempati duymaktadir. Ayrica genfliginde sosyalist egilimli Giuseppe Garibaldi ve Felice Orsini'nin etkisi altinda kalmi^tir.68 Dernek, Watson di^inda Irlanda'yi bagimsizligina ve anayasal bir düzene kavu^turmak ifin fali^an Michael Davitt ve Marksist Ingiliz siyasetfi Henry Mayers Hyndman tarafindan da desteklenmi^tir.69 Özellikle Watson'un destegi dernegin Ingilizler nezdinde sayginlik kazanmasini saglami§ ve dernege üye olanlarin sayisinin kisa sürede artmasina yol afmi^tir. Dernegin yayin organi "Free Russian"in bir sayisinda dernek üyesi olan 39 Ingiliz'in ismi yayimlanmi^tir. Bu isimlerden 10'unun Parlamento üyesi ve 4'ünün de ruhban sinifi mensubu olmasi dikkat fekidir.70 Dernegin Ingilizler tarafindan büyük destek görmesi dernegin farlik rejimi kar^iti ve liberal bir kurulu§ olmasindan ileri gelmi^tir. Dernegin bu özelligi Rus Nihilistlerin dernek fatisi altinda faaliyetlerini yürütmelerine imkan saglami^tir. Nihilistlerin yogun faaliyetleri bu dernegin Osmanli Devleti tarafindan bir Nihilist kurulu^u olarak algilanmasina yol afmi^tir.

Free Russian aylik bir bültendir. Yazi i^leri müdürü Sergey Kravchinsky Stepnyak, yazi i^leri müdür yardimcisi Felix Volkhovsky'dir. Bültenin amaci "Rusya'da özgürlügü saglamak ifin mücadele etmek ve farlik rejiminin Rus halkina karpi ipledigisuflardan dolayi uluslararasi sahada kinanmasini saglamaktir". Bültenin finansmani ise The Society of Friends of Russian Freedom'dir.71 Dernegin ayni zamanda Rus Nihilistlerinin kongre ve konferanslarina da mali destek sagladigi görülmektedir. Stepnyak ve Volkhovsky dernegin kendileri ifin fikarmi§ oldugu sahte pasaportlarla Ingiltere'nin ve Amerika'nin fe^itli §ehirlerini dola§mi§lar, toplantilar düzenlemi^ler ve bu toplantilarda hem propaganda yapmi^lar hem de Rusya'daki terör eylemleri ifin para toplami^lardir. Seyahatlerinde özellikle Joseph Cowen gibi bazi zengin Ingilizlerin dikkatini fekmeyi ba§armi§lardir. Buna ilaveten Cambridge Liberal Club gibi Ingiltere'nin taninmi§ sosyo-politik dernekleri ile baglanti kurmu^lardir.72

Rus Nihilistlerin Ingiltere'de kurmu§ olduklari ba§ka dernekler de bulunmaktadir. Bunlardan birisi 1891'de kurulmu§ olan ve saymanligini £aykovsky, Kropotkin ve Keltchevsky'nin yaptigi "Russian Political Refugees Fund Abroad"dir. 1892'de Volkhovsky, Keltchevsky, Stepnyak ve £aykovsky'nin yazilarini yayinladiklari "Literary Fund" yayin hayatina ba§lami§tir. Cenevre'deki matbaasini Londra getiren Polonyali Mendelsohn da "Polish Proletariate fikarmi^tir. Mendelsohn, Polonyali Nihilistlerle Rus Nihilistlerin ayni °

davayi güttüklerini ileri sürmü§ ve bu noktada Rus Nihilistlerle ortak hareket etmi^tir.73 i

u

Rus yönetimi, merkezi Paris'te bulunan Rus Gizli Polis Te^kilati'nin Nihilistler a £ ^

__U «

ci in ©

68 BOA, HR.SYS. 2769-51, 4, 11; S. Stepnyak-E.L. Voynich-F.Volkhovsky, Nihilism as it is, being Stepniak's Pamphlets (London: T. Fisher Unwin, 1894), 3, 53, 55.

69 BOA, HR.SYS. 2769-51, 13; D.B. Cashman, The Life of Michael Davitt, Founder of the National Land League (London: Murphy&McCarthy, 1889), 71-73; Rüghan I§ik, "Ingiliz I§gi Sendikalarinin Siyasi Faaliyetleri," Sosyal Siyaset Konferanslari Dergisi 17 (1966): 116.

70 BOA, HR.SYS. 2769-51, 2, 3.

71 Free Russian 3/11 (1892): 1; BOA, HR.SYS. 2769-51, 2.

72 BOA, HR.SYS. 2769-51, 3, 4, 14.

73 BOA, HR.SYS. 2769-51, 5, 6, 11,12.

arasina yerle^tirdigi casuslar sayesinde Nihilistlerin hem Kita Avrupasi'ndaki hem de Ingiltere'deki faaliyetlerini yakindan takip etmi^tir.74 Nihilistler hakkinda alinan bilgiler onlarin iadesi konusunda harekete gefilmesi ifin Petersburg polis te^kilati tarafindan Ingiltere'deki Rus elfiligine iletilmi^tir. ingiltere'nin Nihilistleri teslim etmemek ifin kelime oyunlariyla Ruslari oyaladigi anla^ilmaktadir. ingilizlere göre "Sergey Kravchinsky" ile "Sergey Stepnyak" farkli ki^ilerdir. Yine ingilizlere göre Ruslarin aradigi "Felix Volkhovnsky"dir. Stepnyak'in arkada^inin adi ise "Felix Volkhovsky"dir. Dolayisiyla bu ikisi de ayni ki^iler degildir.75 Nihilistlerin uzun bir süre ingiltere'de ya^adiklari dikkate alinirsa Rusya'nin Nihilistler konusunda ingiltere'ye baski uygulayamadigi dü^ünülebilir. 4) Osmanli Devleti ve Rus Nihilistler

