CC BY
57
дискурса отмечается большое количество сложных и сложноподчиненных предложений.
Pulodova N. U., Raufova Sh.M.
The structure of diplomatic discourse and its lexics - phraseology composition
Researching diplomatic vocabulary the authors came to conclusion that diplomatic language is an expression, used for denotation of two different notions. First, it is a language on the base of which is conducted official diplomatic discourses and composed international agreements. Second, it is a total combination of special terms and phrases, composed of general diplomatic dictionary.
The texts of diplomatic documents has the quality of preliminary prepared discourse which is the indicator of high level formality, and demand of author’s attention to language expressiveness of the message and the text of discourse. The main indicator style of such texts is logic interpretation, achievement of which contributes to usage of complex syntaxes. Analysis and close study of the materials confirm that almost in all diplomatic discourse genres are marked large amount of complex and compound sentences.
Хакимова Башорат Наимовна, Кенлаев Солибой — н.и.ф., дотсентони кафедраи забонпои толикг ва арабии ДД^БСТ
МАРШАЛАИ ТАШАВВУЛИ ИСТИЛОШОТИ ЗАБОНИ ТОЛИК1 ВА ОМИЛШОИ ГУСТАРИШИ ОН
Лараёни ташаккул ва инкишофи низоми вожаву истилошоти забони тошик! (форсии дар!) дар баробари ташаккули ин забон, яъне дар миёнашои шазорсолаи аввали пеш аз мелод, пас аз инкирози забони мабдаи эрон! ва пайдоиши забоншои мустакили гурушшои шарк! ва гарбии эрон!, ки яке аз оншо забони форсии кадим (мутааллик ба гуруши шануби гарбии забоншои эрон!) буд, шуруъ гардид.
Забони форсии кадим аз забони эронии кадим ва тавассути он аз забоншои ориё! ва шиндуаврупоии мабдаъ низоми лугавии инкишофёфтаеро ба мерос гирифт, ки дар шароити ташаккули забони форс! ба конуншои дохилии инкишофи ин забон мутобик гардида, ташаввул ёфт ва дар баробари пешрафти шаёти иктисод!, иштимо! ва сиёсии сошибони забони форсии бостон шам аз шисоби захирашои дохилии ин забон ва шам аз забоншои шамшавор ва забоншое, ки сошибонашон бо мардуми форсизабон дар тули таърих дар иртибот буданд, ган! ва нерумандтар гардид. Чунонки маълум аст, давраи кадими инкишофи забони форс! то карншои IV-III пеш аз мелод идома дошт.1
1 Основы иранского языкознания. Древнеиранские языки. - М.:Наука, 1979, с.63.
Даврони дигари инкишофи забони форс! забони форсии миёна 6уд, ки аз дар сарнавишти таърихии ин забон накши мушим бозида, шудудан шазор сол, яъне аз карни IV пеш аз мелод то карншои VII-VIII мелод! идома дошт ва аз лишози хронолог! шалкапайванде дар байни забоншои форсии бостон ва форсии нав буд.1
«Луготи форсии миёна бинобар макоми таърихии ин забон миёни забоншои форсии бостон ва форсии нав ба шар дуи ин давра иртиботи мустаким дорад. Робитаи забони форсии нав ба форсии бостон на ба таври мустаким, балки тавассути луготи забони форсии миёна сурат мегирад. Асоси луготи бунёдии забони форсии миёнаро луготи форсии бостон ташкил медишад. Аммо луготу истилошоти ин забон дар мукобили забони форсии бостон маротибае чанд густариш пайдо намуд, ки онро дар сабкшои гуногуни осори он метавон мушошида кард. Таркиби лугати забони форсии миёна ба шайси забони давлат ва забони осори диш бо таъсири омилшои иштимо'! ва раванди конуншои дохил'х' хеле ташаккул намудааст».2
Забони фора-тоший дар даврони шукумати сулолаи Сосониён, ки осори фаровони хаттии он то замони мо бо шуруфоти оромх’ ба ёдгор мондааст, ба тагйиру ташаввулоти шиддï ва амике рÿбарÿ шуда, сифатшои комилан нави савт', лугавх' ва нашвии худро касб намуд. Дар баробари дигар бахшшои сохтории забони тоший низоми лугавии он низ инкишоф ёфта, ба сабаби ин, ки ин забон корбурди расмьдавлат'!' дошт ва шамчун забони адабии даврони Сосониён роиш буд, аз истилошоти илм'^ диш, иштимоï-сиёсï ва адабь фаршангі гаш гардид, ки барои рушду ташаввули сохтори лугавии забон дар даврони баъд'!' поя гузошт.
