CC BY
27
ФИЛОЛОГИЯ
Fиёсов Нурулло Исматт ович,
номзади игмнои филология, дот сент, мунаррири масъуги мапаггаи ДДНБС Т Исмоилов Олимхопа, аспирант и ДДХ ба номи акад. Б. Рафуров
ПАРВИЗ НОТИЛИ ХОНЛАР1 ВА МАСОИЛИ ТАЪРИХИ ЗАБОНИ ФОРС1 -ТОЛИК1
Парвиз Нотиги ХонгарТ аз пумгаи огимонест, ки фаъогияти игмии бисёрпониба дорад ва дар ростои пажуниши забони адабии форсТ кор-нои бунёдии зиёдеро ба анпом расонидааст. Фаъогияти у дар угуми забоншиносТ назаррас буда, асарнои зиёди игмиро дар ин пода иншо кар-дааст, ки мунимтарини онно «ЗабоншиносТ ва забони форсТ », «Дастури забони форсТ », «Таърихи забони форсТ », «Дастури таърихии забони форсТ », «№вфгод сухан» ва гайраанд.
Осор ва тадкикоти у ба дарапае анамият пайдо кардаанд, ки уро метавон дар радифи бузургтарин шахсиятнои эроншиносии карннои гузаштаву муосир, ба мисги К.Бартогомэ, Антуан Мейе, Расмус Раск, В.Абаев, Эдвард Браун, Эмиг Бенвенист, В.Ф.Миггер, В.А.Жуковский, И.М.Оранский В.С.Расторгуева, Ю.А.Рубинчик, Лзой Эдепман, Энсони Ёршотир, Магикушшуаро Банор ва дигарон ном бурд.
Аз миёни осори номбурдаи Парвиз Нотиги ХонгарТ «Таърихи забо -ни форсТ » анамияти фавкугода кагон дорад. Асари мазкур аз се мупаг-гад иборат буда, дар он муаггиф масоиги мубрами таърихи забони форсТ , танаввугу инкишофи он аз замони кадим, шарни баъзе истигоноти забоншиносТ, раванднои пудошавии забоннои эронТ аз ориёТ, мавкеи забоннои эронТ пеш аз вуруди арабно, мабониси гуишно ва забоннои эроние, ки пас аз истом дар кагамрави Эронзамин арзи вупуд кардаанд, вижагинои нанвию гугавТ ва фонетикии забони форсии дарТ баъди ис-тигои мугуг, баъзе масъаганои забони форсии муосир, танаввугу дигар -
гунинои он, забони форс! дар кишварнои намзабону намсоя, монанди Толикистон, Афгонистон, Шибни Кора (Н>индустону Покистон)-ро тан-кику баррас! кардааст (7).
Муаллифи «Таърихи забони форс! » кушидааст, то масъалаи таърихи забонро аз огози он баррас! кунад, яъне аввал истилоноти аввалиндара -ла ва умумии забоншиносиро шарну тавзенмединад, ки мафнумнои бунё-дии забон бар он асос ёфтааст. Зимни шарну тавзен мунаккик баъзе ну-котро бо далелнои мантик! собит мекунад. Аммо барои исботи бархе ди-гар бурнони таърих! ва киёс! меорад. Филмасал, барои муайян кардани таърихи пайдоиш ва инкишофи хат Парвиз Нотили Хонлар! ба мактуби сарвари яке аз кабиланои сурхпустони Амрико ба президенти Амрико ис-тидлол намуда, бо танлилу маънидоди номаи мазкур нишон мединад, ки тафаккури инсоният ч! гуна зина ба зина хатнои гуногунро кашф кард ва имруз мавкеи хат барои ифодаи маъно то кадом дарала зарур аст (7, 6-9).
Мунаккик пеш аз шуруъ кардан ба ковишнои таърихи забон ба бар-расии мушаххаси бахши фонетикаи забони форс! мепардозад (7, 10-60) ва дар ин лода мунимтарин масоили савтиётро ба риштаи танкик мека -шад. Пеш аз нама таваллуни моро услуби вижаи танкики Парвиз Нотили Хонлар! лалб кард. Пажунишгари мазкур ролеъ ба танаввули забоннои мухталиф ибрози назар карда, дар баробари нар забон вулуд доштани ланлаву шеванои мухталифро кайд менамояд (7, 70-72), ки ин ланлаву шевано рафта-рафта ба забоннои мухталифи мустакил мубаддал шудаанд. Ин иддаои уро метавон дар шарни вожаи «санскрит» мушонида кард, ки маънии забони фасенро дорад. Дар баробари он мафнуми «пракрит» низ наст, ки забони омиёна мебошад (7, 135-136).