Osmanli ar§iv belgelerinde Nihilistler "fesad" fikaran bir topluluk olarak nitelendirilmektedir.76 Fesadin kelime anlami "karipiklik, kargapalik, ara bozuculuk"tur.77 Osmanli siyasi ve hukuki literatüründe ise fesat karga^a fikaranlari, kamu düzenini bozanlari, hukuki ve ahlaki kurallari ihlal edenleri ifade etmek ifin kullanilmi^tir.78 Nihilistlerin fesat kelimesi ile tanimlanmasi ayni zamanda Osmanli Devleti'nin Nihilistleri neden siki bir takibe aldigini ve Nihilistlere ait yayinlarin ülkeye giri^ini neden yasakladigini da afikliga kavu^turmaktadir.

Nihilistlerin yeni bir dünya düzeni kurguladiklari ve bu düzen iferisinde otoriter rejimlere yer vermedikleri Osmanli yönetiminin yakinen bildigi bir gerfektir.79 Yasaklar ve takibat bu gerfege kar§i alinmi§ tedbirlerden bir kafidir. Bu tedbirlerin di^inda II. Abdülhamid'in halkin Nihilistlere olan baki§ afisini tespit etmek ifin bir rapor hazirlatmasi da oldukfa manidardir. Söz konusu raporda II. Aleksandr'in Nihilistler tarafindan öldürülmesine ili^kin istanbul ahalisinin duygu ve dü^ünceleri saptanmaya fali§ilmi§tir. Rapora göre, Müslim ve gayrimüslim halk suikasti tasvip etmemi§ ve II. Aleksandr'in vah^ice öldürülmesinden üzüntü duymu^tur. Bu üzüntünün kaynagi ise II. Aleksandr'in Abdülaziz ile ayni kaderi payla^masidir. Raporda Rusya'da Nihilistlerin ortaya fiki^ina ve güflenmelerine yol afan ko^ullarin -ki bunlar özel mülkiyet konusundaki e^itsizlik ve ki^iler arasinda servet ufurumu yaratan hukuk düzenidir-Osmanli Devleti'nde bulunmadigi ileri sürülerek Nihilistlerin Osmanli Devleti'ni tehdit eden bir unsur olarak görülemeyecegi beyan edilmi^tir.80

II. Abdülhamid'in kendisine sunulan raporu dikkate aldiginda ku§ku yoktur. Ancak Nihilistlere kar§i takip edecegi siyaseti sadece bu rapora göre belirlemedigi de ortadadir. 2 Nitekim raporda Nihilistlerin tehdit olarak algilanamayacagi vurgusuna kar^ilik II. ö Abdülhamid meseleye ciddiyetle egilmi^tir. Nihilistlerin Osmanli topraklarina giri§ < g >* yapacaklarina dair alinan her istihbarat degerlendirilmi§, ülkeye giri§ yapanlar ise

g <ni CQ CC in ©

|5°| 74 Rita T. Kronenbitter, "Paris Okhrana 1885-1905," in Okhrana, The Paris Operations of the Russian Imperial Police,

Ed. Ben B. Ficher, (Washington: Central Intelligence Agency, 1997), 55-59.

75 BOA, HR.SYS. 1364-96.

76 BOA, Y.A.HUS. 166-124/1.

77 Türkge Sözlük (Ankara: TDK, 2005), 692.

78 Yilmaz, Serseri, 135-139.

79 BOA, Y.A.HUS. 190-111/1.

80 BOA, Y.EE. 84-122/1.

tutuklanmi^tir.81 Osmanli-Rus sinirinda bulunan sinir kapilarina Rusfaya vakif memurlarin atanmasina karar verilmi^tir.82 Bu sinir kapilarindan suikastlarda düzenlenmek üzere hazirlanmi§ olan silahlarin gefirilmemesi ifin memurlardan araf ve bavullari ayrintili bir §ekilde ara^tirmalari istenmi^tir.83 Bunlarin di^inda Nihilistlere ait yayinlarin ülkeye sokulmamasi, ülkeye bir §ekilde sokulup da tespit edilen yayinlarin toplatilmasi ve Nihilistlerin hükümetler aleyhinde yapmi§ olduklari yayinlardan gazetelerin bahsetmemesi ifin II. Abdülhamid tarafindan fe^itli emirler fikartilmi^tir.84

Bütün tedbirlere ragmen Nihilistlerin Osmanli Devleti'ne geldikleri, Nihilizmi anlatan yayinlari ülkeye soktuklari ve Müslümanlar üzerinde olmasa bile özellikle Bulgarlar ve Ermeniler üzerinde etkili olduklari görülmektedir. Nihilistlerin Bulgarlar üzerinde etkili olmalarinin Bulgarlarin Rus Imparatorlugu'na kom§u bir cografyada bulunmalari ve Nihilizmi konu alan yayinlara kolaylikla ula^abilmeleri önemli bir rol oynami^tir.85 Ayrica II. Aleksandr 1877-1878'de Osmanli Devleti'ni yenilgiye ugrattiktan sonra imzalanan anla^malarla Bulgaristan'a muhtariyet verilmesi saglami^tir.86 Bu durum Bulgarlarin Rusya'ya minnet duymalarina ve Rusya'dan gelen Slavlarin Bulgaristan'da kabul görmelerine neden olmu^tur.87 Bulgarlarin dil ve kültür afisindan Ruslarla olan benzerligi de Ruslarin Bulgaristan'da herhangi bir zorlukla kar§ila§madan ya^ayabilmelerine imkan saglami^tir. Bu yüzden Nihilistler Bulgaristan'da oldukfa rahat hareket etmi^lerdir. Hatta Bulgaristan'da yüksek ücretli i§ler bulduklari gibi ba§ta Bulgar Egitim Bakanligi olmak üzere fe^itli devlet memurluklarinda görev almi^lardir. Nihilistlerin özellikle Egitim Bakanligi'nda görev almalari onlarin Nihilizmi Bulgaristan'da yaygin fikir haline getirmek istemelerinden kaynaklanmi^tir.88

