CC BY
15
10 02 22 ЯЗЫКИ НАРОДОВ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН ЕВРОПЫ, АЗИИ, АФРИКИ, АБОРИГЕНОВ АМЕРИКИ И АВСТРАЛИИ
10 02 22 LANGUAGES OF FOREIGN COUNTRIES PEOPLES OF EUROPE, ASIA, AFRICA, NATIVES OF AMERICA AND AUSTRALIA
УДК 811.21/22 ББК 63.3(5Т)+81
РОЦЕЪ БА ТАЪЛИФИ КИТОБ^ОИ ТАЪРИХИ ЗАБОНИ ФОРСЙ-ТОЦИКЙ ДАРЭРОН
К ВОПРОСУ ОБ ИЗДАНИИ ТРУДОВ ПО ИСТОРИИ ПЕРСИДСКО-ТАДЖИКСКОГОЯЗЫКА В ИРАНЕ
Исмоилов Олимхоца Бурх;онхоцаевич,
сармуаллими кафедраи забон ва адабиёти форсии ДДХ ба номи академик Б.Гафуров (Тоцикистон, Хуцанд)
Исмаилов Олимходжа Бурханхолаевич,
старший преподаватель кафедры персидского языка и литературы ХГУ им. акад. Б. Гафурова (Таджикистан, Худжанд)
ON THE ISSUE OF EDITION OF THE WORKS ON THE HISTORY OF PERSIAN-TAJIK OF IRAN LANGUAGE
Ismoilov Olimkhoja Burhonkhojaevich,
senior lecturer of the department of the Persian language and literature under KhSU named after acad. B. Gafurov (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: bion_86@mail ru
Калидвожах;о: забони форси - тоцики, даврабандии таърихи, забоншиносии таърихи, таърихи забони форси - тоцики, равияи таърихи ва тавсифи, муцоисаи забощо
Мацолаи мавриди назар роцеъ ба таълифи китобуои таърихи забони форси-тоцики дар Эрон аст. Дар асоси як цатор осори муътамад, минцумла «Таърихи забони форси»-и Парвиз Нотили Хонлари, «Рацнамои забощои бостонии Эрон» -и Муцсин Абулцосими, рисолаи Хасан Ризоии Богбедй тацти унвони ««Таърихи забощои эрони» ва таълифоти арзишманди доктор Тации Аррони «Такомул ва тагйири забони форси» арзишцои илмии таълифот ва ковишцои муаллифони осори фавцуззикр собит карда шудааст. Ацамияти мацола дар он зоцир мешавад, ки зацмати устодони ин соца муфассал тацлил мешавад. Зеро аксари ин таълифот дар Тоцикистон дастрас нестанд ва ё доираи хурди мутахассисон аз он бохабаранд. Хамчунин, муаллиф кушиш ба харц додааст, ки аз нигоуи илми забоншиносии имруза маруалауои инкишофи таърихи забони форси -тоцикиро мавриди арзёби царор диуад. Дар натицаи таулил муаллиф ба чунин хулоса меояд, ки асарцову тарцумацои омухташудаи як зумра аз забоншиносон яке аз бахшцои бунёдии илми лингвистикаи таърихиву муосир мацсуб меёбанд.
Ключевые слова: персидско-таджикский язык, историческая периодизация, историческое языкознание, история персидско-таджикского языка, исторический и описательный метод, сравнение языков
Исследуются труды, связанные с изучением истории персидско-таджикского языка в Иране. Затронут целый ряд надежных источников, в том числе "История персидского языка" Парвиза Нотила Хонлари, "Путеводитель по древним языкам Ирана" Мухсина Абулкосима, диссертация Хасана Ризои Богбеди "История иранских языков" и исследование доктора Такии Аррония "Совершенствование и изменение персидского языка", обоснована научная ценность произведений упомянутых авторов. Подробно анлизи-руются труды названных ученых, так как многие из этих произведений в Таджикистане доступны только узкому кругу специалистов. Также сделана попытка дать оценку этапам развития истории персидско-таджикского языка с точки зрения современного языкознания. В результате анализа сделан вывод, что изученные языковедческие труды представляют собой один из разделов современной исторической лингвистики.
Key words: Persian-Tajik language, historical periodization, historic linguistics, history of the
Persian-Tajik language, historical and descriptive method, comparison of languages
The scientific productions connected with the exploration of the history of the Persian-Tajik language in Iran are considered in the article. Touching upon a number of available sources, including «The History of Persian Language» by Parviz Notili Khonlari, «Guiding in Regard to Ancient Languages in Iran» by Muhsin Abdulqosimi, dissertation of Hasan Rizoi Bohgbedi entitled «History of the Iranian Language» and the research belonging to Dr. Taki Arroni under the title of «Evolution and Alteration of the Persian Language», the author substantiates scientific values of the works of the above-mentioned authors. He analyzes in details the compositions of the outstanding scholars as most of the formers are available only for a narrow range of specialists in Tajikistan. Into the bargain, the author makes an endeavor to assess the stages of the history of the Persian-Tajik language development from the viewpoint of contemporary linguistics. Adducing the results of the analysis the author of the article comes to the conclusion that the studied linguistic works present one of the branches of modern historical linguistics.