Аз ин тарик у забони катибанои шонони Н>ахоманиширо бо забони форсии муосир мукоиса карда (7, 74) роннои гуногуни ассимилятсия ва диссимилятсияро нишон мединад. Кобили тазаккур додан аст, ки мунак-кики мазбур танаввули намагуна забонро бар панлраванд таксим намуда, менигорад:
«Бар насби он чи гузашт, танаввулотеро, ки дар тайи замон дар забон рух мединад, ба анвои зайл метавон таксим кард:
1) Танаввули вокно;
2) Танаввули сохти калимот (танаввулоти сарф! );
3) Танаввули тарзи робитаи калимот дар лумла (танаввулоти нанв! );
4) Танаввули алфоз;
5) Танаввули маон! » (7, 80).
Сипас хасоиси ташаккулу танаввулоти мазкурро муфассалан дар бахшнои алонида зикр менамояд (7, 81-107).
Парвиз Нотили Хонлар! нангоми баррасии бахши «Хонаводаи забоннои ниндуаврупо! » факат доир ба забоннои хонаводаи мазкур маъ-
лумот меди над ва бархе калимотро дар гуруни забонно киёс мекунад (7, 120 - 138). Ин маълумоти овардаи мунаккик оид ба гуруннои забоннои ниндуаврупо! заминанои илмии кав! дошта, барои мутахассисони сонаи забоншинос! дорои анамияти муним аст. Ролеъ ба ин масъалано пажунишгарони дигар нам тадкикоти судманд анлом додаанд. Аз лумла мунаккикони шурав! Р.Х.Додихудоев ва Л.Г.Герсенберг зимни маълумот додан дар бораи оилаи забоннои ниндуаврупо! ролеъ ба фонетикаи ин забонно (4, 15-16), ниссанои нутк (4, 17-24) ва синтаксис (4, 24-26) мушах-хас истода мегузаранд. Аммо гуфтан лоиз аст, ки маълумоти дигар му-наккикон пиромуни оилаи забоннои ниндуаврупо! то андозае мулаххаси маълумоти Парвиз Нотили Хонлар! мебошад, ки Зайниддин Мухторов аз лумлаи онност. Зайниддин Мухторов дар «Мукаддима»-и китоби «Таърихи забони толик! » доир ба оилаи забоннои мазкур такрибан маълумоти Парвиз Нотили Хонлариро такрор кардааст (6, 11-13).
Баробари он ки китоби «Таърихи забони форс! »-и Парвиз Нотили Хонлар! бо пажунишнои дигари дар ин росто анлом пазируфта умумиятное дорад, аммо он падидае, ки кимати илмии ин асарро баланд мекунад, манз тафовутнои он аз дигар тадкикот аст. Яке аз ин фаркиятно он аст, ки Парвиз Нотили Хонлар! пеш аз маълумот додан ролеъ ба забоннои эрон!, дар бораи забоннои гайриэроние, ки дар нудуди Эрони бостон мутадовил буданд, хабар мединад (7, 138-152). Ба гуруни забоннои номбурда забоннои шумар!, элам!, аккад! (бобул! -ошур! ), ором! ва сурён! дохил мешавад. Бахши мазбур дар китоби Р.Х.Додихудоев ва Л.Г.Герсенберг низ вулуд дорад (4, 63-65), аммо Нотили Хонлар! дар бораи забоннои гайриэрон! муфассал истода мегузарад.
Таълифи Парвиз Нотили Хонлар! барои мунаккикони баъдина рони танкикро кушод ва тадкикотчиён аз он бардоштнои зиёд кардаанд. Масалан, забоншиноси толик З. Мухторов нини омузиши баъзе ланбано ва хусусиятнои забони мод! ва кавми Мод пурра тобеи Парвиз Нотили Хонларист (6, 63-64). Пажунишгари номбурда ба ин нукта ишора карда, аз андешанои илмии Парвиз Нотили Хонлар! интикод нам мекунад (намон ло). Масалан, Парвиз Нотили Хонлар! бо асноду далелно собит карда, ки кавли Мод нарчанд сониби империяи бузург буданд ва забони худро доштанд, сониби хат набуданд (7, 160). Мунаккики толик З. Мухторов ин андешаи Хонлариро рад карда, аз забони Неродот -муаррихи номии юнон! бурнони амру фармоннои давлатиро навиштани модиноро меоварад (6, 64). Бо вулуди чунин интикод аз баъзе андешанои Парвиз Нотили Хонлар! кимати илмии китоби «Таърихи забони форс! »-и у коста намешавад, мунаккик нангоми пажуниш дар бораи забони порсии кадим кушида, то ба масъалаи мазбур бо фарогирии том нигариста, тамоми осори бокимондаи ин забонро омузад ва дар натила
тавонистааст ба кугги ланбанои он даст занад ва налли ин муаммоноро ёбад. Муаллиф «муфассалтарин ва мунимтарин осори порсии бостон»-ро аз Дориюши аввал медонад (7, 163). Намчунин ин осорро ба панлдаста таксим мекунад, ки бад-ин тартиб аст:
1) Аз Арёрамна - ниёи бузурги Дориюши аввал;
2) Аз Оршом - ниёи Дориюши аввал;
3) Аз Куруши бузург;
4) Аз Куруши бузург (дар Посоргод);
5) Аз Куруши бузург (дар Посоргод навиштае ба се забон) (7,164165).