Rusya, Bulgaristan'daki Nihilist varligindan rahatsiz olmu§ ve 1891'de Bulgaristan'dan bu Nihilistleri Rusya'ya iade etmesini istemi^tir. Rusya, bu konuda Avrupa ülkelerinden de tam bir destek almi^tir. Avrupa basininda fikan bazi haberlere göre bu destek Rusya'nin diplomatik faaliyetlerinin bir ürünüdür.89 Ancak, Avrupa

o

81 BOA, HR.SYS. 215-14/2; BOA, Y.PRK.ASK. 7-7/1; BOA, Y.PRK.gH. 5-56; BOA, Y.MTV. 47-34/1; BOA, Y.PRK.BgK. 30-3/1.

82 BOA, DH.MKT. 427-70/1.

83 BOA, DH.MKT. 521-9/2.

84 BOA, Y.A.HUS. 166-124/1; BOA, MF.MKT. 179-100; BOA, MF.MKT. 179-171; BOA, MF.MKT. 180-52.

85 Özhan Kapici, "Siyasi Firarilerden Ihtilal Ajanlarina: 19. Yüzyilin Ikinci Yarisinda Rusya'dan Osmanli Imparatorlugu'na Gelen Anar§istler, Nihilistler, Sosyalistler Üzerine Bazi Tespitler," iginde 100. Yilinda Sovyet ihtilali ve Türk Dünyasi, Ed. Yunus Kog ve Mikail Cengiz (Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Ara§tirmalari Enstitüsü Yayinlari, 2008), 149, 153-155. z

86 Sava§ sonrasi Osmanli Devleti ile Rusya arasinda 3 Mart 1878'de Ayastefanos Anla§masi imzalanmi§tir. Fakat ^ ^ bu anla§ma Balkanlardaki güg dengesini Rusya lehine döndürdügünden Avrupa devletleri yeni bir anla§ma < o imzalanmasi igin Rusya'ya baski uygulami§lardir. Avrupa devletlerinin de katilimiyla Berlin'de düzenlenen § @ kongrenin ardindan 13 Temmuz 1878'de Berlin Anla§masi imzalanmi§tir. Bu anla§ma ile Bulgaristan Osmanli Devleti'ne bagli muhtar bir Hiristiyan prenslik haline getirilmi§, idaresi de Bulgaristan prensi ile be§ yilda bir segilecek olan bir Hiristiyan valiye birakilmijtir. 1789'da ayni zamanda Rus ^arinin akrabasi da olan Avusturyali Prens Aleksander Bulgaristan prensi olarak segilmi§tir. Bu durum Bulgaristan'in Avrupa, Rusya ve Osmanli Devleti arasinda geki§me konusu olmasina yol agmi§tir. (Gül Tokay, "Osmanli-Bulgaristan Ili§kileri: 1878-1908," iginde Osmanli, Ed. Güler Eren, C. 2 (Ankara: Yeni Türkiye Yayinlari, 1999), 319-320).

87 BOA, HR.SYS. 2979-61/1; Tokay, "Osmanli-Bulgaristan," 319-320.

88 BOA, HR.SFR.04. 700-18/1; BOA, Y.A.HUS 190-111/1; BOA, Y.A.HUS 243-63/3; BOA, Y.A.HUS 244-63/2.

89 BOA, Y.PRK.TKM. 20-26/3; BOA, Y.PRK.TKM. 20-30/2.

|51|

Nihilistler konusunda Rusya'nin Nihilistleri bahane ederek Bulgaristan'a müdahale etmesini ve dolayisiyla Balkanlarda nüfuz kazanmasini önlemek için Rusya'ya destek vermiçtir.90 Bulgaristan Rusya'nin ve Avrupa ülkelerinin baskisindan diplomatik manevralarla kurtulmaya çaliçmiçtir. Bu baglamda Bulgar yönetimi Rusya'nin Bulgaristan'da bulundugunu iddia ettigi Nihilistlerin herhangi bir eyleme kariçmadiklarini, bunlardan bazilarinin Rusya'ya döndüklerini ve Rusya tarafindan taltif edilerek önemli vazifelere getirildiklerini ileri sürmü^tür. Rusya ve Avrupa ülkelerinin Nihilistlerin Bulgaristan'dan çikarilmasina yönelik baskilari artinca Bulgar yönetimi Bulgaristan Maliye Müdürü Belçov'u öldüren ve Odessa'ya firar eden suikastçilarin kendilerine iadesini istemiçtir. Bulgar yönetiminin cevabi Rusya'ya meydan okuma gibi görünse de esasinda Bulgar yönetimi Rusya'yi karçisina alabilecek bir g^te degildir. Bundan dolayi Bulgar yönetimi Ruslarin istegi dogrultusunda Adliye Müdüriyetinde çaliçan Nihilist Nebolsin'i sinir diçi etmiç ve bazi Nihilistleri de yakin takibe almiçtir.91

