CC BY
75
ФИЛОЛОГИЯ
Fиёcoв Нурулло Исмаг ович,
номзади игмшэи филология, дот сайт, мушаррири масъуп мапаппаи ДДНБС Т И смогов Огимхола, аспиранти ДДХ ба ном и акад. Б.Рафуров
ПАРВИЗ НОТИЛИ ХОНЛАРТ ВА МАСОИЛИ ТАЪРИХИ ЗАБОНИ ФОРС1 -ТОЛИК1
Парвиз Нотиги ХонларТ аз лумлаи олимонесг, ки фаъолияти игмии бисёрлониба дорад ва дар росгои пажуниши забони адабии форсТ кор-нои бунёдии зиёдеро ба анлом расонидаасг. Фаъолияти у дар угуми забоншиносТ назаррас буда, асарнои зиёди игмиро дар ин лода иншо кар-дааст, ки мунимтарини онно «ЗабоншиносТ ва забони форсТ », «Дастури забони форсТ», «Таърихи забони форсТ », «Дастури таърихии забони форсТ », «№вфтод сухан» ва гайраанд.
Осор ва тадкикоти у ба дарапае анамият пайдо кардаанд, ки уро метавон дар радифи бузургтарин шахсиятнои эроншиносии карннои гузаштаву муосир, ба мисли К.Бартогомэ, Антуан Майе, Расмус Раск, В.Абаев, Эдвард Браун, Эмил Бенвенист, В.Ф.Миллер, В.А.Жуковский, И.М.Оранский В.С.Расторгуева, Ю.А.Рубинчик, Люй Эделман, Энсони Ёршотир, Маликушшуаро Банор ва дигарон ном бурд.
Аз миёни осори номбурдаи Парвиз Нотили ХонларТ «Таърихи забо -ни форсТ » анамияти фавкулода калон дорад. Асари мазкур аз се мулагъ лад иборат буда, дар он муаллиф масоили мубрами таърихи забони форсТ , танаввулу инкишофи он аз замони кадим, шарни баъзе истилоноти забоншиносТ, раванднои лудошавии забоннои эронТ аз ориёТ, мавкеи забоннои эронТ пеш аз вуруди арабно, мабониси гуишно ва забоннои эроние, ки пас аз ислом дар каламрави Эронзамин арзи вулуд кардаанд, вижагинои нанвию лугавТ ва фонетикии забони форсии дарТ баъди ис-тилои мугул, баъзе масъаланои забони форсии муосир, танаввулу дигар-
гунинои он, забони форс! дар кишварнои намзабону намсоя, монанди Толикистон, Афгонистон, Шибни Кора (Н>индустону Покистон)-ро тан-кику баррас! кардааст (7).
Муаллифи «Таърихи забони форс! » кушидааст, то масъалаи таърихи забонро аз огози он баррас! кунад, яъне аввал истилоноти аввалиндара -ла ва умумии забоншиносиро шарну тавзенмединад, ки мафнумнои бунё-дии забон бар он асос ёфтааст. Зимни шарну тавзен мунаккик баъзе ну-котро бо далелнои мантик! собит мекунад. Аммо барои исботи бархе ди-гар бурнони таърих! ва киёс! меорад. Филмасал, барои муайян кардани таърихи пайдоиш ва инкишофи хат Парвиз Нотили Хонлар! ба мактуби сарвари яке аз кабиланои сурхпустони Амрико ба президенти Амрико ис-тидлол намуда, бо танлилу маънидоди номаи мазкур нишон мединад, ки тафаккури инсоният ч! гуна зина ба зина хатнои гуногунро кашф кард ва имруз мавкеи хат барои ифодаи маъно то кадом дарала зарур аст (7, 6-9).
Мунаккик пеш аз шуруъ кардан ба ковишнои таърихи забон ба бар-расии мушаххаси бахши фонетикаи забони форс! мепардозад (7, 10-60) ва дар ин лода мунимтарин масоили савтиётро ба риштаи танкик мека -шад. Пеш аз нама таваллуни моро услуби вижаи танкики Парвиз Нотили Хонлар! лалб кард. Пажунишгари мазкур ролеъ ба танаввули забоннои мухталиф ибрози назар карда, дар баробари нар забон вулуд доштани ланлаву шеванои мухталифро кайд менамояд (7, 70-72), ки ин ланлаву шевано рафта-рафта ба забоннои мухталифи мустакил мубаддал шудаанд. Ин иддаои уро метавон дар шарни вожаи «санскрит» мушонида кард, ки маънии забони фасенро дорад. Дар баробари он мафнуми «пракрит» низ наст, ки забони омиёна мебошад (7, 135-136).
Аз ин тарик у забони катибанои шонони Н&хоманиширо бо забони форсии муосир мукоиса карда (7, 74) роннои гуногуни ассимилятсия ва диссимилятсияро нишон мединад. Кобили тазаккур додан аст, ки мунак-кики мазбур танаввули намагуна забонро бар панлраванд таксим намуда, менигорад:
«Бар насби он чи гузашт, танаввулотеро, ки дар тайи замон дар забон рух мединад, ба анвои зайл метавон таксим кард:
1) Танаввули вокно;
2) Танаввули сохти калимот (танаввулоти сарф! );
3) Танаввули тарзи робитаи калимот дар лумла (танаввулоти нанв! );
4) Танаввули алфоз;
5) Танаввули маон! » (7, 80).