Тамоми осори бокимонда аз забони порсии бостон дар китоби мав-риди назари мо ламъ омадааст. Мунаккик онро ба дастано лудо мекунад. Дастанои бузург осори марбут ба шонон мебошад, ки дар ин радиф номи Дориюши аввал, Хашоёршо, Ардашери аввал, Дориюши дуввум, Арда-шери дуввум ва Ардашери саввум сабт шудааст. Сипас дастано ба зердастано таксим мешаванд. Дар зердастано асмои макони ёфтагар-дидаи осори марбут ба шонон талассум гардидаанд. Масалан, аз Дориюши аввал катибано дар чунин амокин пайдо гарштаанд: Дар Бесутун (Кирмоншон), дар Тахти Ламшед, дар Накши Рустам, дар Шуш, дар Суз, дар куни Алванд ва дар Намадон. Муаллиф дар бораи нама осор мекушад маълумоти дакик динад, чунон ки дар мавриди катибаи Дориюши аввал, ки аз Шуш ёфт шудааст, мегуяд: «Навиштанои Дориюши аввал дар Шуш, ки руи сангно ва сутунно, ё китаоти мармар, ё лавнанои гилии пухта ва сафоли луобдода манкуш аст. Бештари онно ба намон се забон аст (яъне порс' , элам' , аккад' -Н.F, И.О.). Аммо баъзе ба порсиву аккад' ва баъзе низ танно ба порс' аст. Аз баъзе навиштано низ чанд нусха ба даст омадааст» (7, 167). Дар дигар маворид пажунишгар на танно макони лойгиршавии осори бозмондаро дакик мекунад, яъне танно бо овардани макони он, мисол куни Алванд, иктифо накарда, балки мавкеи лугрофии катиба ва чигунагии нолати онро муайян менамояд: «Дар куни Алванд. Сангнавиштае ба се забон, нар кадом дар 20 сатр. Руи токчамонанде, ки бар баданаи куни Алванд дар лануби шаркии Намадон тарошидаанд» (7, 168).
Осори бозмондаи забони порсии бостон бо хати мехист ва ба ишо-раи Парвиз Нотили Хонлар' танно як сангнавишта дар Накши Рустам наст, ки ба хатти оромист, аммо ба луз чанд калима аз ин сангнавишта дигар чизе хонда нашудааст. Бояд тазаккур дод, ки порсиён аз ихтироъ-корони хати мех! набудаанд ва онро аз аккад' ахз кардаанд, аммо порсиён танно бо гирифтани хати мех' иктифо накарда, онро аз нар линат барои ифодаи нуруфу овознои забони худ мутобик кардаанд. Но-гуфта намонад, ки такомулу татаввури хат бозгуи такомулу татаввури
афкори инсоният аст, хоса афкори забоншиносТ. Ба ишораи у порсиён ба он аломатнои гуногуни китобатро изофа намуданд, мисоли фосила (вергул) (7, 174) ва аломатнои ифодакунандаи арком (7, 173). Дар натила хати мехии порсии бостон то андозае содда ва фанмо шуд ва аз хати мехии аккад' чандин марнала пеш рафт. Анамияти вижаи хати мехии порсии кадимро мунаккики фавкуззикр чунин ифода мекунад: «...то он ло, ки ин хат (яъне хати мехии порсии бостон - Н^., И.О.) яке аз мунимтарин маронили пешрафт дар китобат шумурда мешавад» (7, 173).
Маълумоти муаллиф ролеъ ба забони авасто' кобили таваллунаст. У пеш аз он ки дар бораи ин забон назароти хешро баён кунад, оид ба замону макони пайдоишу густариши забони авасто' тааммул менамояд. Кобили зикр аст, ки дар мавриди макони пайдоишу густариши ин забон маълумоти Парвиз Нотили Хонлар' нокис ба назар мерасад. Чунон ки у андеша дорад: «Ва намчунин дуруст маълум нест, ки дар кадом нония аз сарзамини панновари Эрон ин забон ба кор мерафтааст» (7, 174-175). Нол он ки ба кавли забоншиноси толик Р.Х.Додихудоев бар асноди далелнои таърих' ва забон' (яъне каробати забони авасто' бо забони хоразм' -Н^., И. О.) ва намчунин ривоёти оташпарастон тоифаи эрониёни дар Осиёи Миёна сукунат дошта бо забони авасто' сухан мекарданд (7, 66).