Nihilistlerin Bulgarlar diçinda üzerinde etkili olduklari bir diger topluluk Ermenilerdir. Osmanli Ermenileri arasinda propaganda yapan Nihilistlerin daha çok Rusya Ermenileri oldugu görülmektedir. Ayrica bunlarin kurmuç oldugu cemiyet ve derneklerin Ermenileri bagimsizligina kavuçturmak ve topraklarinin büyük bir kismi Osmanli Devleti'nde olmak üzere Anadolu ve Kafkasya'da bir Ermeni devleti kurmak gibi bir amaçlari da bulunmaktadir.92 Nihilist Rusya Ermenileri amaçlarina ulaçmak için baçta Istanbul olmak üzere imparatorlugun çeçitli çehirlerinde gizli örgütler kurmuçlar ve amaçlarina ulaçmak için teröre baçvurmuçlardir. Ne var ki bu gizli örgütlerin hiçbiri Cenevre merkezli kurulan Hinçak Cemiyeti kadar etkili olamamiçtir. Hinçak Cemiyeti ve onun Istanbul'daki üyeleri suikastlarda özel olarak tasarlanan ve üretilen bomba, silah ya da yanici maddeler kullanmiçlardir. Arabalarin altina yerleçtirilen "Rojbo" isimli bomba ve seri bir çekilde ateç etme özelligine sahip çemsiye çeklindeki tüfekler bu örgütlerin tasarladiklari silahlardan birkaçidir. Bunlar ayni zamanda diger Nihilist Ermeni örgütlerinin de kullanmiç olduklari silahlardir.93

Nihilist Ermeni örgütleri Osmanli Devleti'nin toprak bütünlügünü hedef alinca Osmanli Devleti'ni "Hasta Adam" olarak gören baçta Rusya olmak üzere bazi Avrupa devletleri ve Amerika terör karçisinda takinilan ortak tavri bir kenara birakip bu terör örgütlerine açiktan ya da gizlice destek vermiçlerdir. Hinçak Cemiyetinin Cenevre'de kurulmasi, Nihilist Ermeni örgütlerine mensup kiçilerin Londra, Petersburg, Odessa, ° Atina, Cenevre, Paris gibi çehirlerde himaye edilmeleri birer açik destek olarak z degerlendirilebilir. Amerikan elçisinin 1890'da Istanbul'da ortaya çikarilan "Dersaadet a £ ^ Cinayet Komitesi" ile baglantisi bulunan Kayserili Serope Gürciyan'in tutuklanmasina

90 Ruslarin Bulgaristan'a müdahalesi ve Bulgaristan üzerinde nüfuz kazanma gabalari igin bkz. Oktay Berber ve Ugur §akar, "Bulgar Sorunu Baglaminda Rus Büyükelgi Nelidov'un Faaliyetleri Üzerine," Türkiye Rusya Aragtirmalari Dergisi 3 (2020): 55 vd.

94 BOA, HR.TO. 177-37; BOA, Y.A.HUS. 244-63/2; BOA, Y.PRK.EgA. 17-10/4; BOA, Y.PRK.PT. 7-97/2; BOA, HR.SFR.04. 340-75/1; BOA, HR.SFR.04. 340-78/1.

92 Güler Yarci, "Ermeni Komitelerinin Mali Kaynaklari," Ermeni Aragtirmalari 51 (2015): 244, 248, 274-275.

93 BOA, Y.A.HUS. 258-92/1; BOA, Y.A.HUS. 258-110/2; BOA, Y.A.HUS. 284-109/1; BOA, Y.A.HUS. 284-109/3; BOA, Y.A.HUS. 295-81/2; BOA, HR.SYS. 1364-96; BOA, Y.EE. 156-38; BOA, Y.EE. 156-41; BOA, DH.MKT. 5219/2.

Gürciyan'in Amerikan vatanda^i oldugu gerekfesiyle itiraz etmesi, 1893'te Londra'daki Osmanli elfisinin dönemin Di§i§leri Bakani Archibald Primrose'ye Ingiltere'deki Nihilistler ile Ermeni örgütleri arasindaki organik bagdan duyulan rahatsizligi dile getirdiginde Primrose'nin meseleyi diplomatik bir dille gefi^tirmesi, Amerikali misyoner Kalaponaki'nin Nihilist Rusya Ermenileriyle sürekli görü^mesi ve Kalaponaki'nin Iskenderiye, Adana, Izmir, Istanbul ve Trabzon'da bazi §ahislarla irtibat halinde olmasi ve Merzifon'da yakalanan Nihilist Rusya Ermenisi Chemavend'in94 Merzifon'daki Amerikan Mektebi ile baginin bulunmasi Nihilist Ermeni örgütlerine verilen gizli destegin örnekleridir.95

Istanbul, Nihilistlerin Osmanli topraklarinda faaliyette bulunduklari en önemli §ehirdir.96 Fakat ba^kent siki bir denetim altinda oldugundan Nihilistler bütün icraatlarini gizlilik iferisinde yürütmü^lerdir. Bu baglamda Nihilist Ermeni örgütleri Istanbul di^indaki örgütlerle ileti^imlerini görünmez mürekkeplerin kullanilarak yazildigi pusulalarla saglami^lar, Nihilizmi anlatan bildiri metinlerini afiktan dagitmak yerine geceleyin gizlice sokak duvarlarina asmi^lardir.97