Сипас хасоиси ташаккулу танаввулоти мазкурро муфассалан дар бахшнои алонида зикр менамояд (7, 81-107).
Парвиз Нотили Хонлар! нангоми баррасии бахши «Хонаводаи забоннои ниндуаврупо! » факат доир ба забоннои хонаводаи мазкур маъ-
лумот меди над ва бархе калимотро дар гуруни забонно киёс мекунад (7, 120 - 138). Ин маълумоти овардаи мунаккик оид ба гуруннои забоннои ниндуаврупо! заминанои илмии кав! дошта, барои мутахассисони сонаи забоншинос! дорои анамияти муним аст. Ролеъ ба ин масъалано пажунишгарони дигар нам тадкикоти судманд анлом додаанд. Аз лумла мунаккикони шурав! Р.Х.Додихудоев ва Л.Г.Герсенберг зимни маълумот додан дар бораи оилаи забоннои ниндуаврупо! ролеъ ба фонетикаи ин забонно (4, 15-16), ниссанои нутк (4, 17-24) ва синтаксис (4, 24-26) мушах-хас истода мегузаранд. Аммо гуфтан лоиз аст, ки маълумоти дигар му-наккикон пиромуни оилаи забоннои ниндуаврупо! то андозае мулаххаси маълумоти Парвиз Нотили Хонлар! мебошад, ки Зайниддин Мухторов аз лумлаи онност. Зайниддин Мухторов дар «Мукаддима»-и китоби «Таърихи забони толик! » доир ба оилаи забоннои мазкур такрибан маълумоти Парвиз Нотили Хонлариро такрор кардааст (6, 11-13).
Баробари он ки китоби «Таърихи забони форс! »-и Парвиз Нотили Хонлар! бо пажунишнои дигари дар ин росто анлом пазируфта умумиятное дорад, аммо он падидае, ки кимати илмии ин асарро баланд мекунад, ман тафовутнои он аз дигар тадкикот аст. Яке аз ин фаркиятно он аст, ки Парвиз Нотили Хонлар! пеш аз маълумот додан ролеъ ба забоннои эрон!, дар бораи забоннои гайриэроние, ки дар нудуди Эрони бостон мутадовил буданд, хабар мединад (7, 138-152). Ба гуруни забоннои номбурда забоннои шумар!, элам!, аккад! (бобул! -ошур! ), ором! ва сурён! дохил мешавад. Бахши мазбур дар китоби Р.Х.Додихудоев ва Л.Г.Герсенберг низ вулуд дорад (4, 63-65), аммо Нотили Хонлар! дар бораи забоннои гайриэрон! муфассал истода мегузарад.
Таълифи Парвиз Нотили Хонлар! барои мунаккикони баъдина рони танкикро кушод ва тадкикотчиён аз он бардоштнои зиёд кардаанд. Масалан, забоншиноси толик З. Мухторов нини омузиши баъзе ланбано ва хусусиятнои забони мод! ва кавми Мод пурра тобеи Парвиз Нотили Хонларист (6, 63-64). Пажунишгари номбурда ба ин нукта ишора карда, аз андешанои илмии Парвиз Нотили Хонлар! интикод нам мекунад (намон ло). Масалан, Парвиз Нотили Хонлар! бо асноду далелно собит карда, ки кавли Мод нарчанд сониби империяи бузург буданд ва забони худро доштанд, сониби хат набуданд (7, 160). Мунаккики толик З. Мухторов ин андешаи Хонлариро рад карда, аз забони Неродот -муаррихи номии юнон! бурнони амру фармоннои давлатиро навиштани модиноро меоварад (6, 64). Бо вулуди чунин интикод аз баъзе андешанои Парвиз Нотили Хонлар! кимати илмии китоби «Таърихи забони форс! »-и у коста намешавад, мунаккик нангоми пажуниш дар бораи забони порсии кадим кушида, то ба масъалаи мазбур бо фарогирии том нигариста, тамоми осори бокимондаи ин забонро омузад ва дар натила
тавонистааст ба кулли ланбанои он даст занад ва налли ин муаммоноро ёбад. Муаллиф «муфассалтарин ва мунимтарин осори порсии бостон»-ро аз Дориюши аввал медонад (7, 163). Намчунин ин осорро ба панлдаста таксим мекунад, ки бад-ин тартиб аст:
1) Аз Арёрамна - ниёи бузурги Дориюши аввал;
2) Аз Оршом - ниёи Дориюши аввал;
3) Аз Куруши бузург;
4) Аз Куруши бузург (дар Посоргод);
5) Аз Куруши бузург (дар Посоргод навиштае ба се забон) (7,164165).