Бо вулуди ин, маълумоти Парвиз Нотили Хонлариро ба кулл' нокис гуфтан иштибон мешавад, зеро иттилои у нисбат ба Р.Х.Додихудоев, Л.Г.Герсенберг ва З.Мухторов, ки нар се дар китобнои хеш дар бораи забони авасто' ва вижагинои фонетик', морфолог' ва грамматикии он овардаанд (4, 65-86; 6, 50-61), васеъ аст, зеро у нахуст ролеъ ба мавзуънои шомили бобнои «Авасто» муфассал истода (7, 173181), сипас ба киёси системаи вокно, сарфу нанв, сохтмони феъл, сарфи исму феъл, сохтмони лумла дар забони форсии кадим ва авасто' мепардозад (7, 182-199). Дар заминаи ин ковишно мунаккик забони порсиро бо авасто' киёс мекунад. Ин усул, яъне методи мукоисав' -таърих'', аз усулнои санлидаи забоншинос' аст. Дар натилаи киёси фонетика ва сарфи ду забони кадима мунаккик ба чунин хулоса мерасад: «Тафовутнои миёни порс' ва авасто' муназзам ва тобеи кавоиди муайян аст. Бино бар ин, нар ло, ки калимае дар матннои мавлуди порс' ёфт нашавад, аз руи калимаи авасто' метавон пай бурд, ки сурати он калима дар порс' ч' гуна будааст ва аз авасто' матннои муфассалтар ва вожагони фаровонтаре мавлуд аст, дар мутолиаи таърихи танаввули забони форс' аз он истифода мешавад» (7, 200).
Пас аз ин ло маълум мешавад, ки забони авасто' на танно бозгу' нишондинандаи танаввули забон' ё форс' ба найси забони мустакил ва дорои хату сохти вижа аст, балки намчун воситаи ёрирасон барои хон-
дани калимоти душвор аз забони порсии кадим низ наст, зеро ин ду забон ба найси ду гуиши як забони кадима будаанд.
Инчунин андешаронинои Парвиз Нотили Хонлар! дар мавриди истилони «забоннои эронии миёна» кобили таваллунаст. Ба кавли у, ин истилон фарогири давраи мазкур шуда наметавонад, «зеро ки як тараф кадимтарин осоре, ки аз ин давра бок! аст, мутааллик ба авохири карни аввали пеш аз милоди Масенаст ва бино бар ин се карн бо инкирози хонадони Нахоманиш! фосила дорад; аз тарафи дигар асноду навиш-таное, ки марбут ба ин давра аз забоннои эронист, то авохири карни саввуми нилр! (авосити карни дувуми мелод! ) низ вулуд дошта ва ба даст омадааст» (7, 201), ё бар хилофи бархе аз донишмандон забони форсии миёнаро факат забони панлав! каламдод намекунад (4, 87).
Мансубияти забони панлав! ва тафкики он аз забони дар! ё дигар забоннои эронии миёна масъалаест, ки таваллуни бисёр муаррихону за-боншиносонро ба худ лалб намудааст. Маликушшуаро Банор дар ин бора менависад: «Шакке нест, ки забони панлав! аз забоннои мамлакати «Порт» буда ва он сарзаминест, ки Хуросони имруза, яъне аз нудуди сан-рои Туркмон, вилояти Булнурду Кучон ва Нишобуру Машнад ва Нироту Сарахс ва Турбату Сабзавор ва Туну Табас ва то нудуди Систонро шо-мил буда ва надди гарбии он, ки то Кум (Домгони нолия) мекашида, ёд-гори он мебошад» (2, 15-16). Ба андешаи намин мунаккик ва истиноди у ба кавли Шамс Кайси Роз! «фанлавиёт»-у «панлав! » як реша доранд ва забони панлав! дар баробари забони дар! намчун забони васат ё оммаи мардум намеша арзу вулуд мекардааст. Донишманди толик З.Мухторов баръакси М. Банор мегуяд, ки забони панлав! «забони давлати Парфия (Порт) набуда, аз забони парфиян! (порт! ) фарк дорад» (6,67).
Ба гуфтаи устод Хонлар! забони панлав! гуиши ланубу шарк! ва порт! шимолу шаркии як забон аст, ки бо нам тафовути зиёд надорад.
Кайд кардан зарур аст, ки Парвиз Нотили Хонлар! низ сари ин масъала бансу тафаннуснои зиёд кардааст. У барои таайюни маънову мабдаи истилони мазкур кавли муаррихони арабиро оварда ва истеъмоли калимаи панлавиро дар осори шуарои классик бозлу! мекунад. Ногуфта намонад, ки олимон ин истилонро ба таври мухталиф шарн додаанд. Чунонки касби маонии мухталиф панлавиро ба лои забони форс! мустаъмал кард. Мисоли байти зерин, ки аз Фирдавс! аст: Агар панлавон)' надои)' забон, Ба тоз)' туАрвандроДаплвхон.
Натто як донишманди зардушт!, ки дар Ниндустон дар карни VIн:, икомат мекардааст ва номи у Ниревсинк будааст, дар аксар осори тарлуманамудаи худ (яъне аз адабиёти зардушт! ба забони санскрит -Н^., И.О.) номи забони аслии ин осорро панлав! гуфтааст (7, 206).