Дар садаи бистум, ки садаи тахдввул ва ташаккули комилан нави илми забон-шиносй дар чадон мадсуб меёбад, асосан ду равияи бузург дар ин илм буруз кард, ки яке таърихй ва дигаре тавсифй ё татбикист, ки дар кадом боз ба гуруддое мухталиф таксим мешаванд. Таърихи забони форсй-точикй, ки дар дарозои мавчудияти худ мародили гуногунро аз сар гузаронидааст, таваччуди олимони чи хоричй ва чи содибони ин забонро ба худ бисёр чалб намудааст. Дар баробари он ки донишмандон ва олимони зиёде, монанди Маликушшуаро Бадор (5;6), Забедуллоди Сафо (16), Сируси Шамисо (17;18), Саид Нафисй (13) ва г. зимни осори чудогонаи худ дар мавриди таърихи забон ё ягон давраи мушаххаси он бадсдое кардаанд, тадкикоти дирфаии чудогона дам дар заминаи мазкур руи кор омадааст, ки чанбадои мухталифи таърихи забонро дар худ тачассум кардааст. Азбаски содоти чунин тадкикот дам як андоза берун аз мавзуи мо ходад буд, тандо бо тадкикоте, ки дар сарзамини Эрони кунунй дар ин чода анчом пазируфтааст, иктифо ходем кард.
EeryMOH gap ^apaeHH 6a naxyxumu Tatpuxu 3a6oH rapougaHH ojhmoh Ba goHHm-MaHgoHH эpонн caxMH napBH3 hoth.™ XoraapH, kh aKe a3 acocry3opoHH hh MaKTa6 6ygy a3 aBBa^HH^o myga 6a MactamxoH Tatpuxu 3a6oH My^accamH Ba 60 yMKH xup^aH py^yt Kapg, Ha3appac acT. Tatcupu XoraapH 6a xagge Maxcyc acT, kh HMpy3 xaM gap Tat^u^OTH o^hmohh 3a6oHmHHoc, kh ommohh to^hk xaM a3 hh myMop 6epyH HecTaHg, MactamxoH gap hjmh 3a6oHmuHocH 6apgomTau y MaBpugu Tax^ray 6appacuaHg. nem a3 oh kh 6a 6appacuu khto6xoh gap hh Macta^a HHmomyga napg03eM, TatKug MeHaMoeM, kh TaxKHKOTH gap hh 3aMHHa pyu Kop OMaga acocaH 6ap ce noaaHg. .HKe, KyTy6u TatpuxH 3a6oH, kh Mat^yMOTH h^mo^h gap 6opau gaBpa6aHgH, 3a6oHxou MyxTa^H^H poh^h эpонн, xuccaxou HyTK Ba xacoucu gurapu 3a6oHxo MeguxaHg Ba gurape, KHTo6xoe, kh gap MaBpugu aroH gaBpau Mymaxxac, TaxaBBy.™ aroH xuccau ^ygoroHau HyTK gap gaBpaxou MyxTa.m$ 60 KapuHa6aHguBy MyK0ucac03H 60 agBopu gurap Ba xaMHyHHH Mactamxo 6appacH MemaBaHg. CaByM, khto6xoh gap hh 3aMHHa Tat^H^HaMygau MycTampuKOH, kh gap Эpонн HMpy3 Tap^yMa mygaaHg.
napBH3 Hoth^h XoraapH a3 nemroMTapuH 0^HM0He Maxcy6 MemaBag, kh gap ^ogau Tat^H^H KyTy6u TatpuxH 3a6oHH $opcH KagaM 6apgomTa Ba khto6h "Tatpuxu 3a6oHH $opcH"-H y gap My^a.raag0TH MyxTa.m$ gap Эpон 6opxo Hamp mygaacT. A36acKH Mya^^H^H Ma3Kyp gap Tat^H^H khto6, kh MaBogu ohpo gacTa-gacTa 6a Hamp pacoHHgaacTy Tat^rae xaM gap hh ^oga gomTaacT, ^ragu aBBa^H khto6h Ma3Kyp xa$T Map0Tu6a pynu Hamppo gugaacT. OxupuH Hampu khto6h MaBpugu Ha3ap 6a gacTH xygu ycTog XoraapH co^h 1365 gap ce My^a.raag acT, kh MaBogu acocuu Kopu mo xaM Matxy3 a3 x,aMHH Hamp Me6omag Ba to oh ^o, kh xygu Mya.raH$ xaM gap nemry^Topu khto6 umopa HaMyga, Hampu KOMHrnapuHH khto6h "Tatpuxu 3a6oHH $opcH" xaMHH Me6omag. TaxKHKOTH Hoth^h XoraapH 6ap ce noau MyxHM Huxoga mygaacT: Mat^yMOT, MaBog (h 3a6oHxou ry3amTa) Ba 6axcu My^acca^ capu Ka^HMa (e aroH xuccau HyTK).