Пас аз танаффуси тÿлоние, ки бар асари шамлаи арабшо ба каламрави ривоши забони форсьтоший ва табаддулоти дин'ьсиёсие, ки ба дунболи ишголи сарзамини форсизабонон аз тарафи арабшо ба миён омад, забони форс'ьтоший дар асршои IX-X батадриш аз нав эшё гардид ва ба навъи забони форсии нав, ки суннатшои фаршангі ва адабии даврони пешинро идома дода, шамзамон ба тагйироти куллии сохтори савт', лугав'!' ва грамматий дучор гардида буд, тадришан рÿ ба инкишоф нишод. Ин раванд дар ашди шукмронии сулолаи Сомониён ба нуктаи олии худ расид ва дар шамин давра шараёни ташаккули забони адабии форс'ьтоший, ки забони «порсии дар!.'» ном гирифт, ба сурати умум аншом пазируфт ва даврони баъдиро метавон чун маршалашои инкишофи забони тоший каламдод кард.
Машз пас аз асри X низоми лугот ва истилошоти забони тоший шам аз шисоби захирашои дохилии худи ин забон ва шам аз роши башрашÿï аз забоншои дигар сифатан инкишоф ёфта, ганитар гардид. Ба шамин тарик, дар инкишофи забони тоший пас аз асри X ду шанбаи мушим - тагйироти ^фат' ва микдории таркиби лугавии забон ба мушошида мерасад.
1 Основы иранского языкознания. Среднеиранские языки. - М.:Наука, 1981, с.6-7.
2 Саймиддинов Д. Вожашиносии забони форсии миёна. - Душанбе: Пайванд, 2001, с.5-6.
йарчанд, ки лараёни аз истеъмол бозмондани калимашо низ вулуд дорад, рушди микдор! боз шам омили умдаи конунмандонаи инкишофи вожагони забон машсуб мегардад. Мушаккикони забони муосири форс! чунин рушди микдориро вобаста ба чанд омил медонанд: дар пешрафти илтимо!, дар рушду тавсеаи нерушои истешсолкунандаи ломеа, иктисод, фаршанг, илму фан ва гайра.
Бархе аз калимашои забон вобаста ба сошашои лудогонаи шаёти ломеа, расму оин, дину фаршанг, касбу кор, илму маориф ва умуман тамаддуни халк ташаккул ёфта, хусусиятшои хос касб мекунанд. Оншо ба системаи умумии лугавии забон факат ба василаи низоми мушаххаси истилош! дохил шуда, ба оншо муназзам!, кобилияти тафсир, тамоили якмаъно! дар чашорчубаи марзи истилошотии худ, яъне адами тобишшои экспрессив! дар оншо ва аз лишози услуб! бетараф будани оншо шамчун истилоши ин ё он сошаи илму фан хос аст.1
Ин вошидшои лугав!, ки дар илм чун «истилош» ё «термин» маъруф мебошанд, дар баробари худи забон баёнгари ганомандии фаршангии миллат мебошанд ва ба шаёти моддию маънавии мардум пайванди ногусастан! доранд.