Istanbul'daki Nihilistler sadece Osmanli aleyhinde faaliyette bulunan Rusya Ermenilerinden ibaret degildir. Istanbul'da Rusya'da aranan ya da Rusya'da terör eylemleri gerfekle^tirmek ifin hazirlik yapan Nihilistler de bulunmaktadir. Istanbul'daki Rus elfisi Nelidov bu Nihilistlerin Istanbul'daki faaliyetlerinden haberdardir ve Nihilistleri takip edebilmek ifin Rus yönetimine Istanbul'da gizli bir polis te^kilatinin kurulmasini önermi^tir. Bu polis te^kilati kurulmami^tir.98 Ancak Ruslar kapitülasyonlarin vermiß oldugu imkanlardan yararlanarak Istanbul'da istedikleri gibi hareket etmi^lerdir.99 1888'de Rusya'dan firar ederek Istanbul'a gelen ve burada mühendis olarak demiryollarinda i§e giren Nihilist Vladimir Vladimirovif Lutsky'nin tutuklanmasi olayi bu konuda verilebilecek güzel bir örnektir.100 Lutsky, Sirkeci'de Halil Ibrahim isimli bir polis memuru tarafindan yakalanmi§ ve hemen Rus polislerine teslim edilmi^tir. Halil ibrahim'in, amiri Ahmed Pa^a'nin bilgisi dahilinde hareket ettiginden §üphe yoktur. Bununla birlikte Halil Ibrahim, Lutsky'yi Ruslara teslim ettigi ifin Midilli'ye sürülmü^tür. Bati basininda Osmanli polisinin rü^vet kar^iliginda Lutsky'yi teslim ettigine dair haberler fikmi^tir. Osmanli Devleti'nin rü^vete dair herhangi bir soru^turmasi bulunmamaktadir. Muhtemelen bu konudaki haberler asilsizdir. Sadrazam Kamil Pa§a, Lutsky olayinin uluslararasi bir konu olmasina ve meselenin Osmanli Devleti'nin prestijini sarsmasina tepki göstermi^tir. Halil Ibrahim'in sürgün edilmesi meselenin bu boyutu ile °

ilgili olmalidir. Rusya'nin Halil Ibrahim'in affedilip Lutksy'i yakaladigi ifin z

ödüllendirilmesine yönelik isteklerinin Osmanli Devleti tarafindan kesin bir dille Q ^ z

94 Chemavend'in Nihilistlerle olan ili§kisi, yakalanmasi ve Osmanli topraklarindan sinir di§i edili§ine dair bkz. Kapici, "Siyasi Firarilerden," s. 158-159.

95 BOA, HR.SYS. 2735-26/8; BOA, Y.A.HUS. 258-92/1; BOA, Y.A.HUS. 258-110/2; BOA, Y.A.HUS. 284-109/3; BOA, Y.A.HUS. 295-81/2; BOA, HR.iD. 2030-45/4.

96 Kapici, "Siyasi Firarilerden,", 151, 153, 155-156.

97 BOA, Y.EE. 156-38; BOA, Y.EE. 84-122/1.

98 Kapici, "Siyasi Firarilerden," 155-156.

99 BOA, Y.PRK.TKM. 20-30/2.

100 Kapici, "Siyasi Firarilerden," 156-157.

reddedilmesi de bu prestij kaybi ile alakalidir.101

Osmanli-Rus iliçkilerinde gerginlige yol açan ve Nihilist olduklari gerekçesiyle Rus yetkililerinin Osmanli Devleti'nden iadesini talep ettigi baçka çahislar da mevcuttur. Bunlardan birisi Gürcü asilzadesi Prens Nackachidze ve digeri Rus Nihilist Aleksandr Orlof'tur. Prens Nackachidze 1875'te Kafkasya'da Rus polisinden kaçmiç, uzun bir süre Odessa'da saklanmiç, 1885'te Osmanli Devleti'ne gelmiç, 1890'da da 18 ihtilalci Gürcü ile birlikte tutuklanmiçtir.102 Rusya, Prens Nackachidze'nin iadesini talep ettiginde Osmanli Devleti güncelligini koruyan Lutsky meselesinden dolayi olaya hassasiyetle yaklaçmiçtir.103 Aleksandr Orlof ise 1860'larda iççiler hakkinda yazdigi yazilardan dolayi önce Archangel'e daha sonra da Sibirya'ya sürülmü^, Sibirya'ya giderken trenden atlayarak kaçmiç, bir süre Romanya'da kaldiktan sonra Paris'e geçmiçtir. Burada çeçitli fabrikalarda çaliçan Orlof, son çaliçtigi fabrikada gizlice bomba imal ederek Yunanistan üzerinden Selanik'e gelmiçtir. Selanik'te yakalanan Orlof sorgusunda bombalari Belgrad'da test ettikten sonra Rusya'ya gönderme niyetinde oldugunu bildirmiçtir. Osmanli polisi Orlof'a inanmamiç, Orlof'un Osmanli topraklarinda ya da Bulgaristan'da bir eylem gerçekleçtireceginden ^üphelenmi^tir. Rusya ise Orlof'un Rus vatandaçi oldugunu ve bombalarin III. Aleksandr'a karçi düzenlenecek bir suikastta kullanilacagini iddia ederek Orlof'un iadesini talep etmiçtir. Osmanli Devleti, Orlof'u iadesinde tereddüt etmiçtir. Bunun üzerine Rus elçiligi tercümani Maksimov, Orlof'un aranan bir Nihilist Rus vatandaçi oldugunu ispat edecek belgelerin birkaç gün içerisinde Osmanli yetkilerine teslim edilecegini bildirmiç, iadesinin geciktirilmesi ya da reddinde ise meselenin Lutsky olayindaki gibi önemli bir sorun haline gelebilecegi tehdidini savurmuçtur. Osmanli Devleti olayin büyümesi taraftari degildir. Bu yüzden meseleye dair bir görü^me gerçekleçtirmek için Baçbakanliga gelen Rus elçisine Orlof hakkindaki iddialarin dogrulanmasi durumunda Orlof'un teslim edilebilecegi bildirilmiçtir.104