^ap khto6h MaBpugu TaxKHKH mo Macou^H My6paMH Tatpuxu 3a6oHH $opcH, TaxaBBy^y HHKumo^H oh a3 3aM0HH KaguM, mapxu 6at3e hcth^oxoth 3a6oHmuHocH, paBaHgxoH ^ygomaBHH 3a6oHxou эpонн a3 opueH, MaBKeu 3a6oHxou эpонн nem a3 Bypygu apa6xo, Ma6oxucu ryumxo Ba 3a6oHxou эpоннe, kh nac a3 hotom gap Ka^aMpaBH эpонзaмнн ap3H By^yg KapgaaHg, Buxaruxou HaxBuro ^yraBK Ba ^omthkhh 3a6oHH ^opcuH gapH 6atgu hcth^oh Myry^ 6at3e Macta^axou 3a6oHH ^opcuu Myocup, TaxaB-By^y gurapryHHxoH oh, 3a6oHH $opcH gap KumBapxou xaM3a6oHy xaMcoa, MOHaHgu To^hkhctoh, A$r0HHcT0H, fflu6xH ^opa TaxKHKy 6appacH mygaacT. Mya^^H^H «TatpuxH 3a6oHH ^opcH» Kymuga, to Macta^au Tatpuxu 3a6oHpo a3 oro3H oh 6appacH KyHag, atHe aBBa^ hcth^oxoth aBBa^HHgapa^au yMyMH 3a6oHmuHocupo mapxy TaB3ex Megu^ag, kh Ma^xyMXOH 6yHeguu 3a6oH 6ap oh acoc e^TaacT. 3hmhh nyHHH mapxy TaB3ex MyxaKKHK 6at3e HyKOTpo 60 ga^e^xou MaHTHKH, TatpuxH Ba KuecH co6ht MeKyHag. Maca^aH, 6apou MyanaH KapgaHH Tatpuxu nangoum Ba HHKumo^H xaT napBH3 Hoth^h XoH^apH 6a MaKTy6u capBapu aKe a3 Ka6u^axou cypxnycTOHH Amphko 6a npe3ugeHTH Amphko ucTHg^o^ HaMyga, 60 Tax^ray MatHHgogu HOMau Ma3Kyp HumoH Meguxag, kh Ta^aKKypu HHcoHHaT hh ryHa 3HHa 6a 3HHa xaTxou ryHoryHpo Kam^ Kapg Ba HMpy3 MaBKeu xaT 6apou u^ogau MatHO to KagoM gapa^a 3apyp acT (15,^.1,c. 6-9). A3 gurap cy, oh hh kh meBau TaxKHKH XoH^apupo HMTue3 Me6axmag, ^axoMaTH 0My3um Ba ga^OH^H y 3hmhh 6aeHH aHgemaxou ryHoryH acT. Maca^aH, MyxaKKHK nem a3 mypyt KapgaH 6a KOBumxou Tatpuxu 3a6oH, 6a 6appacuu Mymaxxacu 6axmu ^OHeTHKau 3a6oHH ^opcH napgoxTa (15,^.1,c. 10-60) MyxuMTapuH Macou^u caBTueTpo 6a pumTau TaxKHK MeKamag e hh kh gap 6apo6apu xap 3a6oH 6a MaB^yguaTH ^ax^aBy meBaxou MyxTa^H^
ишора кардани у (15,ч,. 1,с.70-72) ва рафта-рафта ба забощои мухталифи мустакил мубаддал шудани он шеваву лахчахо, ки бо далели мафхуми «пракрит», ки дар баробари вожаи «санскрит» мавчуд буда, маънои забони омиёна доштааст (15,ч.1,с.135-36) дар баробари садхо мисолхои дигар оварда мешавад.