Кобили зикр аст, ки шоло дар илми забоншинос! доир ба муносибати луготи мансуб ба касбу кор ва истилошоти илм!-техник! ихтилофи назар вулуд дорад. Азбаски шам лексикаи касб! (профессионализмшо) ва шам истилошот (терминшо) ба гуруши лугатшои тахассусию сошав! дохил мешаванд ва барои ифодаи ашё ва мафшумшои сошашои махсус мавриди истифода карор мегиранд, бархе аз мушаккикон лудо кардани ин ду навъи вошидшои лугавиро имконпазир шумурдаанд.2
Кобили зикр аст, ки истилошоти шар забон ба мисли низоми вожагон ва таркиби лугавии он дар тамоми тули таърихи ташаввулу инкишофи забон собит нест ва вобаста ба омилшо ва шароитшои таърихие, ки дар лараёни инкишофи забон сурат мегиранд ва шамчунин вобаста ба сарнавишти таърихии сошибони забон ба тагйироту дигаргунишои чашмгире муволеш мешаванд.
Дар даврони истиклол садшо истилошоти нави вориди забон шуда, ки боиси инкишофи забони толик! гардид, нашри як зумра лугатшои истилошот! ва сошавии гуногуншалм, асаршои илм!-тадкикот!, китобшои дарсро ба миён овард. Ин осори тозачоп масъалашои доги фаншои дакик, таби! ва илтимоиро фаро гирифтанд ва боиси пайдоиши истилошоти нави забони толик! гардиданд. Ташияи ин маводи бешумор, ки бо сабки нав бар пояи дастовардшои навини илм! элод шуданд, асосшои методологии истилошсозии толикро густариш бахшид.
Пайдост, ки аз огози бунёди давлатшо забон яке аз рукншо, заминашои асосии давлатсоз! ва давлатдор! дар таърихи башар будааст. Бинобар ин
1 Лингвистический энциклопедический словарь. - М: Советская энциклопедия, 1990, с.508.
2 Будагов Р.А. Введение в науке о языке. - М: Учпедгиз, 1953, с.153.
нерyмандï ва тавоноии давлатшоро дар даврашои муайян ва ё дарашаи пешрафту тараккии сошашои гуногуни моддï ва шаёти маънавии шомеашои дирÿз ва имрÿзи шашонро метавон бо иштибошоти нишоят кам аз рÿи Ганомандï ва сарватмандии захоири луготи (лексика) забон, махсусан вазъи истилошоти он дарёфт.1
Пешрафти иштимоï ифода намудани мафшуми навро бо калимашои нав такозо мекунад. Дар забони адабии муосири тошик (аз аввали карни XX то рÿзшои мо) вуруди доимии лексикаи нав, тобишшои маъноии нав пайдо кардани калимашои ^шна, вомвожашои нав, вошидшои нави калимасоз ба мушошида мерасанд, ки дар забоншиноа шамаи онро бо истилоши «неологизм»-шо ё «наввожашо» ифода менамоянд.
Ташти ин истилош маъмулан шамаи калимашои нав, калимашои тобиши нави маъноï пайдо карда фашмида мешавад. Aксар ин наввожашо, ки бо усулшо ва рошшои гуногун вориди забони адабï мегарданд, худ истилош мебошанд.
Вуруди наввожашо ба таври фаровон, истилошсозии муназзам ва гайри муназзам яке аз вижагишои инкишофи луготи забони адабии муосир ба шисоб мераванд.
Дар баробари тагйиру ташаввулот дар сохтори лугавии забони адабии муосири тоший, пас аз истиклоли миллии Тошикистон накши забони тоший дар шомеа афзуд ва забони тоший вокеан ба забони расмии давлатдорï ва забони миллии Думшурии Тошикистон табдил ёфт. Шароити нави иштимоь сиёсï дар пешорÿи забони адабии тоший вазифашои навинеро карор дод, ки ташаввулоти шадидро дар сохтори кулли забон такозо дошт. Дар ин замина пас аз мубошисоти шадид ва мушокимаи умумихалй соли 1993 ташрири нави имлои забони тоший бо карори шукумати кишвар ба тасвиб расид, ки мутобики он ба сохтори алифбои тоший ва имлои бархе аз вожагон тагйирот ворид гардид.