Nihilistler konusunda Lutsky ya da Orlof kadar olmasa da Osmanli-Rus iliçkilerinde hareketlilige yol açan baçka isimler de mevcuttur. Sirbistanli Jakov Sokic bunlardan birisidir. Sokic Osmanli polis teçkilati ile irtibata geçerek polise, 1872'de Sirp Krali I. Milan Obrenoviç'e baçarisizlikla sonuçlanan bir bombali suikast düzenledigini, suikasttan sonra bir süre Avrupa ve Rusya'da bulundugunu, bu sirada Nihilistlerle taniçip onlarla dost oldugunu, bu dostluk sayesinde II. Aleksandr'a düzenlenen suikasttan daha önceden haberdar oldugunu, suikasti önlemek için yaptigi giriçimlerin çarin güvendigi bazi 3 bürokratlar tarafindan engellendigini ve Petersburg diçina çikarildigini söylemi^tir. z Bunlara ilaveten Sokic Nihilistlerin III. Aleksandr'a bir suikast düzenlemek için harekete

a ^ z geçtiklerini ve kendisine firsat verilirse bu suikasti engelleyebilecegini ya da en azindan

< g >-

>3 ^ S suikast tarihini erteletebilecegini ifade etmistir. Osmanli yönetimi Sokic'in iddiasini

ой ю ©

- ciddiye almakla beraber, sorgusunda ve yazili ifadesinde görülen tutarsizliklardan dolayi

154|

Sokic'den ^üphelenmi^tir. Sokic hakkinda ayrintili bilgi edinmesi için Petersburg'daki

101 BOA, Y.PRK.TKM. 20-5/1; BOA, Y.PRK.HR. 14-17/1; BOA, Y.A.HUS. 243-49/2; BOA, Y.A.HUS. 243-49/3; BOA, Y.A.HUS. 243-51/1; BOA, Y.A.HUS. 243-51/2.

102 Kapici, "Siyasî Firarilerden", 157, dipnot 27.

I"3 BOA, Y.PRK.TKM. 20-13/2; BOA, Y.PRK.TKM. 20-23.

104 BOA, Y.MTV. 68-99; BOA, Y.A.HUS. 270-14/1.

Osmanli elfisine telgraf fekilmi^tir. Elfi, konuyu General Nikolay Ignatyevif §ebeko ile görü§mü§ ve ^ebeko'dan Sokic'in dolandiricidan ba§ka bir §ey olmadigini ögrenmi^tir. Bu olay Osmanli yönetiminin Nihilistler konusundaki hassasiyetini göstermesi afisindan ayri bir öneme sahiptir.105

Sonuf

Rus dü^ünürleri XIX. yüzyilin ilk yarisinda Avrupa Sosyalizmini Rusya'ya uyarlamaya ba§lami§tir. Bu uyarlama sürecinde farkli Sosyalizm yorumlari ortaya fikmi^tir. Bununla birlikte Nihilizm terimi bu farkliligi ortadan kaldirmi^tir. XIX. yüzyilin ikinci yarisinda Nihilizm farkli Sosyalizm yorumlarinin, Nihilist ise bu yorumlarin destekfilerinin genel adi olmu^tur.

Nihilistler, Rusya'nin ifinde bulundugu sosyo-ekonomik ve siyasi ko^ullari iyile^tirmeyi amaflami^lardir. Bu amaf dogrultusunda hareket ederken kar^ilarinda statükocu £arlik rejimini bulmu^lardir. Bu yüzden Nihilistlerin öncelikli hedefi £arlik rejimi olmu^tur. Nihilistler £arlik rejimine kar§i propaganda yoluyla mücadele etmi^lerdir. Bu mücadelenin ilk a^amasini basin-yayin yolunun kullanilmasi olu^turmaktadir. Nihilistler bu a^amada kesin bir ba^ari elde edememi^lerdir. Bunun üzerine mücadelenin ikinci safhasini te^kil edecek olan terör yolunu sefmi^lerdir. Rus farina düzenlenen suikastla ba^layan terör eylemleri üst düzey devlet adamlari ile sürdürülmü§, nihayet farin katli ile doruk noktasina ula§mi§tir. Terör eylemleri Nihilistleri amaflarina ula^tirmadigi gibi üzerlerindeki baskinin daha da artmasina yol afmi^tir.

Propaganda ve terör eylemlerine bagli olarak £arlik rejimi tarafindan siki takibe alinan Nihilistler yurtdi^ina kafmaya ba§lami§lardir. Rusya'dan kafan Nihilistlerin büyük bir kismi ilk önce Kita Avrupasi'na gelmi^lerdir. 1870'lerin sonlarinda Kita Avrupasi'ndaki yönetimler Nihilistlere kar§i olumsuz bir tavir takininca Nihilistler Ingiltere'ye gitmi^lerdir. Nihilistler Ingiltere'de Sosyalist Ingilizler ile Anayasaci Ingilizlerin siyasi ve mali destegini almayi ba§armi§lardir. Bu durum firari Nihilistleri yok olup gitmekten kurtarmi§ ve farlik rejimiyle mücadele etmelerine imkan saglami^tir.