Дигар масъалае, ки ин чо бояд матрах шавад, маводоварии Хонларй дар китоби "Таърихи забони форсй" аст. Мухаккик кушидааст, ки китобро бо фарогирии хар чи бештари маводи таърихй фарохам оварад. Масалан, агар танхо забони форсии бостонро гирем, метавон бо дилпурй гуфт, ки тамоми осори бокимонда аз забони порсии бостон дар китоби мавриди назари мо чамъ омада ва ба дастахо чудо шудааст. Дастахои бузург осори марбут ба шохон мебошад, ки дар ин радиф номи Дороюши аввал, Хашоёршо, Ардашери аввал, Дороюши дувум, Ардашери дувум ва Ардашери савум сабт гардидааст. Сипас дастахо ба зердастахо таксим мешаванд. Дар зердастахо асмои макони ёфтгардидаи осори марбут ба шохон тачассум шудаанд. Масалан, аз Дороюши аввал катибахо дар чунин амокин пайдо гаштаанд: Дар Бесутун (Кирмоншох), Тахти Чдмшед, Накши Рустам, Шуш, Суз, кухи Алванд ва дар Х,амадон. Муаллиф дар бораи хама осор мекушад маълумоти дакик дихад. Чунонки дар мавриди катибаи Дороюши аввал, ки аз Шуш ёфт шудааст, мегуяд: «Навиштахои Дороюши аввал дар Шуш, ки руи сангхо ва сутунхо, ё китаъоти мармар, ё лавхахои гилии пухта ва сафоли луобдода манкуш аст, бештари онхо ба хамон се забон аст (яъне порсй, эламй, аккадй - И.О.). Аммо баъзе ба порсиву аккадй ва баъзе низ танхо ба порсй аст. Аз баъзе навиштахо низ чанд нусха ба даст омадааст» (15,ч.1,с.167). Дар дигар маворид пажухишгар на танх,о макони чойгиршавии осори бозмондаро дакик мекунад, яъне танхо бо овардани макони он, мисол кухи Алванд, иктифо накарда, балки мавкеи чугрофии катиба ва чигунагии холати онро муайян менамояд:
«Дар кухи Алванд сангнавиштае ба се забон, хар кадом дар 20 сатр. Руи токча-монанде, ки бар баданаи кухи Алванд дар чануби шаркии Х,амадон тарошидаанд» (15,ч.1, с.168).
Аммо чолибтарин нуктаи пажухишоти Хонларй дар бахсхои уст, ки пиромуни вожагони алохида оварда мешавад. Махз дар хамин бахсхо анбухи маълумот ва омухтахои муаллифи китоб пешоруи хонанда боз мешавад ва чи андоза диди илмй доштан, масъаларо аз хар дид баррасй кардан ва бархурди у бо маводи мавчудаи таърихи забон равшан мегардад. Чунончи, дар бахси хуруфи истифхом, ки, фикр мекунам, аз мухтасартарин бахшхои китоб аст, ин нукта возех мешавад (15,ч.3, с. 272280). Дар он муаллиф вожаи "оё"-ро оварда, бо забонхои гуногуни хиндуаврупой киёс мекунад ва каринахои онро аз забонхои мазкур меорад, сипас чойгохи онро дар сохтмони чумлаи форсй баён намуда, ба бахсу ковишхои таърихии он ру меоварад (15,ч.3, с.272-273). Хонларй нигоштааст, ки "дар забонхои эронии бостон ва забонхои эронии миёна монанди бисёре аз забонхои хиндуаврупой кайди пурсиши чумла бо калимаи хосе баён намешуда" ва аз ин ру вожаи "оё" ва дигар хуруфи истифхом дар забонхои гузашта карина надоранд (15,ч.3, с. 273). Ё ин ки дар мавриди феъл ковишхои Хонларй шоистаи тахсину офаринанд. Чунончи дар бахши "Тахаввули таърихии сохтмони феъл" хиссаи мазкури нуткро дар зовияи забонхои мухталифи кадима мегузорад ва сайре дар ташаккули он менамояд. Чунончи, дар мавриди истифодаи феъл дар забони пахлавй чунин андеша дорад, ки сохтмони феъл дар он асосан ба ду равиш буда, ки яке "ба охири исм чузъи "-ин" афзуда мешавад ва он гох чузъи сарфии сигахои мухталиф меояд. Монанди:
Озор - озорин -озоринидан = вайрон кардан
Офарин - офаринин - офарининидан = дуо кардан Огох - огохин - огохининидан = огох кардан..." (15,ч.2, с. 182). Ва дигаре он аст, ки "чузъи сарфй бе воситаи чузъи дигар ба охири исм мепайвандад ва феъл месозад. Монанди: Аёс - аёсидан = ба ёд овардан Кин - кинидан = кин доштан" (15,ч.2, с. 183).
Дар се нуктаи асосие, ки мутаваччех шудем, мисолхои фаровоне дар китоби Хонларй мавчуд хастанд, ки барои тул накашидани бахс аз овардан ва баррасии онхо худдорй намудем. Ба таври хулоса метавон гуфт, ки Хонларй ба умдатарин масоили таърихи забон, аз кабили забонхои эронии бостон, фарки пахлавй ва порсй, инкишофу тахаввули забони дарй ва гайрахо бо услуби мукоисавй-таърихй даст зада, комёб шудааст, то ин масъалахо ва бархе масоили дигарро амикану дакикан ва бо услуби хосса шарху тавзех дихад. Ба гуфтаи Шафеи Кадканй «он чиро Маликушшуаро Бахор «Сабкшиносии наср» номида буд, ба дида илмитар ва услуби равишмандтар Хонларй бо номи «Таърихи забони форсй» фарохам овард, ки ояндагон чуз такмили он илоче нахоханд дошт, зеро бунёди корро устувортар аз он бардоштааст, ки битавон кори уро хатто сад соли дигар нодида гирифт ва ин тавфики андаке нест...» (8, с. 91). Аз ин боис чои шакку тардиде буда наметавонад агар дар китобхои оянда таъсири вофири устод Хонларй баррасй шаванд.