М уаллиф баъди баррасинои худ ба чунин хулоса расидааст: «Аммо барои мутобиат аз истилони маъруф ва мутадовил мо муносибтар дидем, ки истилони «панлав! »-ро барои ишора ба нар ду гуиш, ки бо нам ихтилофи бисёр надоранд, бипазирем ва сипас нангоми банс аз ду шуъбаи он барои ташхису тафкик гуиши ланубу гарбиро «порсик» ё «порсии миёна» ва гуиши шимолиро «панлавоник» бихонем (7, 206). Чунонки каблан мушонида шуд, забоншиноси толик З. Мухторов так-симбандии ланланои шимолу ланубии забони форсии миёна ё ба истилони дигар панлавиро аз Нотили Хонлар! пайрав! кардааст, аммо исти-лоноти «панлавоник» ва «порсик»-ро сарфи назар намуда аст. Аммо так-симбандии мазкур барои Нотили Хонлар! имконият фаронам овард, то дакикан тафовути гуишнои мазкурро нишон динад ва нар як бозмон-данои таърихии ин гуишноро, аз кабили катибано, навишталот дар дево-ри биноно, сафолинано (аз панлав! ) ва сангнавиштано, мунру сиккано, китобнову рисоланои оини Зардушт, адабиёти гайридин! (аз порсик ё порсии миёна - Н^., И.О.) хуб омузад. Муаллиф баъди тафаннусоти на -малониба аз осори таърих! бо ду гуиш робитаи онноро муайян менамояд. Зимни он мунаккик ба риштаи кайд мекашад, ки бархе нуруф аз забони панлав! ба форс! интикол ёфтааст (7, 226-227). Мулиби зикр аст, ки муаллиф осори бокимондаи монав! ва масениро ба порсик оварда, ролеъ ба кимати забонии нар як аз осори мазбур нарф мезанад (7, 228-230).
Илова бар ин, Парвиз Нотили Хонлар! оид ба забоннои дигари форсии миёна, яъне забоннои сугд! , хоразм!, хутан!, тахор! маълумоти мухтасар мединад ва бо ин гуруни забоннои форсии миёнаро хотима мебахшад. Дар он замон, ки Р.Х.Додихудоев ва Л.Г.Герсенберг забоннои сокии тумшук!, олон! ва яфталиро низ ба гуруни забоннои форсии миёна шомил мекунанд (4, 87), Парвиз Нотили Хонлар! нисбати хати забони панлав! таваллуни алонида зонир мекунад. У аз забони муаррихон нафт навъ будани хати панлавиро зикр намуда, таъкид бар он мекунад, ки нар як барои анломи вазифаи мушаххас истифода мешуданд. Хатнои мазбур бад-ин тартибанд: Рами дафира, Гашта дафира, Нимгашта дафира, Фароварда дафира, Рози дафира, Дини дафира ва Васафи дафира. Сипас мунаккик ба шарни асмо ё истилоноти мазкур мепардозад ва барои хонанда маонии онро дакик мекунад. Чунончи рами дафира ба маънии хати ом, гашта дафира ба маънии хати дигаргуншуда, нимгашта дафира хатест, ки нимаи он табдил ёфта, фароварда дафира хати фармону нома, рози дафира хати асрору тарлумано, дини дафира хати китобу рисолоти дин! ва васафи дафира хати шомили хатнои милали гуногун аз забони юнониёну румиён ва гайра аст (7, 243). Муаллиф дар бораи хати васафи дафира аз забони Ибни Надим накл карда мегуяд, ки шомили сесаду шасту панлнарф буд ва натто имову ишорат бад-он тарсим мешуд (намон
по). Намин гуна, у ривоёти мухталифро ролеъ ба хатнои мазкур оварда, ба чунин хулоса мерасад: «Аммо тавзеноти ин муаррихон мубнам аст ва дар номи хутут низ танрифу тасниф ронёфта ва сурати асливу дурусти онно маълум нест. Масалан, шояд «Роси сенрия» (ё «Рози дафирия»), ки Ибни Надим мегуяд, илми мантику фалсафаро бо он менавиштанд, дар асл «Дониши дабирия» буда бошад» (7, 244).
Бар замми ин маълумот Парвиз Нотили Хонлар' ролеъ ба хатнои дигари давраи панлав', монанди сугд', монав' ва барнумо' низ истода гузашта, кайд мекунад, ки хатнои дар боло зикршуда асли ором' доранд (7, 245), вале дар бораи мавлуд будани анвои хат дар ин забонно сукут меварзад. Лозим ба ёдоварист, ки забоншиносони шурав' ин акидаро, яъне вулуд доштани системаи хатнои дигарро лонибдор' кардаанд. Онно мегуянд: «Кайд кардан лозим аст, ки дар ин давра (яъне давраи миёнаи татаввури забони форс' -толик' - Н^., И.О.) забоннои эроние буданд, ки на системаи хатти ором', балки системаи дигарро (масалан, забони сок', хатти нинду ва бохтар' - хатти юнон' ) истеъмол мекарданд» (4, 91).