Nihilistlerin yogun bir §ekilde faaliyette bulunduklari bir diger ülke Osmanli Devleti'dir. Osmanli Devleti'ndeki Nihilistler üf farkli grup te^kil etmektedirler. Birinci gruptakiler Bulgaristan'da etkili olmaya fali§mi§lardir. Bunlar Bulgaristan ile Rusya arasindaki güflü tarihi ve kültürel baglardan istifade ederek Bulgaristan'a gelmi^ler ve q

Sosyalizmin propagandasini yapmi^lardir. Ikinci gruptakiler Rusya'dan kafip Istanbul'da a

ve imparatorlugun diger §ehirlerinde gizlenmeye fali^an Nihilistlerdir. Bu Nihilistler u

Q ^ i

Rusya tarafindan yakin takibe alinmi^lar ve zaman zaman da Osmanli-Rus ili^kilerinde S? ° « gerginlige yol afmi^lardir. Bunlarin hedeflerinde farlik rejimi yer almaktadir. Üfüncü 02 ^ ® gruptaki Nihilistler Rusya Ermenilerinden olu^maktadir. Bunlar ise bagimsiz Sosyalist bir |5S| Ermeni devleti kurmayi amaflami^lar ve Osmanli Ermenileri üzerinde propaganda yapmi^lardir. Rusya Ermenileri Osmanli yönetimini hedef almi^lardir. Bu yüzden Rusya,

105 BOA, Y.PRK.HR. 16-70/1; BOA, Y.PRK.EgA. 17-10/1; BOA, Y.PRK.EgA. 17-10/2; BOA, Y.PRK.EgA. 17-10/5; BOA, Y.PRK. E§A. 17-10/6; BOA, Y.PRK.EgA. 17-10/8.

bu gruptakileri bir tehdit olarak algilamamiç ve onlari himaye etmiçtir.

Katki Orani ve Çikar Çatiçmasi Beyani (Zorunlu)

Tek yazarli makaledir. Katki payi %100 yazara aittir. Çikar çatilmasi yoktur.

KAYNAKÇA

Devlet Arçivleri Baçkanligi Osmanli Arçivi (BOA)

Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.]: DH.MKT. 427-70/1; 521-9/2. Hariciye Nezareti Idare (HR.ID.]: HR.ID. 2030-45/4.

Hariciye Nezareti Sofya Sefareti (HR.SFR.04.]: HR.SFR.04. 340-75/1; 340-78/1; 70018/1.

Hariciye Nezareti Siyasi (HR.SYS.): HR.SYS. 215-14/2; 1342-6; 1363-74; 1363-76; 136496; 2735-26/8; 2769-51; 2979-91/1. Hariciye Nezareti Tercüme Odasi (HR.TO.): HR.TO. 177-37; 344-59. Irade Dosya Usulü (Î.DUÎT.]: I.DUIT. 145-12.

Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF.MKT.): MF.MKT. 179-100; 179-171; 180-52.

Yildiz Hususi Maruzat (Y.A.HUS.): Y.A.HUS. 166-124/1; 190-111/1; 235-6/3; 243-49/2; 243-49/3; 243-51/1; 243-51/2; 243-63/3; 244-63/2; 258-92/1; 258-110/2; 27014/1; 284-109/1; 284-109/3; 295-81/2; 447-10/2.

Yildiz Esas Evraki (Y.EE.]: Y.EE. 84-122/1; 156-38; 156-41. Yildiz Mütenevvi Maruzat (Y.MTV.): Y.MTV. 47-34/1; 68-99. Yildiz Askeri Maruzat (Y.PRK.ASK.]: Y.PRK.ASK. 7-7/1. Yildiz Arzuhal Jurnal (Y.PRK.AZJ.): Y.PRK.AZJ. 4-61/1. Yildiz Baçkitabet Dairesi Maruzati (Y.PRK.B!?K.]: Y.PRK.B!?K. 30-3/1. Yildiz Elçilik, !?ehbenderlik ve Ate?emiliterlik (Y.PRK.E!?A.]: Y.PRK.E!?A. 1-55; 12-92/1; 17-10/1; 17-10/2; 17-10/5; 17-10/6; 17-10/8; 17-10/4; 24-30.

Yildiz Hariciye Nezareti Maruzati (Y.PRK.HR.): Y.PRK.HR. 14-17/1; 16-70/1. Yildiz Posta Telgraf Nezareti Maruzati (Y.PRK.PT.): Y.PRK.PT. 7-97/2. Yildiz !?ehremaneti Maruzati (Y.PRK.!?H.]: Y.PRK.!?H. 5-56.

Yildiz Tahrirat-i Ecnebiyye ve Mabeyn Mütercimligi (Y.PRK.TKM.): Y.PRK.TKM. 19-31/4;

20-5/1; 20-13/2; 20-23; 20-26/3; 20-30/2; 30-31/1. Süreli Yayinlar

Free Russian 3/11 (1892]. Vsemirnaya Illyustratsiya 570 (1879]. Vsemirnaya Illyustratsiya 579, 580, 581 (1880]. Vsemirnaya Illyustratsiya 692 (1882].

Ж

Ж

Ж

Ж Ж Ж

Ara^tirma Eserleri

Acar, Kezban. Baplangiftan 1917 Bolpevik Devrimi'ne Kadar Rusya Tarihi. Ankara: Nobel Yayin Dagitim, 2004.

Aydin, Hüseyin. "Nihilizm'in Tarihfesi." Uludag Üniversitesi llahiyat Fakültesi. 1/1 (1986]: 1-8.

Basilevskiy, B. Gosudarstvenniye Prestupleniva v Rossii v XIX veke. 1. S. Petersburg: Russkaya Skoropefatnya, 1906.

Bauman, A.L. Rukovoditeli Sankt-Peterburga. Moskva: Neva, 2003.

Berber, Oktay ve Ugur §akar, "Bulgar Sorunu Baglaminda Rus Büyükelfi Nelidov'un Faaliyetleri Üzerine." TürkiyeRusya Araptirmalari Dergisi. 3 (Yaz 2020]: 54-78.

Bookchin, Murray. 1905'ten 1917'ye Rus Devrimleri. fev. Ali Ihsan Bapgül, Ankara: Dipnot Yayinlari, 2013.

Carr, Edward Hallett. 1917 Öncesi ve Sonrasi. fev. Begüm Adalet, Istanbul: Birikim Yayinlari, 2007.