Чунонки мо иттилоъ пайдо кардем, пас аз нашри китоби "Таърихи забони форсй"-и Парвиз Нотили Хонларй устод Мухсин Абулкосимй хам китоби мухтасаре бо хамин ном ба нашр расонидааст (2). Мухтасар будани китоби мазкур агар аз як чихат аз сабаби он буда, ки муаллиф дар китоби "Рахнамои забонхои бостонии Эрон" матнхои аз забонхои гуногун барчоймондаро нашр намуда ва зарурати такрори онхоро (хамчун устод Хонларй) дар зимни китоб зарур намешумурда, аз суйи дигар, ба бахсхои муфассал напардохтани Абулкосимй ин нуктаро равшан мекунад. Чунончи, хини маълумот рочеъ ба ин ё он забонхои бостон у ба мухтасарбаёнй бисёр такя меорад ва зимнан намехохад, ки маълумоти Хонларй ва дигаронро такрор намояд. Китоби мазкури Абулкосимй, ки пештар дар шакли маколоти алохида дар мачаллаи илмии "Ошно" (шуморахои 11, 12 ва 13 соли 1372) ба нашр расида буд, нуктаеро мухаккакан собит месозад, ки у дар иншои китоби мазкур бар таълифи Нотили Хонларй назархое доштааст ва услуби пешгирифтаи у хам як андоза ба услуби Хонларй каробат дорад. Чунончи, дар даврабандии забонхо ва дастабандии онхо, хусусиятхои забонхои чудогона, чадвалкашии сомитхо ва мусаввитхо ва амсоли ин масоил, ки якандоза масоили бахснок хам хаст, муаллифи мавриди назар куллан бо Хонларй хамакида аст ва инро дар навиштахои худ хам инъикос кардааст (3, шумораи 11, с. 24-27). Чунонки ишора рафт, муаллиф ба таври мунтахаб маводеро сабт мекунад, вале хангоми тавзехи маводи сабтшуда ба бахсхои муфассал мепардозад. У зимни шарх аз хар воситаи мавчуди замони имруз дар тавзехи мавод мекушад ва кори худро муназзам ва бо радабандии зинавй анчом медихад, ки кори пажухишгарро осон мекунад. Масалан, у аввал маводро иктибос мекунад, сипас алифбои онро меорад, сомиту мусаввитро чудо менамояд, сохтмони забонии маводро муайян месозад, вожахоро дар алохидагй шарх медихад ва пас он тарчумаи матнро зикр месозад (3, шумораи 11, с. 26-33). Аз дигар мухассаноти кори Абулкосимй он аст, ки муаллифи номбурда дар поёни китоби худ ба решашиносии вожагони форсй пардохта, каринахои онро аз забонхои форсии бостон ва форсии миёна чустучу кардааст (3, шумораи 11, с. 14-18).
Китоби "Таърихи забони форсй" - навиштаи Мехрии Бокирй аз чумлаи китоб-хоест, ки дар Эрони имруз ба масъалаи таърихи забон бахси муфассал мекунад (8). Ин китоб бар ду бахш таксим шуда, бахши аввал ба тахаввули забон, сабабхои тахаввулу ташаккули забон ва дигаргунихои забонй, даврахои таърихии тахаввули забонхо ва амсоли ин масъалахо ихтисос дорад. Бахши дувуми китоб ба баррасии ичмолии дигаргунихои овой, сарфй ва нахвии забони форсй дар даврахои бостон, миёна ва чадид бахшида шудааст. Аз хамин банду басти китоб ва тарзи матрах кардани масъала хам ба содагй метавон пай бурд, ки мухаккик бар кори анчомдодаи Хонларй ва пешинагони худ назар дошта, ба сабаби он ки риштаи забоншиносии таърихй аз зумраи риштахои чадидтари ин илм махсуб мешавад, бар он даст задааст. Чунончи, худи у навишта: "Таърихи забон дониши навинест, ки дар миёни улуми адидаи инсонй муваффакияти хос ва кобили таваччухе ёфтааст... Тахкик ва татаббу дар бораи пешинаи забонхо, суратхои мухталифи хар забон дар замонхои мухталиф, шинохти тагйироту тахаввулоти забонхо ва ёфтани кавоиду кавонини хоким бар ин тахаввулот дар махдудаи кори забоншиносии таърихй карор дорад" (8, с. 5).