Вобаста ба ин вазъ дар пешорÿи ашли илми забоншиноа ва бахусус истилошшиносон вазифашои нав карор гирифтанд ва дар ин амр ба шадди имкон икдомоте низ сурат гирифт. Aз шумла, дар ин давра беш аз 30 фаршангномашои истилошот барои ришташои гуногуни илму фаршанг ба табъ расид.2
Фаршангномашое, ки дар тÿли 12 соли охир ба табъ расидаанд, ба сурати кyллï асосан анъанашои вожагузинии забони форсьдариро давом додаанд ва ^шиши истилошгузиш ва вожасозï аз унсуршои асили таркиби лугавии забони тоший ба назар мерасад. Сониян, аз ташрибаи вожагузинии шамзабонон ва корбурди оншо истифода шудааст, ки ин албатта барои ривошу равнаки истилошофаринии забони тоший ^маки амалï мерасонад.
1 Вамон асар, с.192.
2 Назарзода С. Ташаккули истилошоти иштимоï-сиёсии забони тошикï дар садаи XX. -Душанбе: Дониш, 2004, с.228-229.
Бо вулуди ин пешравишо дар замони истиклол истилошгузинї ва истилошшиносї дар забони толикї ниёз ба бознигарї ва такмил дорад. Ин раванд бояд бидуни таклидкоришои хилофи табиати хоси забони толикї сурат гирад, то ин ки чешраи зебо ва вижагишои таърихии онро, ки аз гузаштагон ба мо мерос мондааст, бо шамон рангорангї ба ояндагон мерос гузорем.
Бешуда нест, ки академик М.Шакурї ашамияти омузиш ва шартшои илмї ва дастовардшои донишмандони Эронро барои «устувор кардани пояшои назарї ва асосшои миллии истилошоти форсї-толикї» хотирнишон карда, дар айни замон «на коргирии кур-курона», балки башрабардории окилона ва элодгарона аз ин шартшо ва комёбишои алошидаи оншоро таъкид мекунад.1
Бояд зикр намуд, ки имрузшо башри густариши забони толикї тамоми шароитшои сиёс'1, илтимої ва фаршангї фарошам оварда шудааст. Лекин, шануз шам амалї намудани баъзе аз моддашои Конуни забон мувофики матлаб нест ва зарур аст, ки нукоти ин конун бояд ба меъёршои байналмилалї мутобик карда шавад. Ба шамин муносибат Президенти кишвар Эмомал'1 Рашмон шануз дар маросими тал>лили Рузи забон моши июни соли 1996 зикр карда буданд:
«Имруз ба касе пиншон нест, ки забони давлатї макоми устувор гирифтааст ва ба он шел чиз ташдид намекунад. Факат кушишу шиммат зарур аст, ки масъалашои умдаи забоншиносї, нашри китобшои дарсии муосир, лугатшои тафсирї ва лугатшои забоншои хорилиро ба рош монем. Масъалаи ташия ва ба тасвиб расонидани коидашои имлои хуби забони адабии далатї низ аз масъалашои хеле мушим ба шумор меравад».2
Ояндаи неки ломеаи мутамаддин ва сошибистиклолро бе низоми пешрафтаи маориф ва таълиму тарбия тасаввур кардан мушкил аст. Пешрафти шар миллат ва шукуфоии шар давлат усулан ба маърифату дониши шар фард ва дар малмуъ ба сатши фаршангии ломеа вобастагии кавї дорад. Пойдевори ташаккули забони илмии толикї ин мактабу маориф ба шисоб меравад.
Замоне, ки истифодаи ин ё он забон дар ягон соша ё ришта машдуд мешавад, шамон дам ин вазъият ба такомули он таъсир расонда, дар шамон ришта лои онро забони дигар ишгол менамояд. Густариши омузиши забони давлатї дар мактабшо, лорї намудани шаклшои пешкадами таълиму тарбия, дар заминаи забони толикї омухтани забоншои хорилї имкон медишад, ки сатши донишандузии хонандагон баланд бардошта шавад.