Тамоми осори бокимонда аз забони порсии бостон дар китоби мав-риди назари мо ламъ омадааст. Мунаккик онро ба дастано лудо мекунад. Дастанои бузург осори марбут ба шонон мебошад, ки дар ин радиф номи Дориюши аввал, Хашоёршо, Ардашери аввал, Дориюши дуввум, Арда-шери дуввум ва Ардашери саввум сабт шудааст. Сипас дастано ба зердастано таксим мешаванд. Дар зердастано асмои макони ёфтагар-дидаи осори марбут ба шонон талассум гардидаанд. Масалан, аз Дориюши аввал катибано дар чунин амокин пайдо гарштаанд: Дар Бесутун (Кирмоншон), дар Тахти Ламшед, дар Накши Рустам, дар Шуш, дар Суз, дар куни Алванд ва дар Намадон. Муаллиф дар бораи нама осор мекушад маълумоти дакик динад, чунон ки дар мавриди катибаи Дориюши аввал, ки аз Шуш ёфт шудааст, мегуяд: «Навиштанои Дориюши аввал дар Шуш, ки руи сангно ва сутунно, ё китаоти мармар, ё лавнанои гилии пухта ва сафоли луобдода манкуш аст. Бештари онно ба намон се забон аст (яъне порс!, элам!, аккад! -Н^, И.О.). Аммо баъзе ба порсиву аккад! ва баъзе низ танно ба порс! аст. Аз баъзе навиштано низ чанд нусха ба даст омадааст» (7, 167). Дар дигар маворид пажунишгар на танно макони лойгиршавии осори бозмондаро дакик мекунад, яъне танно бо овардани макони он, мисол куни Алванд, иктифо накарда, балки мавкеи лугрофии катиба ва чигунагии нолати онро муайян менамояд: «Дар куни Алванд. Сангнавиштае ба се забон, нар кадом дар 20 сатр. Руи токчамонанде, ки бар баданаи куни Алванд дар лануби шаркии Намадон тарошидаанд» (7, 168).
Осори бозмондаи забони порсии бостон бо хати мехист ва ба ишо-раи Парвиз Нотили Хонлар! танно як сангнавишта дар Накши Рустам наст, ки ба хатти оромист, аммо ба луз чанд калима аз ин сангнавишта дигар чизе хонда нашудааст. Бояд тазаккур дод, ки порсиён аз ихтироъ-корони хати мех! набудаанд ва онро аз аккад! ахз кардаанд, аммо порсиён танно бо гирифтани хати мех! иктифо накарда, онро аз нар линат барои ифодаи нуруфу овознои забони худ мутобик кардаанд. Но-гуфта намонад, ки такомулу татаввури хат бозгуи такомулу татаввури
афкори инсоният аст, хоса афкори забоншинос!. Ба ишораи у порсиён ба он аломатнои гуногуни китобатро изофа намуданд, мисоли фосила (вергул) (7, 174) ва аломатнои ифодакунандаи арком (7, 173). Дар натила хати мехии порсии бостон то андозае содда ва фанмо шуд ва аз хати мехии аккад! чандин марнала пеш рафт. Анамияти вижаи хати мехии порсии кадимро мунаккики фавкуззикр чунин ифода мекунад: «...то он ло, ки ин хат (яъне хати мехии порсии бостон - Н^., И.О.) яке аз мунимтарин маронили пешрафт дар китобат шумурда мешавад» (7, 173).
Маълумоти муаллиф ролеъ ба забони авасто! кобили таваллунаст. У пеш аз он ки дар бораи ин забон назароти хешро баён кунад, оид ба замону макони пайдоишу густариши забони авасто! тааммул менамояд. Кобили зикр аст, ки дар мавриди макони пайдоишу густариши ин забон маълумоти Парвиз Нотили Хонлар! нокис ба назар мерасад. Чунон ки у андеша дорад: «Ва намчунин дуруст маълум нест, ки дар кадом нония аз сарзамини панновари Эрон ин забон ба кор мерафтааст» (7, 174-175). Нол он ки ба кавли забоншиноси толик Р.Х.Додихудоев бар асноди далелнои таърих! ва забон! (яъне каробати забони авасто! бо забони хоразм! -Н^., И. О.) ва намчунин ривоёти оташпарастон тоифаи эрониёни дар Осиёи Миёна сукунат дошта бо забони авасто! сухан мекарданд (7, 66).
Бо вулуди ин, маълумоти Парвиз Нотили Хонлариро ба кулл! нокис гуфтан иштибон мешавад, зеро иттилои у нисбат ба Р.Х.Додихудоев, Л.Г.Герсенберг ва З.Мухторов, ки нар се дар китобнои хеш дар бораи забони авасто! ва вижагинои фонетик!, морфолог! ва грамматикии он овардаанд (4, 65-86; 6, 50-61), васеъ аст, зеро у нахуст ролеъ ба мавзуънои шомили бобнои «Авасто» муфассал истода (7, 173181), сипас ба киёси системаи вокно, сарфу нанв, сохтмони феъл, сарфи исму феъл, сохтмони лумла дар забони форсии кадим ва авасто! мепардозад (7, 182-199). Дар заминаи ин ковишно мунаккик забони порсиро бо авасто! киёс мекунад. Ин усул, яъне методи мукоисав! -таърих!, аз усулнои санлидаи забоншинос! аст. Дар натилаи киёси фонетика ва сарфи ду забони кадима мунаккик ба чунин хулоса мерасад: «Тафовутнои миёни порс! ва авасто! муназзам ва тобеи кавоиди муайян аст. Бино бар ин, нар ло, ки калимае дар матннои мавлуди порс! ёфт нашавад, аз руи калимаи авасто! метавон пай бурд, ки сурати он калима дар порс! ч! гуна будааст ва аз авасто! матннои муфассалтар ва вожагони фаровонтаре мавлуд аст, дар мутолиаи таърихи танаввули забони форс! аз он истифода мешавад» (7, 200).