Мухаккики дигаре, ки дар раванди густариши забоншиносии таърихй сахми басазо дорад, Х,асан Ризоии Богбедй мебошад, ки ахиран хидматхои мухталифи худро, ки пештар дар шакли маколахову тарчумахои осори марбут ба ин шохаи илми забоншиносй буд, бо навиштани китоби "Таърихи забонхои эронй" (7) як андоза чамъбаст намуд. Китоби у аз мукаддима ва 7 бахш иборат буда, дар бахшхои китоб муаллиф рочеъ ба забонхои хиндуаврупой, забонхои ориёнй, забонхои огозини форсй, забонхои бостони эронй, забонхои эронии миёнаи шаркй, забонхои эронии миёнаи гарбй ва забонхои эронии нав маълумот медихад. Муаллиф тибки анъана дар бахши аввали китоб дар бораи кашфи робитаи байни забонхои хиндуаврупой сухбат карда, дар поёни кисмати мазкур чанд забони кадимаи мутааллик ба ин оилаи забонхоро зикр месозад (7, с. 7). Дар бахши ду ва се дар мавриди кавмхои ориёнажод ва таърихи кучбандии онхо ва забонхои "огозини хинду эронй" (7, с. 12) ва сохти "огозини забонхои эронии бостон" (7, с. 19) ковиш ба анчом расидааст. Он чи, ки кори Х,асани Ризоиро аз дигарон имтиёз мебахшад дар он аст, ки у ба бахсхои муфассали сарфиву нахвии забонхои эронии бостон, сакой, модй, авастой ва забонхои эронии давраи миёна пардохта, онхоро аз лихози сохту таркиби чумлахо ба хам мавриди киёсу баррасй карор додааст. Бахшхои чоруму панчум ва кисмате аз бахши шашуми китоби у ба хамин бахсу ангезахо ихтисос дорад ва як андоза кимати китоби у хам дар хдмин мавридхо бештар мегардад. У мисли Абулкосимй ва Бокирй ба такрори чадвалхои тартибдодаи Хонларй напардохта, корхои мухими дигареро дар ин сомон руи кор овардааст. Бо ин хама, дар бисёр маворид обишхури аслии у китобу пажухишхои Хонларй хам будааст, ки дар зимни маълумоту бахсхои даврабандии забонхо ва хатто бархе мавориди бахси мустакилонаи у рочеъ ба сарфу нахви чумалот ва ;иёси онхо дар даврахои мухталиф майлоне ба андешахои Хонларй мекунад (7, с. 150).
Ба гайр аз ин китобхо, ки ном бурда шуд, бисёр пажухишхое хастанд, ки хоси як давраи забон ё як хиссаи онанд, аммо зимнан мабхаси таърихй доранд ва аз ин лихоз зикри баъзе аз онон ин чо аз ахамият холй нест. Ба калами доктор Такии Арронй китоби арзишманди "Такомул ва тагйири забони форсй" иншо шудааст (4), ки бахсхои фалсафй ва дидхои чомеашиносии уро рочеъ ба адвори мушаххаси забони форсй тачассум мекунад. Х,амчунин, китобхои "Рахнамое бар забонхои бостонии эронй"-и Мухсин Абулкосимй (1), "Радашиносии забонхои эронй"-и Мухаммади
Дабирмакдам (9), "Даромаде бар гуишшиносй"-и Алиакбари Шерй (19) ва маколахои "Мулохизоте чанд дар бораи вачхи иштикоки номи Авасто" (Мехрии Бокирй), "Муаррифии забонхо ва гуишхои Эрон (Х,асан Ризой),"Забони дарй" (Бахор), "Татаввуроти забони форсй дар зимни 29 карн" (Бахор), "Хостгохи забони форсии дарй Форс ё Хуросон?" (Такй Вахидиёни Комёр), (Алиашрафи Содикй), "Забони форсй ва гуишхо" (Ахмади Тамимдорй) ва "Нигохе ба гуишномахои Эрон" "Таквини забони форсй" (Алиашрафи Содикй), "Баррасии низоми вожабастии замирй дар таърихи забони форсй ва илали тахаввули он" (Абулфазли Музайянонй ва Шахло Шарифй) ва амсоли ин кобили зикр ва мулохиза мебошанд. Дар хар як аз ин мако-лаву китобхо бахшхое аз таърихи забон ё умуман бахшхои аз забон дар маърази забоншиносии таърихй тахкик шудаанд. Шоистаи зикр аст, ки агар муаллифи ин сатрхо тамоми маколоте, ки дар ин чода ба калами донишмандону донишмардони эронзамин таълиф шудаанд, биёварад, сухан ба тафсил мекашад ва аз ин ру ба зикри мухимтарини инхо, ки ба таърихи забон ва ё ягон шохаи мушаххаси он алока-манданд, иктифо намуд.