Парвиз Нотили Хонлар' барои банои наккон' додан ба татаввуру ташаккули нар забон намеша аз усули вижаи худ, яъне усули мукоисав' -таърих' истифода мекунад. Дар мавриди забони панлав' бошад, барои нишон додани танаввул дар он ин забонро бо забони форсии бостон киёс мекунад ва аз лузънои хурдтарини калима - пешванду пасванд сар карда (7, 257), то сарфи ном, линс, сохтмони феъл ва гайраро ба риштаи киёс мекашад. Муаллиф лумларо бо форсии муосир киёс менамояд, ки ин марналаи ташаккули забони форсии муосир ва рабти мантикии онро бо забоннои он давр нишон мединад. Лойгиршавии ниссанои нутк ва шакли навишти калимот дар ду забони мазкур такрибан якхела аст. Мисол:
Форсии миёна: Арзавон уз асаворон фаролрасиз нанд (Корнома).
Форсии муосир: Ардавон ва саворон фароз расиданд (7, 267).
Ё ин ки:
Форсии миёна: Иштоб то у дарёб (Корнома).
Форсии муосир: Биштоб то ба дарё (7, 268).
Дар лумланои исм' низ чунин аст:
Форсии миёна: Ту к' най' ?
Форсии муосир: Ту кий' ? (Ту к' наст' ) (7, 268).
Лозим ба тазаккур аст, ки феъли «настан» ва варианти панлавии он «най» дар ланланои мухталифи шимолии Толикистон дар намон шакли кадима то имруз васеъ истифода мешавад. Масалан, шахси аввали шумо-раи ламъ дар забони форсии миёна ба шакли «найим» буда (7, 263), дар гуиши хуланд' низ чунин шакли хешро нигон доштааст ва зиёд воме-хурад.
Парвиз Нотиги Хонгар' дар мавриди фарки байни «панлав'», «форс'» ва «дар'» ковиши алонидаро анлом додааст. У марналанои танаввули забонро дар нар давр таксим карда, забони алонидаи фармонраво' доштани нар як хонадони нукмронро зикр менамояд. Иллати иваз шудани забони «дар' »-ро мунаккик дар вазъи сиёс' , илтимо' ё динии хонадони нукмрон медонад, яъне агар забон мавкеи сиёс', ё илтимо', ё динии мустанкам дошта бошад, бар ламеи забоннои дигар ё гуишно галаба мекунад. Масалан, аз сабаби он ки забони авасто' забони дин буд, аз соири гуишнои дигари форсии бостон мутараккитар буд. Дар форсии миёна аввал гуишнои «панлавоник» забони давлатии Ашкониён, яъне забони дар' буд, сипас марнала ба марнала лои онро «порсик» дар замони Сосониён ишгол кард: «Ба ин тарик бояд гуфт, ки дар тайи таърихи дарозмуддати шонаншонии эрониён дар нар як аз адвор як забони расмии идор' буда, ки бар гуишнои мутааддиди маналл' галаба доштааст ва ба иборати дигар намеша дар Эрон як забони дар' дар кор буда, ки забони форсии дарии баъд аз ислом низ охирин марналаи такомул ва танаввули он аст» (7, 272).
Бар хилофи Маликушшуаро Банор, ки забони дариро намчун ланлаи шарк', ба найси гуиши алонидаи забони форсии миёна нисоб мекунад (1, 5-13) ва бар хилофи байти зерини Фирдавс' : Бифармуд, топорсивударТ, Набишт анду кут оншуд доварТ. Парвиз Нотили Хонлар' онро забони алонида надониста, «порсиву дар' »-и Фирдавсиро нош' аз иштибоноти котиб ё нассохон медонад, ки нарфи атфи байни порс' ва дар', ба акидаи у, нишоне аз ин иштибонаст (7, 273).
Аммо аз назари мо, манзури Фирдавс' аз «порс' » намон забони гуфтугуи омма аст ва «дар' » забони расмии фармоннову идор', яъне давлатист, зеро дар ин сурат маънии дурусти байт бармеояд. Шон фармон судур мекунад, ки нам ба забони хоси дарбор ва нам ба забони омма аст ва дигар гуфтугузоре ролеъ ба ин масъала бок' намемонад, ё ба кавли шоир «довар' кутон» мешавад.
Бо такя бар надиси набав' - «Забони анли ланнат араб' ва форсии дар' мебошад» ва акволи муаррихони араб Парвиз Нотили Хонлар' дариро сифати забони форс' медонад (7, 274-275).