Пас аз ин ло маълум мешавад, ки забони авасто! на танно бозгу! нишондинандаи танаввули забон! ё форс! ба найси забони мустакил ва дорои хату сохти вижа аст, балки намчун воситаи ёрирасон барои хон-
дани калимоти душвор аз забони порсии кадим низ наст, зеро ин ду забон ба найси ду гуиши як забони кадима будаанд.
Инчунин андешаронинои Парвиз Нотили Хонлар! дар мавриди истилони «забоннои эронии миёна» кобили таваллунаст. Ба кавли у, ин истилон фарогири давраи мазкур шуда наметавонад, «зеро ки як тараф кадимтарин осоре, ки аз ин давра бок! аст, мутааллик ба авохири карни аввали пеш аз милоди Масен аст ва бино бар ин се карн бо инкирози хонадони Нахоманиш! фосила дорад; аз тарафи дигар асноду навиш-таное, ки марбут ба ин давра аз забоннои эронист, то авохири карни саввуми нилр! (авосити карни дувуми мелод! ) низ вулуд дошта ва ба даст омадааст» (7, 201), ё бар хилофи бархе аз донишмандон забони форсии миёнаро факат забони панлав! каламдод намекунад (4, 87).
Мансубияти забони панлав! ва тафкики он аз забони дар! ё дигар забоннои эронии миёна масъалаест, ки таваллуни бисёр муаррихону за-боншиносонро ба худ лалб намудааст. Маликушшуаро Банор дар ин бора менависад: «Шакке нест, ки забони панлав! аз забоннои мамлакати «Порт» буда ва он сарзаминест, ки Хуросони имруза, яъне аз нудуди сан-рои Туркмон, вилояти Булнурду Кучон ва Нишобуру Машнад ва Нироту Сарахс ва Турбату Сабзавор ва Туну Табас ва то нудуди Систонро шо-мил буда ва надди гарбии он, ки то Кум (Домгони нолия) мекашида, ёд-гори он мебошад» (2, 15-16). Ба андешаи намин мунаккик ва истиноди у ба кавли Шамс Кайси Роз! «фанлавиёт»-у «панлав! » як реша доранд ва забони панлав! дар баробари забони дар! намчун забони васат ё оммаи мардум намеша арзу вулуд мекардааст. Донишманди толик З.Мухторов баръакси М. Банор мегуяд, ки забони панлав! «забони давлати Парфия (Порт) набуда, аз забони парфиян! (порт! ) фарк дорад» (6,67).
Ба гуфтаи устод Хонлар! забони панлав! гуиши ланубу шарк! ва порт! шимолу шаркии як забон аст, ки бо нам тафовути зиёд надорад.
Кайд кардан зарур аст, ки Парвиз Нотили Хонлар! низ сари ин масъала бансу тафаннуснои зиёд кардааст. У барои таайюни маънову мабдаи истилони мазкур кавли муаррихони арабиро оварда ва истеъмоли калимаи панлавиро дар осори шуарои классик бозлу! мекунад. Ногуфта намонад, ки олимон ин истилонро ба таври мухталиф шарн додаанд. Чунонки касби маонии мухталиф панлавиро ба лои забони форс! мустаъмал кард. Мисоли байти зерин, ки аз Фирдавс! аст:
Агарпанлавон/' надои/' забои, Ба тоз туАрвандроДаглахон
Натто як донишманди зардушт!, ки дар Ниндустон дар карни VIн, икомат мекардааст ва номи у Ниревсинк будааст, дар аксар осори тарлуманамудаи худ (яъне аз адабиёти зардушт! ба забони санскрит -Н^., И.О.) номи забони аслии ин осорро панлав! гуфтааст (7, 206).