Дар баробари ин, авомили дигаре хам мавчуд буда, ки сахми назарраси худро дар пешрафти ин шохаи илми забоншиносй дар Эрон дорад. Пеш аз хама бояд мутазаккир шавем, ки шохаи забоншиносии таърихй дар Аврупо пайдо шуда ва пеш аз манотики Шарк дар он чо рушд кардааст. Ин омил бегумон вуруди ин шохаро аз аврупоиён бар забоншиносии эронй тасдик мекунад. Аз ин боис, метавон зикр намуд, ки яке аз сабабхои дар Эрони имруз рушду тахаввул намудани шохаи забоншиносии таърихй хам махз дар тарчумаи онон аз осори илмии дар ин росто таълифкардаи аврупоиён аст. Масалан, профессор Никола Раст китоби "Пайдоиши замоири форсй"-ро таълиф карда, ки он хануз соли 1955 ба форсй тарчума шуда буд (14). Дар он муаллиф рочеъ ба чонишинхои забони форсй ва таърихи пайдоишу тахаввулу татаввури онон дар лахчахои гуногуни таърихии забони форсй ва бахше аз забонхои хиндуаврупой маълумот медихад. Чунончи, у дар бораи танхо замири фоилии "ман" 6 сахифа маълумот дарч мекунад (14, с. 6-12), ки зимни он сайри таърихии "ман" дар забонхои эронй, дар шевахои имрузаи роичи эронй ва киёси он бо бархе забонхои хиндуаврупой, амсоли туркй, курдй ва гайра сурат гирифтааст. Ногуфта намонад, ки мухаккик калимахое, ки бо замири мазкур дар соири забонхои дунё сохта шудаанд, ба риштаи тахкик кашида, наздикию робитаи забонхои мухталифро бо усули киёси чунин калимахо ба хонанда пешниход мекунад (13, с.8). Х,амчунин, китобхои Лазар Жилбер "Шаклгирии забони форсй" (12), Кристафер Брунар "Нахви забонхои эронии миёнаи гарбй" (11), Х,арн Пол "Асоси иштикоки форсй" (20) ва пажухишоти И.М. Оранский, Вилям Гемвел, Дресден Марк, В.С. Расторгуева, Р.М.Гиршман ва дигарон дар ин бахш таъкид карданианд.
Хулоса дар Эрони имруз илми забоншиносй ва, махсусан, шохаи забоншиносии таърихй бисёр рушд карда, аз хар чихат имруз тавсиа ёфта истодааст, ки дар ин чода сахми яке аз забоншиносони номии ин диёр Парвиз Нотили Хонларй бисёр махсус аст. Ногуфта намонад, ки махз тавассути китоби "Таърихи забони форсй"-и ин муаллиф ва бархе авомили дигар, ки ин чо мухтасар хар яке ном бурда ва тавзех дода шуд, ин шохаи илм ба зинахои нави мустакилият ва комёбихо расид. Чунонки зикр карда омад, тамоми олимоне, ки пас аз Нотили Хонларй ба иншои кутуби илмй дар шохаи забоншиносии таърихй пардохтаанд, кам ё беш ба китобу таълифоти ин олими тавоно назар доштаанд.
Пайнавишт:
1. Абулцосимй, Муусин. Раунамое бар забощои бостонии эронй. -Теурон: Интишороти Цамолулуац, 1375. - 270с.
2. Абулцосимй, Муусин. Таърихи забони форсй. - Теурон: Интишороти Асотир, 1380.
- 350с.
3. Абулцосимй, Муусин. Таърихи забони форсй . //Ошно. - №11 (хурдод-тир) - 1372. -с.22-30.
4. Арронй, Тацй. Такомул ва тагйири забони форсй. - Теурон: Амири Кабир, 1330. -370с.
5. Бауор, Мууаммадтацй. Забони дарй //%аждау мацола. -Хуцанд: Нури маърифат, 2008. - С. 8-13.
6. Бауор, Мууаммадтацй. Сабкшиносй. Ц.1. - Теурон: Амири Кабир, 1391. - 467с.
7. Богбедй, %асан Ризой. Таърихи забонуои эронй. -Теурон: Маркази доиратулмаорифи бузурги исломй, 1388. - 239 с.
8. Боцирй, Меурй. Таърихи забони форсй. -Теурон: Катра, 1373. - 207 с.
9. Дабирмацдам, Мууаммад. Радашиносии забонуои эронй. - Теурон: Интишороти Созмони мутолиа ва тадвини кутуби улуми инсонии донишгоууо, 1392. - 668с.
10. Иттиуод, Хушанг. Пажууишгарони муосири Эрон. - Теурон: Фаруанги муосир, 1378. -518 с.