Гузашта аз ин, муаллиф фаркияти форсию панлавиро аз забони шуарову уламои мутакаддимин зикр мекунад. Фирдавс' ин ду истилонро ба масобаи ду забони мутафовит истифода карда: М агар он к и гуфт ори у бишнавТ, Агар форсТ гуяд, ар пантавТ.
Ба нар нолат маънии «панлав! » ба масобаи забон дар ашъори шуарои саданои Х-Х1 густариш ёфт. Чунончи, дар худи «Шоннома» иборанои зайл бо намин вожа сохта шудаанд: ломаи панлав!, лавшани панлав! ва санлаки панлав! . Ба кавли Парвиз Нотили Хонлар! ба гайр аз сифати забон «панлав! » намчунин ба маънии сифати ашёи мутафовиту лудогона дар анди ислом ба кор мерафт ва сифати забони оми «эрон!» дар мукобили туркиву тоз! низ корбаст шудааст. Илова бар намаи ин, у менигорад: «Саввум ихтисоси лафз! «панлав!» ё «фанлав!» аст ба куллияи шеърнои маналл! , голибан дубайт!, ки ба яке аз гуишнои дигари эрон!, луз форсии дар!, суруда шуда бошад» (7, 278).
Сипас муаллиф нисбат ба гуишнои дигари форсии нав аз кабили арон!, марог!, намадон! ва зинлон!, курд!, хуз!, дайлам!, гел!, табар! (ё мозандарон! ), гуштосф!, гуиши Кумису Лурлон, роз!, ромнурмуз!, форс! , панлав! (ё фанлав! ), кирмон!, мукр!, балуч!, куч!, нишопур!, нирав!, бухоро!, марв!, хоразм!, самарканд!, сугд!, забони Бомиёну Тахористон, балх!, лузлон!, буст!, забони Тусу Нисо, силистон!, гур!, забони Чоч, казвин!, гуишнои рустоии Хуросон, шероз!, табрез! , исфа-нон!, озар! ва ардабил! маълумот дар асоси санаднои таърих! мединад (7, 282-291), ки дар асоси ин маълумот забону шеванои гуногуни забоннои эрон! ва раванди густаришу ихтилоти онно баррас! шуда, ба ин васила мунаккик ба масоили шевашинос! низ даст мезанад, ки хулосаву андешанояш дар ин маврид низ кобили таваллунаст. Аммо бо вулуди ин ки аксари ланлаву гуишнои фавкуззикр гуишнои забони форси давраи гузашта буда, бархе аз гуишнои мазкур кунун нам вулуд дорад, муаллиф танно бо тадкики онно иктифо накарда, ба ин забоннои муосири эрон!, ба монанди толик!, дарии афгонистон!, пушту, тат!, ос!, курд! , шеванои луриву бахтиёр!, балул!, толиш!, гелон! ва табариву мозандарон! ва амсоли онро низ ба риштаи танкик кашидааст. Fайр аз гуишнои мазкур Хонлар! макоми гуишнои марказии эрон!, гуишнои сарзамини Форс, забоннои помир!, гуишнои гуногуни эронии дигарро баррасии амики илм! карда, равобити намалонибаи байни онноро мавриди ому-зиш карор мединад. Ба ин васила мунаккик оилаи бузурги забоннои эро-ниро то андозаи биниш ва ковиши худ омухта, ба калами танкику тадкик додааст.
Аз замоннои пурмоларо ва нассос, ки аз байн рафтани забонро тандид мекард, замони истилои араб аз назари Парвиз Нотили Хонлар! дур намонда ва пажунишгар то андозае омилнои зинда мондан ва мукобалаву пофишории забони форсиро алайни забони араб!, ки он замон аз забоннои госиб буд, нишон додааст (7, 304-314).
Пажунишгари номии эрон! Парвиз Нотили Хонлар! марнала ба марнала танаввулу ташаккули забони форсиро танкик намуда, хурдта -
рин падиданои танаввул ёфтани забонро аз марналаи бостон то имруз нишон мединад.
Хулоса, «Таърихи забони форс' »-и Парвиз Нотили Хонлар' аз куту-би муними омузиши таърихи забон буда, дар он маронили гуногуни татаввури забони форс' баррас' шудааст. Ба гуфтаи Шафеи Кадкан' «он чиро Маликушшуаро Банор «сабкшиносии наср» номида буд, ба диди илмитар ва услуби равшанмандтар Хонлар' бо номи «таърихи забони форс' » фаронам овард, ки ояндагон луз такмили он рулуъ нахонанд дошт, зеро бунёди корро устувортар аз он бардоштааст, ки битавон кори уро натто сад соли дигар нодида гирифт ва ин тавфики андаке нест...» (5, 91). Бале, Парвиз Нотили Хонлар' кушида, то дар китоби «Таърихи забони форс' »-и худ ба кулли масоили таърихи забон, забоншинос', фонетика, грамматика, шевашинос' ва гайра даст занад ва дар ин лода ба муваффакиятнои баланд ноил шавад. Дар маколаи мо, ки асосан фарогири мавзуоти лилди аввали ин китоб аст, баррас' ва танлили ин мавзуъ сурат гирифта, ки манзалати баланди тадкикоти мазкурро нишон мединад. Дар китоби маъруфи мавриди танкики мо тамоми катибано ва навишталоти дигари замони бостону давраи миёна танлил гардиданд, ки умки диди забогшинос' ва вусъати андеша ва баррасии устод Парвиз Нотили Хонлариро инъикос мекунад. Парвиз Нотили Хонлар' ба умда -тарин масоили таърихи забон аз кабили забоннои эронии бостон, фарки панлав' ва порс', инкишофу танаввули забони дар' ва гайрано бо услуби мукоисав' -таърих' даст зада комёб шудааст, то ин масъаланоро амик шарн динад. Китоби у «Таърихи забони форс' » намчун асари илмии фарогирии лабнанои мухталифи забони форс' -толик' ва шоханои гуногуни он кобили омузиш ва тадкикоти ломеътаре аст.