M уаллиф баъди баррашн>и худ ба чунин хyлoса расидааст: «Aммo барoи мутобиат аз истилoни маърyф ва мyтадoвил мo мyнoсибтар дидем, ки истилoни «панлавЇ »-рo барoи ишoра ба нар ду гуиш, ки 6o нам ихтилoфи бисёр надoранд, бипазирем ва сипас нангоми банс аз ду шyъбаи oн барoи ташхису тафкик гуиши ланубу fарбирo «^рсик» ё «пoрсии миёна» ва гуиши шимoлирo «панлавoник» бихoнем (7, 206). Чyнoнки каблан мyшoнида шуд, забoншинoси тoлик З. Мyхтoрoв так-симбандии ланланэи шимoлy ланубии забoни фoрсии миёна ё ба исти-лoни дигар панлавирo аз Нoтили ХoнларЇ пайравЇ кардааст, аммo исти-лoнoти «панлавoник» ва «пoрсик»-рo сарфи назар намуда аст. Aммo так-симбандии мазкур барoи Нoтили ХoнларЇ имюният фарoнам oвард, тo дакикан тафoвyти гyишнoи мазкyррo нишoн динад ва нар як бoзмoн-данoи таърихии ин гyишнoрo, аз кабили катибаж», навишталoт дар девo-ри бинoнo, сафoлинанo (аз панлавЇ ) ва сангнавишташ), мунру сикканo, китoбнoвy риолаши oини Зардушт, адабиёти fайридинї (аз пoрсик ё пoрсии миёна - H.F., И.О.) хуб oмyзад. Муаллиф баъди тафаннyсoти на -малoниба аз oсoри таърих 6o ду гуиш рoбитаи oннoрo муайян мена-мoяд. Зимни oн мунаккик ба риштаи кайд мекашад, ки бархе нуруф аз за-бoни панлавЇ ба фoрсЇ интиKoл ёфтааст (7, 226-227). Мулиби зикр аст, ки муаллиф oсoри бoKимoндаи мoнавЇ ва масенирo ба пoрсик oварда, рoлеъ ба кимати забoнии нар як аз oсoри мазбур нарф мезанад (7, 228^O).
Илoва бар ин, Парвиз Нoтили ХoнларЇ oид ба забoннoи дигари фoрсии миёна, яъне забoннoи сущЇ, хoразмЇ, хутанЇ, тахoрЇ маълyмoти мухтасар мединад ва 6o ин гуруни забoннoи фoрсии миёнарo хoтима мебахшад. Дар oн замoн, ки Р.Х.Дoдихyдoев ва Л.Г.Герсенберг забoннoи сoкии тумшукЇ, oлoнЇ ва яфталирo низ ба гуруни забoннoи фoрсии миёна шoмил мекунанд (4, 87), Парвиз Нoтили ХoнларЇ нисбати хати забoни панлавЇ таваллуни алoнида зoнир мекунад. У аз забoни мyаррихoн нафт навъ будани хати панлавирo зикр намуда, таъкид бар oн мекунад, ки нар як барoи анлoми вазифаи мушаххас истифoда мешуданд. Хатшж мазбур бад-ин тартибанд: Рами дафира, Гашта дафира, Нимгашта дафира, Фарoварда дафира, Рoзи дафира, Дини дафира ва Васафи дафира. Сипас мунаккик ба шарни асмo ё истилoнoти мазкур мепардoзад ва барoи хoнанда маoнии oнрo дакик мекунад. Чyнoнчи рами дафира ба маънии хати oм, гашта дафира ба маънии хати дигаргуншуда, нимгашта дафира хатест, ки нимаи oн табдил ёфта, фарoварда дафира хати фармoнy нoма, рoзи дафира хати асрoрy тарлумаш), дини дафира хати китoбy рисoлoти динЇ ва васафи дафира хати шoмили хатнoи милали гyнoгyн аз забoни юнoниёнy румиён ва fайра аст (7, 243). Муаллиф дар бoраи хати васафи дафира аз забoни Ибни Надим накл карда мегуяд, ки шoмили сесаду шасту панлнарф буд ва наттo имoвy ишoрат бад-oн тарсим мешуд (намoн
л©). Намин гуна, у ривоёти мухталифро ролеъ ба хатнои мазкур оварда, ба чунин хулоса мерасад: «Аммо тавзеноти ин муаррихон мубнам аст ва дар номи хутут низ танрифу тасниф ронёфта ва сурати асливу дурусти онно маълум нест. Масалан, шояд «Роси сенрия» (ё «Рози дафирия»), ки Ибни Надим мегуяд, илми мантику фалсафаро бо он менавиштанд, дар асл «Дониши дабирия» буда бошад» (7, 244).
Бар замми ин маълумот Парвиз Нотили Хонлар! ролеъ ба хатнои дигари давраи панлав!, монанди сугд!, монав! ва барнумо! низ истода гузашта, кайд мекунад, ки хатнои дар боло зикршуда асли ором! доранд (7, 245), вале дар бораи мавлуд будани анвои хат дар ин забонно сукут меварзад. Лозим ба ёдоварист, ки забоншиносони шурав! ин акидаро, яъне вулуд доштани системаи хатнои дигарро лонибдор! кардаанд. Онно мегуянд: «Кайд кардан лозим аст, ки дар ин давра (яъне давраи миёнаи татаввури забони форс! -толик! - H.F., И.О.) забоннои эроние буданд, ки на системаи хатти ором!, балки системаи дигарро (масалан, забони сок!, хатти нинду ва бохтар! - хатти юнон! ) истеъмол мекарданд» (4, 91).