11.Кристафер Брунар. Науви забонуои эронии миёнаи гарбй. /Тарцумаи Саид Урён. -Теурон: Фирдавс, 1376. - 286с.
12.Лазар, Жилбер. Шаклгирии забони форсй /Тарцумаи Мауастии Баурайнй.-Теурон: Пажууишгоуи улуми инсонй ва мутолиоти фаруангй, 1384. - 245с.
13.Нафисй, Саид. Таърихи назму наср дар Эрон ва дар забони форсй. Ц.1. - Теурон: Интишороти Фуругй, 1363. - 1172 с.
14. Раст Никола. Пайдоиши замоири форсй. - Теурон: Интишороти Донишгоуи Машу ад, 1333. - 162с.
15. Хонларй, Парвиз Нотили. Таърихи забони форсй. Ц.1-3. - Теурон: Фирдавс, 1377.
16.Сафо, Забеууллоу. Таърихи адабиёт дар Эрон (ва дар цаламрави забони порсй. Аз огози садаи дауум то миёнаи садаи дувоздаууми уицрй). Ц. 5, бахши 2. - Теурон: Амири Кабир, 1373у. - 636-1420с.
17.Шамисо, Сирус. Куллиёти сабкшиносй. -Теурон: Андеша, 1374.
18.Шамисо, Сирус. Сабкшиносии шеър. - Теурон: Интишороти Фирдавс, 1374. - 430с.
19. Шерй Алиакбар. Даромаде бар гуишшиносй. - Теурон: Интишороти Мозёр, 1386. - 176с.
20.Х,арн Пол. Асоси иштицоци форсй /Тарцумаи Цалол Холиции Мутлац. -Теурон: 1356.
- 190с.
Reference Literature:
1. Abulqosimi, Muhsin. Guiding in Regard to Ancient Languages in Iran. - Tehran, 1375hijra. -270 pp.
2. Abulqosimi, Muhsin. History of the Persian Language. - Tehran: Asotir publishing-house, 1380hijra. - 350 pp.
3. Abulqosimi, Muhsin. History of the Persian Language //Oshno. - # 11. 1372hijra. - pp. 22 -30.
4. Arroni, Taki. Evolution and Alteration of the Persian Language. - Tehran: Asotir publishing-house, 1330hijra. - 370 pp.
5. Bahor, Muhammadtaqi. Dari Language // Eighteen Articles. - Khujand: Light of Enlightenment, 2008. - pp. 8 - 13.
6. Bahor, Muhammadtaqi. Stylistics. - V.1. - Tehran: Great Amir, 1391hijra. - 467pp.
7. Boghbedi, Hasan Rizoi. History of Iranian Languages. - Tehran: Centre of Great Islamic Encyclopedia, 1388hijra. - 239 pp.
8. Boqiri, Mehri. History of the Persian Language. - Tehran: Drop, 1373hijra. - 207pp.
9. Dabirmaqdam, Muhammad. Classification of Iranian Languages. - Tehran: Islamic Sciences Publishing-house, 1392hijra. - 668 pp.
10Ittihod, Hushang. Modern Researchers of Iran. - Tehran: Modern Culture, 13 78hijra. - 518 pp.
11.Kristopher Bruner. Grammar of Middle Western Iranian Language / Translated by Said Uryon. - Tehran: Firdaws, 1376hijra. - 286pp.
12.Lazar, Zhilber. Formation of the Persian Language / Translated by Mahastii Bahrayani. -Tehran: Institute of Islamic Sciences and Cultural Conversations, 1384hijra. - 245pp.
13.Nafisi, Said. History of Prose and Verse in Iran and in Persian Language. - V.1. - Tehran: Furughi publishing-house, 1363hijra. - 1172pp.
14.Rast Nikola. Rise of Persian Pronouns. - Tehran: Mashhad University publishing-house, 1333hijra. -162 pp.
15.Khonlari, Parviz Notili. History of the Persian Language. - V.V. 1-3. - Tehran: Firdaws, 1377hijra.
16. Safo, Zabehulloh. The History of Literature in Iran (Referring to Persian Language State. From the Beginning of the X-th up to the Middle of the XII-th Hijra Centuries). - V.5. - P.2. - Tehran: Great Amir, 1373hijra. - 636 - 1420 pp.
17.Shamiso, Surus. Collection on Stylistics. - Tehran: Idea, 1374hijra.
18.Shamiso, Surus. Poetic Stylistics. - Tehran: Firdaws publishing-house, 1374hijra. - 430pp.
19.Shei, Aliakbar. Some Views Concerned with Dialectics. - Tehran: Mozyor publishing-house, 1386hijra. -176pp.
20.Harn Pol. Grounds of Persian Word Formation / Translated by Jalol Kholiqii Mutlaq. -Tehran, 1356hijra. - 190 pp.