Кагидважашэ: Парвиз Нотиги ХонгарТ, забоннои эронТ, таърихи забони форсТ-топькк'Т, форсии бостон, форсии миёна, форсии нав, дарТ-топикТ.
ПАЙНАВИШ Т:
1. Банор М унаммадтакТ. Забони дарТ. /Наждан макога.- Хупанд: Нури маърифат, 2008.
2. Банор МунаммадтакТ. Татаввури забони форс' дар зимни 29 карн./Наждань макогта. - Хуланд: Нури маърифат, 2008.
3. Гуmомнусейн Юсуф. Чашмаи равшан(Мапмуи макогот). - Тенрон: Интишороти имТ, 1357.
4 Додихудоев Р.Х., Герсенберг Л. Г. Таърихи забони топикТ. - Душанбе: Маориф, 1988.
5. Иттинод Пушанг. Пажунишгарони муосири Эрон. - Тенрон: Фарнанги муосир, 1378
6. Мухт оров З. Таърихи забони т опикТ. - Душанбе: Нумо, 2003.
7. Парвиз НотилиХонлар'(. Таърихи забони форся' (иборатт аз 3тилд), гь1. -Тенрюн: Фирдавс, 1377.
Гиясов Нурулло Исмат ович,
кандидат филологических наук, доцент, от вет ст венныйредакт оржурнала ТГУПБП
Исмоилов Олимходж а, аспирант ХГУ им. акад. Б. Гафурова
Парвиз Нот илХонлари и проблемы ист ории персидско-т адж икского языка
Ключевые слова: Парвиз Нотил Хонлари, иранские языки, история персидско-таджикского языка, древнеперсидский язык, срднеперсидский язык, (пахлави) новоперсидский язык, дари-т адж икский.
В статье авторы/ затрагивают проблему вклада выдающегося иранского лингвиста Парвиза Нотила Хонлари в изучение проблемы/ истории развития персидско-таджикского языка с древнейших времен до наших дней. Авторы/ ставят его в один ряд с такими выдающимися учены/ми-лингвистами, как Х.Бартоломэ, А.Мейе, Р.Раск, В.А баев, Э.Браун, Э. Бенвенист, В.Ф.Миллер, В.А.Жуковский, И.М.Оранский, В.С.Расторгуева, Ю.А.Рубинчик, Дж. Эдельман, Эх сон Яршат ир, М аликушшуаро Бахор и другие.
А вт оры/ рассмат ривают многогранную деят ельност ь Хонлари, однако подчеркивают ,что он больше извест ен как лингвист. Его фундамент альные работ ы/ по общему языкознанию и ист ории языка оказали огромное влияние на развит ие иранской лингвист ики в целом, и в част ност и на вопросы/ периодизации ист ории персидско-т адж икского языка.
N.I. Ghiyasov, O. Ismoilov
Parviz Notil Khonlari and the Problems of the History of the Persian-Tajik Language
Key words: Parvis Notil Khonlari, Iranian language, Old Persian. Middle Persian (Pakhlavi), New Persian, Dari-Tajik
The authors of the article dwell on the issue of the contribution into the studies of the history of development of the Persian-Tajik language since ancient times up to nowadays made by the outstanding Iranian linguist Parviz Notil Khonlari. The authors place him in one row with such distinguished scholars of linguistics as Kh. Bartolome, A. Maye. R. Rask, V. Brown, E. Benvenist, V.F. Miller, V.A. Zhukovsky, I.M. Oransky, V.S. Rastor-ghuyeva, Yu.A. Rubinchik, Dj. Edelman, Ekhson Yarshatir, Malikushshuaro Bakhor and others.
The authors analyze Khonlari's versatile activities, however, they stress that he is more renowned as a linguist. His fundamental works on general linguistics and history of the language exercised a great influence upon the development of Iranian linguistics taken as a whole; in particular, the issues of periodization of the history of the Persian-Tajik language being considered voluminously.