Cashman, D.B. The Life of Michael Davitt, Founder of the National Land League. London: Murphy&McCarthy, 1889.

Cevizci, Ahmet. Paradigma Felsefe Sözlügü, Istanbul: Paradigma Yayincilik, 1999.

Gaido, Daniel., and Constanza Bosch Alessio, "Vera Zasulich's Critique of Neo-Populism Party Organisation and Individual Terrorism in the Russiam Revolutionary Movement (1878-1902]." Historical Materialism. 23 (2015): 93-125.

Göze, Ayferi. Siyasal Düpünceler ve Yönetimler. Istanbul: Beta Basim, 2000.

I§ik, Rüfhan. "Ingiliz l§fi Sendikalarinin Siyasi Faaliyetleri." Sosyal Siyaset Konferanslari Dergisi. 17 (1966]: 105-136.

i§fi, Onur, ve Onur Önol. Rusya Imparatorlugu'nun Qöküpü (1881-1917). Istanbul: Kronik Kitap, 2019.

Jensen, R.B. "Daggers, Rifles and Dynamite: Anarchist Terrorism in Nineteenth Century Europe." Terrorism and Political Violence. 16/1 (2004): 116-153.

Jensen, R.B. "The International Campaign Against Anarchist Terrorism, 1880-1930s." Terrorism and Political Violence. 21/1 (2009): 89-109.

Jerve, V. "Drenteln, Aleksandr Romanovif." V Russkiy Biografifeskiy Slovar. Red. A.A. Polovtsova, 6, 680-686. S. Petersburg: Ob^estvennaya Polza, 1905.

Kapici, Özhan. "Siyasi Firarilerden Ihtilal Ajanlarina: 19. Yüzyilin Ikinci Yarisinda

Rusya'dan Osmanli Imparatorlugu'na Gelen Anar^istler, Nihilistler, Sosyalistler Üzerine Bazi Tespitler." Ifinde 100. Yilinda Sovyet Ihtilali ve Türk Dünyasi. Ed. Yunus Kof ve Mikail Cengiz, 149-163. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araptirmalari Enstitüsü Yayinlari, 2018.

Klein, Ernest. A Comprehensive Etymological of the English Language. I, Amsterdam: Elsevier Publishing Company, 1966.

Kolokoltsev, M.G. "Istoriografiya Rannego Narodnifestva 1860-x gg. (XX vek)." V

Narodniki v Istorii Rossii, Red. G. N. Mokçin, V. V. Blohin, V. V. Zbereb, i M. D. Karpaçev, 26-40. Voronej: istoki, 2013. Kronenbitter, Rita T. "Paris Okhrana 1885-1905." In Okhrana, The Paris Operations of the Russian Imperial Police. Ed. Ben B. Ficher, 55-66. Washington: Central Intelligence Agency, 1997.

Kurat, Akdes Nimet. Rusya Tarihi: Baplangiçtan 1917'ye Kadar. Ankara: TTK, 1999. Kvasov, O. N. "Terroristiçeskie Tendentsii Narodniçeskogo Dvijeniya Vtoroy Polovinni XIX veka." V Narodniki v Istorii Rossii, Red. G. N. Mokçin, V. V. Blohin, V. V. Zbereb, i M. D. Karpaçev, 128-142. Voronej: Istoki, 2013.

Patyk, Lynn Ellen. "Remembering 'The Terrorism': Sergei Stepniak-Kravchinskii's

Underground Russia." Slavic Review. 68/4 (2009]: 758-781. Sack, A.J. The Birth of the Russian Democracy. New York: Russian Information Bureau, 1918.

Sertoglu, Midhat. Mufassal Osmanli Tarihi. Red. Server iskit ve Zarif Orgun. 6, Istanbul: Iskit Yayinevi, 1972.

Slatter, John. "Kropotkin, Pyotr Alexeyevich." In Encyclopedia of Russian History. Ed.

James R. Miller, 789-790. Newyork: Gale, 2004. Solovyeva, I.A. "Nikolay Vasilyeviç Çaykovskiy." Voprosi Istorii. 5 (1997): 38-49.

Stepnyak, S., E.L. Voynich, and F.Volkhovsky. Nihilism as it is, being Stepniak's Pamphlets.

London: T. Fisher Unwin, 1894. §ilov, A.A. Karakozov i Pokushenie 4 Aprelia 1866goda. Petrograd: Gosudarstvennoye Izdatelstvo, 1919.

Tokay, Gül. "Osmanli-Bulgaristan îliçkileri: 1878-1908." Içinde Osmanli. Ed. Güler Eren,

C. 2, 319-329. Ankara; Yeni Türkiye Yayinlari, 1999. TûrkçeSözlük. Ankara: TDK, 2005.

Vernadsky, George. Rusya Tarihi. çev. Dogukan Mizrak ve Egemen Ç. Mizrak. Istanbul:

Selenga Yayinlari 2009. Walicki, Andrzej. Rus Düpünce Tarihi. çev. Alaeddin §enel. Istanbul: Iletiçim Yayinlari, 2009.

q Yarci, Güler. "Ermeni Komitelerinin Mali Kaynaklari." Ermeni Araptirmalari. 51 (2015): g 237-299.

q ^ z Yilmaz, Ilkay. Serseri, Anarpist ve Fesadin Pepinde. Istanbul: Tarih Vakif Yurt Yayinlari, U « 2014.

|58|

Zakharov, Larisa. "The reign of Alexander II: a watersheld?" In Russia-Imperial Russia 1689-1917. Ed. Dominic Lieven, 593-617. II. Cambridge: Cambridge University Press, 2006.

Zilliacus, Konni. The Russian Revolutionary Movement. New York: E.P. Dutton and Company, 1905.

^ ^ ^