Парвиз Нотили Хонлар! барои банои наккон! додан ба татаввуру ташаккули нар забон намеша аз усули вижаи худ, яъне усули мукоисав! -таърих! истифода мекунад. Дар мавриди забони панлав! бошад, барои нишон додани танаввул дар он ин забонро бо забони форсии бостон киёс мекунад ва аз лузънои хурдтарини калима - пешванду пасванд сар карда (7, 257), то сарфи ном, линс, сохтмони феъл ва гайраро ба риштаи киёс мекашад. Муаллиф лумларо бо форсии муосир киёс менамояд, ки ин марналаи ташаккули забони форсии муосир ва рабти мантикии онро бо забоннои он давр нишон мединад. Лойгиршавии ниссанои нутк ва шакли навишти калимот дар ду забони мазкур такрибан якхела аст. Мисол:
Форсии миёна: Арзавон уз асаворон фаролрасиз нанд (Корнома).
Форсии муосир: Ардавон ва саворон фароз расиданд (7, 267).
Ё ин ки:
Форсии миёна: Иштоб то у дарёб (Корнома).
Форсии муосир: Биштоб то ба дарё (7, 268).
Дар лумланои исм! низ чунин аст:
Форсии миёна: Ту к! най! ?
Форсии муосир: Ту кий! ? (Ту к! наст! ) (7, 268).
Лозим ба тазаккур аст, ки феъли «настан» ва варианти панлавии он «най» дар ланланои мухталифи шимолии Толикистон дар намон шакли кадима то имруз васеъ истифода мешавад. Масалан, шахси аввали шумо-раи ламъ дар забони форсии миёна ба шакли «найим» буда (7, 263), дар гуиши хуланд! низ чунин шакли хешро нигон доштааст ва зиёд воме-хурад.
Парвиз Нотили Хонлар! дар мавриди фарки байни «панлав!», «форс!» ва «дар!» ковиши алонидаро анлом додааст. У марналанои танаввули забонро дар нар давр таксим карда, забони алонидаи фармонраво! доштани нар як хонадони нукмронро зикр менамояд. Иллати иваз шудани забони «дар! »-ро мунаккик дар вазъи сиёс!, илтимо! ё динии хонадони нукмрон медонад, яъне агар забон мавкеи сиёс!, ё илтимо!, ё динии мустанкам дошта бошад, бар ламеи забоннои дигар ё гуишно галаба мекунад. Масалан, аз сабаби он ки забони авасто! забони дин буд, аз соири гуишнои дигари форсии бостон мутараккитар буд. Дар форсии миёна аввал гуишнои «панлавоник» забони давлатии Ашкониён, яъне забони дар! буд, сипас марнала ба марнала лои онро «порсик» дар замони Сосониён ишгол кард: «Ба ин тарик бояд гуфт, ки дар тайи таърихи дарозмуддати шонаншонии эрониён дар нар як аз адвор як забони расмии идор! буда, ки бар гуишнои мутааддиди маналл! галаба доштааст ва ба иборати дигар намеша дар Эрон як забони дар! дар кор буда, ки забони форсии дарии баъд аз ислом низ охирин марналаи такомул ва танаввули он аст» (7, 272).
Бар хилофи Маликушшуаро Банор, ки забони дариро намчун ланлаи шарк!, ба найси гуиши алонидаи забони форсии миёна нисоб мекунад (1, 5-13) ва бар хилофи байти зерини Фирдавс! :
Бифармуд, топорсивудар)', Набишт аду кут оншуд доварТ.
Парвиз Нотили Хонлар! онро забони алонида надониста, «порсиву дар! »-и Фирдавсиро нош! аз иштибоноти котиб ё нассохон медонад, ки нарфи атфи байни порс! ва дар!, ба акидаи у, нишоне аз ин иштибонаст (7, 273).
Аммо аз назари мо, манзури Фирдавс! аз «порс! » намон забони гуфтугуи омма аст ва «дар! » забони расмии фармоннову идор!, яъне давлатист, зеро дар ин сурат маънии дурусти байт бармеояд. Шон фармон судур мекунад, ки нам ба забони хоси дарбор ва нам ба забони омма аст ва дигар гуфтугузоре ролеъ ба ин масъала бок! намемонад, ё ба кавли шоир «довар! кутон» мешавад.
Бо такя бар надиси набав! - «Забони анли ланнат араб! ва форсии дар! мебошад» ва акволи муаррихони араб Парвиз Нотили Хонлар! дариро сифати забони форс! медонад (7, 274-275).
Гузашта аз ин, муаллиф фаркияти форсию панлавиро аз забони шуарову уламои мутакаддимин зикр мекунад. Фирдавс! ин ду истилонро ба масобаи ду забони мутафовит истифода карда:
М агар он к и гуфт ори у бишнав/', Агар форсТ гуяд, ар панлав'/'.