Барои китобшои дарсї ташияи истилошномашо ва вожаномашои таълим'1 бояд дар сатши баланди илмиву методї ба рош монда шавад. Ташияи фаршанги тафсирии толикї барои донишлуён зарур аст. Инчунин, таршрезї
1 Шукуров М. Хуросон аст ин ло. - Душанбе, 1977,с.263.
2 Эмомал1 Рашмон. Маориф омили мушимтарини ташкими давлат ва налоти миллат аст. -Душанбе, 2007, с.26.
шудани рисолаву тадкикоти илм' бо забони давлат' яке аз манбаъшои ба забони илм табдил додани забони тоший машсуб меёбад.
Ташрири фаршангшои гуногун, шамгунсозии истилошоти забони тоший, ба тартиб овардани меъёршои имлои забони адаб' яке аз масоили мубрами забоншиносии муосир ба шумор меравад. Aмалï гардидани ин раванд дар ташкими стандартсоз' ва шамгунсозии забони тоший шароити мусоид фарошам меорад.
То шол заминаи рушду инкишофи риштаи истилошгузин' ба кадри коф' фарошам нашудааст, аз шумла «таркиби лугавии забони адабии шозираи тошик ба дарашаи коф' тадкик нашуда... ва оид ба масъалашои алошидаамон» ягон асари илмии намоён ба вушуд наомадааст.1 Aз ин сабаб на таншо масъалашои назарї.', балки дашшо мавзÿъшои мубрами дигари истилошгузин' ва истилошшиносии забони тоший шанÿз шам дар интизори мушакикони хешанд.
Имрÿзшо амал' намудани Конуни забони давлат' ва шавобгÿи талаботи давлати сошибистиклол будани он аз татбики амалии омилшои зерин иборат аст:
-ба стандартшои байналхалй мутобик намудани меъёршои конуни забони давлат';
-густариши омÿзиши забони давлат' дар мактабшо, шор' намудани шаклшои пешкадами таълиму тарбия, дар заминаи забони тошик' омухтани забоншои хориш' ва ташияи китобшои дарс' дар сатши баланди забондон';
-ба забони илм табдил додани забони давлат';
-ташияи фаршангу лугатномашо бо забони тошик';
-стандартсоз' ва шамгунсозии истилошоти забони тошик'.
Калидвожашо: низоми лугав', ташаккули терминология, забони форс'-тошик', форсии дар', гуруши забоншои эрон'', терминологияи забони тошик'.
Ключевые слова: система лексики, формирование терминологии, персидско-таджикский язык, фарси-дари, группа иранских языков, терминология таджикского языка.
Key words: lexical system, terminology formation, Persian-Tajik languages, Persian- Dari, group of Iranian languages, Tajik terminology.
Хакимова Башорат Наимовна, Кенджаев Солибой-
кaндидamы филологических нaук, доценты ТГУПБП
Этапы развития терминологии таджикского языка и источники её дальнейшего пополнения
1 Хайём Умар. Рисолаи фалсаф' (таршума аз араб', ташия, ташкик ва тавзешоти С.Сулаймонов). - Душанбе, 2000, с. 11.
В статье рассматривается процесс формирования и развития систем лексики и формирования терминологии персидско-таджикского языка (форси-дари) начиная со времени возникновения самостоятельных восточных и западных групп иранских языков, в состав которых входит древнеперсидский язык (относящийся к юго-западной группе иранских языков) и заканчивается анализом его достижений в период суверенитета, т. е. с конца ХХ века. В развитии таджикского языка после Х в. происходит активное пополнение словарного запаса и формирование начального слоя терминологии.
Авторы на основе анализа собранного материала определяют источники сегодняшнего и завтрашнего развития терминологии таджикского языка.
Khakimova B., Kenjaev S.
Development stages and sources of Tajik language terminology
In this article the authors consider the process of formation and development of Tajik (Persian-Dari) language dictionary system and terminology, since its appearance of independent eastern and western Iranian group of languages among which Persian is the ancient language (entering into southwest group of Iranian languages). The authors sum up the article with the analyses of language achievements in the period of sovereignty.
The authors on the base of the given research define the sources of today’s and tomorrow’s Tajik terminology promotion.