Ба нар ншат маънии «панлавЇ » ба маобаи забoн дар ашъoри шyарoи саданoи Х-ХІ густариш ёфт. Чyнoнчи, дар худи «Шoннoма» ибoранoи зайл 6o намин вoжа охта шудаанд: лoмаи панлавЇ, лавшани панлавЇ ва санлаки панлавЇ . Ба кавли Парвиз Нoтили ХoнларЇ ба fайр аз сифати забoн «панлавЇ » намчунин ба маънии сифати ашёи мyтафoвитy лyдoгoна дар анди ислoм ба юр мерафт ва сифати забoни oми «эрoнЇ» дар мyKoбили туркиву тозї низ юрбаст шудааст. Илoва бар намаи ин, у менигорад: «Саввум ихтиоси лафзї «панлавЇ» ё «фанлавЇ» аст ба куллияи шеърщж маналлї, foлибан дубайтї, ки ба яке аз гуишнаи дигари эрoнЇ, луз фoрсии дарї, суруда шуда бoшад» (7, 278).
Сипас муаллиф нисбат ба гуиштаи дигари фoрсии нав аз кабили арoнЇ, марofЇ, намадoнЇ ва зинлoнЇ, курдЇ, хузї, дайламї, гелї , табарї (ё мoзандарoнЇ ), гyштoсфї, гуиши Кумису Лyрлoн, рoзЇ, рoмнyрмyзЇ, фoрсЇ, панлавЇ (ё фанлавЇ ), кирмoнЇ, мукрї, балучї, кучї, нишoпyрЇ , ниравї, бyхoрoЇ, марвї, хoразмЇ, самаркандї, сущї, забoни Бoмиёнy Тахoристoн, балхї, лyзлoнЇ, бустї, забoни Тусу Нио, силистoнЇ, fyрї, забoни Чoч, казвинї, гуишщ)и рyстoии Хyрoсoн, шерoзЇ, табрезї, исфа-№3^1', oзарЇ ва ардабилї маълyмoт дар агаси санаднoи таърих'1' мединад (7, 282-291), ки дар аоси ин маълyмoт забoнy шеванoи гyнoгyни забoн-нoи эрoнЇ ва раванди густаришу ихтилoти oннo баррасї шуда, ба ин васила мунаккик ба маоили шевашинoсЇ низ даст мезанад, ки хушсаву андешанoяш дар ин маврид низ юбили таваллунаст. Aммo 6o вулуди ин ки аксари ланлаву ^иштаи фавкуззикр гyишнoи забoни фoрси давраи гузашта буда, бархе аз гуишщ)и мазкур кунун нам вулуд дoрад, муаллиф таннo 6o тадкики oннo иктифo накарда, ба ин забoннoи мyoсири эрoнЇ, ба мoнанди тoликЇ, дарии афганис^т , пушту, татї, od, курдЇ , шеванoи луриву бахтиёрх', балулї, толиш! , гелoнЇ ва табариву мoзанда-рoнЇ ва амоли oнрo низ ба риштаи танкик кашидааст. Fайр аз гyишнoи мазкур ХoнларЇ маKoми гyишнoи марказии эрoнЇ, риштаи сарзамини Фoрс, забoннoи пoмирЇ, гyишнoи гyнoгyни эрoнии дигаррo баррасии амики илмї карда, равoбити намалoнибаи байни oннoрo мавриди oмy-зиш Kарoр мединад. Ба ин васила мунаккик oилаи бузурги забoннoи эрo-нирo тo андoзаи биниш ва ювиши худ oмyхта, ба калами танкику тадкик дoдааст.
Aз замoннoи пyрмoларo ва насос, ки аз байн рафтани забoнрo тандид мекард, замoни истилoи араб аз назари Парвиз Нoтили ХoнларЇ дур намoнда ва пажунишгар тo андoзае oмилнoи зинда мoндан ва муюбалаву пoфишoрии забoни фoрсирo алайни забoни арабї, ки oн замoн аз забoннoи foсиб буд, нишoн дoдааст (7, 304-З14).
Пажунишгари нoмии эрoнЇ Парвиз Нoтили ХoнларЇ марнала ба марнала танаввулу ташаккули забoни фoрсирo танкик намуда, хурдта -
рин пaЦИдaнoи танаввул ёфтани забoнрo аз марналаи бoстoн тo имруз нишoн мединад.
Хyлoса, «Таърихи забoни фoрсЇ »-и Парвиз ^тили ХoнларЇ аз куту-би муними oмyзиши таърихи забoн буда, дар oн марoнили гyнoгyни татаввури забoни фoрсЇ баррасї шудааст. Ба гуфтаи Шафеи Кадканї «юн чирo Маликyшшyарo Банoр «сабкшинoсии наср» нoмида буд, ба диди илмитар ва услуби равшанмандтар ХoнларЇ 6o нoми «таърихи забoни фoрсЇ » фарoнам oвард, ки oяндагoн луз такмили oн рулуъ нахoнанд дoшт, зерo бунёди кoррo yстyвoртар аз oн бардoштааст, ки битавoн юри Урo наттo сад оли дигар нoдида гирифт ва ин тавфики андаке нест...» (5, 91). Бале, Парвиз Нoтили ХoнларЇ кушида, то дар китoби «Таърихи забoни фoрсЇ »-и худ ба кулли масотли таърихи забoн, забoншинoсЇ, фoнетика, грамматика, шевашинoсЇ ва fайра даст занад ва дар ин лoда ба муваффакиятши баланд нoил шавад. Дар маюлаи мo, ки аосан фарoгири мавзУoти лилди аввали ин китоб аст, баррасї ва танлили ин мавзуъ сурат гирифта, ки манзалати баланди тад^^ти мазкyррo нишoн мединад. Дар китoби маъруфи мавриди танкики мo тамoми катибанo ва навишталoти дигари замoни бoстoнy давраи миёна танлил гардиданд, ки умки диди забoгшинoсЇ ва вусъати андеша ва баррасии устод Парвиз Нoтили Хoнларирo инъиюс мекунад. Парвиз Нoтили ХoнларЇ ба умда -тарин маоили таърихи забoн аз кабили забoннoи эрoнии бoстoн, фарки панлавЇ ва пoрсЇ, инкишoфy танаввули забoни дарї ва fайранo 6o услуби му^^ав'ї -таърихх' даст зада юмёб шудааст, тo ин масъаланoрo амик шарн динад. Китoби у «Таърихи забoни фoрсЇ » намчун асари илмии фарoгирии лабнанoи мухталифи забoни фoрсЇ -тoликЇ ва шoханoи гyнoгyни oн Koбили oмyзиш ва тад^^ти лoмеътаре аст.
Кали^щккано: Парвиз Ногиги Хонларї, забоннои эрон, таърихи забони форсї-тоткї, форсии бостон, форсии миёна, форсии нав, дарї-т оликї.
ПAЙHAВИШ Т:
1. Банор Mунаммадтакї. Забони дарї. /Наждан макола.- Хуланд.: Нури маърифат, 2008.
2. Банор Mунаммадгакї. Татаввури забони форсї' дар зимни 29 карн/Наждаьь макола. - Хуланд: Нури маърифат, 2008.
3. Ґуломнусейн Юсуф'. Чашмаи равшан(Mагмуи маколт). - Тенрон: Интишороти илмї, l357.
4 Дoдиxyдoeв Р.Х., Герсенбзрг Л. Г. Таърихи забони тошкї. - Душанбе: Mаopиф, 1988.
б Иттинод Пушанг. Пажунишгарони муосири Эрон. - Тенрон: Фарнанги муосир, 1378^
б. Myxт оров З Таърти забони т огикї. - Душанбе: Нумо, 2003.
7. Парвиз Hoтиn1 XoHnap'i. Таърихи забони форсї' (иборат аз 3 лид), гь1. -Тенрон: Фирдавс, 1377.
Гиясов Hypymo И смаг ович, кандщат филологических наук, доцент, от вег ст венныйрдакт оржурнала ТГУПБП
Исмоипов Оимходж а аспирант XrУ им. акад. Б. Гафурова
Парвиз Herr ипXoнлapи и проблемы исг ории nepcииcкeraижикcкoгoязыка
Кючевье слова: Парвиз Hoтил Xoнлаpи, иранские языки, история персидско-таджикского языка, древнеперсидский язык, срецнеперсидский язык, (пахлави) новопєрсидский язык, дари-т адж икский.
В статье авторы затрагивают проблему вклада выдающегося иранского гингвиста Парвиза Honna Xoнлapи в изучение проблемы истории развития персидско-таджикского языка с древнейших времен до наших дней. Aвтopы ставят его в один ряд с такими выдающимися учеными-гингвистами, как X.Бapтorэмз, A.Mene, Р.Раск, В.Aбаев, Э.Браун, Э. Бенвенисг, ВФ^иллер, В.A.Жуковский, И.M.Оранский, В.С.Расгоргуева, ЮЛ.Рубинчик, Дж. Эдегьман, Эх сон Яршат ир, M аикушшуаро Бахор и другие.
A вт оры рассмат ривают многогранную деят егьносг ь Xoнг^apи, однако подчеркивают ,чго он богьше извет ен как гингвист. Его фундамент агьные работ ы по общему языкознанию и ист ории языка оказаги огромное вгияние на развит ие иранской гингвист ики в целом, и в част носг и на вопросы периодизации ист ории персидско-т адж икского языка.
N.I. Ghiyasov, O. Ismoilov
Parviz Notil Khonlari and the Problems of the History of the Persian-Tajik Language
Key words: Parvis Notil Khonlari, Iranian language, Old Persian. Middle Persian (Pakhlavi), New Persian, Dari-Tajik
The authors of the article dwell on the issue of the contribution into the studies of the history of development of the Persian-Tajik language since ancient times up to nowadays made by the outstanding Iranian linguist Parviz Notil Khonlari. The authors place him in one row with such distinguished scholars of linguistics as Kh. Bartolome, A. Maye. R. Rask, V. Brown, E. Benvenist, V.F. Miller, V.A. Zhukovsky, I.M. Oransky, V.S. Rastor-ghuyeva, Yu.A. Rubinchik, Dj. Edelman, Ekhson Yarshatir, Malikushshuaro Bakhor and others.
The authors analyze Khonlari's versatile activities, however, they stress that he is more renowned as a linguist. His fundamental works on general linguistics and history of the language exercised a great influence upon the development of Iranian linguistics taken as a whole; in particular, the issues of periodization of the history of the Persian-Tajik language being considered voluminously.
